Текст книги "Вітраж"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 9 (всего у книги 9 страниц)

i раскінутыя на схілах, у далінах i на раўнінах плато чырванадахія каменныя вёскі;

i рэкі з нервова-імклівай, шумнай i нібыта мыльнай плынню...

Я пралятаў над сонечна-снежнымі хрыбтамі Каўказа i Гіндукуша, дыхаў гордым паветрам гісарскіх i карпацкіх перавалаў. Я бачыў Арарат. Здалёк, як светлую мару, якая таксама здаецца часамі то блізка, то яшчэ бліжэй. Я трохі ведаю горы, i я ix люблю, я ix бачу перад сабою цудоўнай загадкай, аднак...

Аднак найпрыгажэйшае ў горах, як мне здавалася ўчора,– дзеці.

Ты тут заўсёды над нечым, над некім вышэй – не трэба i на трыбуну ўздымацца, каб паўтарыць за Расулам ягонаю фразай:

– У вас у горах, таварышы, вельмі цудоўныя дзеці!..

Яны віталі нас на дарогах, на вуліцах i на плошчах, пляскалі безліччу маленькіх далоняў, махалі агеньчыкамі гальштукаў, смяяліся i радасна крычалі. Як быццам мы – богведама што, як быццам наш праезд... Што ж, наш праезд – гэта з'ява ix свята, усенароднага, на здзіўленне i зайздрасць. Мы жартавалі, што дзецям такое маханне i крык – лепш, чым сядзець за партай. Ды гэта няпраўда, гэта не ўсё... Зрэшты, як бы там ні было, a столькі дзіцячага смеху, столькі чыстых вачэй. Не трэба нават іншую мову разумець – мова дзяцей здаецца зразумелай, як птушыны спеў.

...Над мокрым лесам гор, над аблачынамі імглы, ужо гатовай знікнуць, заяснелі напалам усходу хмары i, над хмарамі, чысты блакіт.

Хлопчык, які нядаўна бегаў, тупаў за мною, пакуль я, стоячы, пісаў у блакноце, у школу пойдзе на дзевяць. Цяпер восем, а ён ужо з гадзіну на нагах. Чорны, велікавокі смехунок, якому без дапамогі бацькі, таксама чорнага, ціхманага вартаўніка гэтага пансіяната, цяжка было адказаць па-руску на мае пытанне: «А чаму ты не ў школе?» Я падняў хлапчука пад сагнутыя i да бакоў прыціснутыя локцікі – вы-со-ка над зямлёй i, пад шчасліва-сарамлівы смех яго, зноў успомніў учарашняе мноства дзяцей i ўчарашнія сен-ты-мен-таль-ны-я слёзы, што так i прасіліся, як ты ні бараніся ад ix.

Успомніў таксама i выступление Іраклія Абашыдзе на пісьменніцкім з'ездзе 1967 года. Словы яго пра слёзы Горкага, калі той з трыбуны Першага з'езда савецкіх пісьменнікаў глядзеў на піянераў, што віталі з'езд.

«Я не разумеў тых яго слёз, хоць быў у той час, трыццаць тры гады таму назад, значна лепш, чым цяпер, падкаваны тэарэтычна. Цяпер я ix разумею. Відаць, для таго, каб што-небудзь зразумець, патрэбны духоўны вопыт, духоўная спеласць».

Радасна ўражаны гэтымі словамі, я ішоў па Краснай плошчы, з паояджэння ў гасцініцу, убачыў перад сабой, у нашым піоьменніцкім натоўпе, Абашыдзе, дагнаў яго – пажылога, здаравеннага, нават нібы панурага з выгляду акадэміка – i падзякаваў за сваё хваляванне.

...Пішу гэта на верандзе.

A нізам зноў прабег, пратупаў хлопчык, з ус мешкай гледзячы на мяне.

Сонца ўстала над горамі, а хмары так i не сышлі – заігралі іншымі фарбамі, весела растрасліся паміж зеляыінай узбоччаў даліны.

Яблыкі падаюць з яблыні на асфальт i самі бягуць па адхоне дарогі.

За прымітыўнай i па-нашаму, па-вясковаму празаічнай агароджай з жэрдачак стаяць цяляты. Бурыя, з настаўленымі светлымі вушамі, з вільготнымі пыскамі ў белых рамачках святлейшай поўсці, яны глядзяць на мяне з наіўнай, тупаватай цікаўнасцю – сябры i майго маленства.

У росным голлі спакойна, не спяшаючыся, даспяваюць вялікія зялёныя грушы.

Сяды-тады паміж лісця ападзе, заіскрыцца перад сонцам кропля расы.

Хлопчык з гэтай цудоўнай даліны быў, напэўна, учора на туманянаўскім свяце ў вялікім высакагорным сяле. Бачыў я ўчора такога. З рукой у мамінай рудэ ішоў ён у царкву (ператвораную ў этнаграфічны музей), дзе служыў калісьці вясковым свяшчэннікам бацька вялікага армяніна, «благороднейший человек», як называў яго сын. Хто ведае, кім ён будзе, той учарашні хлопчык, якіх вышыняў дасягне. Аднак з рукой у мамінай руцэ – няхай сабе такой карэлай ды патрэсканай – хлопчыку вельмі нядрэнна...

Мой хлопчык, еённяшні, пайшоў, нарэшце, у школу: яго не чуваць.

Замест пеўняў i сабак у даліне, дзе веска i дарога, загаварылі маторы.

* * *

«...Но почему тебя пережила любовь моя?»

Па-ўсходняму гэта гучыць зусім не сентыментальна.

Тут, на тары Мтацмінда, над раскошнай панарамай сонечнага Тбілісі, у які мы прыехалі прадаўжаць туманянаўскі юбілей, тут, каля магілы Грыбаедава, мне ўспомнілася іншая трагедыя i іншы надпіс.

У мнагадзетнай i небагатай удавы ўтапіліся ў касавіцу, купаючыся позна ўвечары, дзве старэйшыя дачкі, работніцы i красуні.

Нядаўна, праз трыццаць з лішнім гадоў пасля таго здарэння, ходзячы пад старымі соснамі тых, прастрэленых сонцам i ветрам, могілак на крутым узгорку, я набрыў на шэры, ужо самшэлы помнік.

На гэтым каменні, пад заржавелым чыгунным крыжам, абавязковымі літарамі ЗПРБ (здесь покоится раб божий), пад апошнімі біяграфічнымі дадзенымі не аднаго, як звычайна бывае, раба, а дзвюх божых рабыняў стаяць два беларускія радкі:

Ой вы, сосны, не шумеце,

Маіх дочак не будзеце.

Ярка ўявілася – цяпер, у Грузіі,– як тая маці бабскаю справай, у цемры свайго беспрасветнага гора, запрагала каня, скрыпела коламі па каляінах, таргавалася з местачковым умельцам і, нарэшце, сышоўшыся на цану, дала яму пакамечаны ў хусцяным вузельчыку i распрастаны непаслухмянай рукой ліоток паперы. З вучнёўскага сшытка, у клетачку ці ў дзве лінейкі. Папрасіла майстра выдзяўбаць добра ўсё – тыя ўсе літары i гэтае яшчэ, чаго другія не пішуць. I ён за лішняе не ўзяў, толькі зірнуў на яе, узняўшы вочы ад радкоў, напісаных няўпэўненай рукой адной з дзвюх меншанькіх, што яшчэ «бегаюць у школку». Напісаных пад маміну дыктоўку.

Сама жанчына прыдумала?

Пачула недзе калісьці?

А што – не ўсё роўна?..

Дзевятнаццацігадовы юнак, я тады, у далёкай давераснёўскай рэчаіснасці, запісаў сабе новую тэму апавядання. I, як многія іншыя тэмы, не вырашыў яе, нават i не пачаў, хоць пачуцці i хвалявалі мяне. Асабліва ў той ліпеньскі вечар, калі мы, моладзь трох вёсак, неслі па вузкай, калматай дарозе дзве труны, калі мы апускалі i закопвалі ix у адной шырокай яме пад соенамі – i тады ўжо старымі.

I тады, i доўга яшчэ я не ведаў, што мне рабіць з маім хваляваннем...

I вось калі, вось ажно дзе яно адгукнулася ў сэрцы.

* * *

Нечакана, міжволі ўявілася наша Зямля, акружаная безліччу пастаянных успышак – бясконцымі зменамі адзінак i пакаленняў.

З мноствам людзей, блізкіх, знаёмых i проста бачаных за маё паўстагоддзе на трох сяк-так абжытых мною кантынентах, з мноствам вядомых па кнігах i карцінах, па музыцы i кіно,– рэальна i паэтычна ўявілася – не перадаць...

I адно пранізвае гэтыя ўспышкі, гэтыя змены – тое, што астаецца, што памнажаецца, імя чаму – набытак чалаведтва, яго гісторыя, яго маральны вопыт, яго несмяротнасць.

1969

ТРОЙЧЫ ПРА АДЗІНОТУ

1.

Старая прыдарожная сасна. Ствол яшчэ медны, яшчэ гаворыць пра даўгалецце, а частка голля ўжо да звання абшалушаная i без лап.

Часта, калі я сцежкай праходжу міма яе, з сасны гэтай, з яшчэ не бачнай вышыні мяне... абстуквае, як пальцы доктара, дробнае, энергічнае, гулкае «тук-тук! тук-тук!..».

Раней чым усвядоміць, што за стук, пачынаю шукаць яго на сасне. I, яшчэ не ўбачыўшы, ужо ведаю, хто гэта. А потым – вунь i ён!..

Адзін раз, нібы сувязіст ці электрык на слупе, ён трымаецца на ствале кіпцюрамі, па-свойму, па-дзятлінаму падпёршыся хвастом; другі раз бачыш яго на папярэчнай галіне, як ён апрацоўвае яе ўжо не збоку, а зверху.

Дзяўбе,– нават адразу здасца, што ён забаўляецца. Табе тут спачатку – музыка, фарбы, проста пацеха, i толькі потым, спакваля даходзіць, што ён – працуе, што i яму трэба есці. I галава яго не малаток, i дзюба не долата, але не скажаш, што ён, як іншыя птушкі, клюе. Яе не паклюеш – сухую, цвёрдую, глянцава-шэрую, звонкую галіну.

Ды іменна тады, калі ў табе дзелавая павага што раз, то больш выразна перасільвае шпацырна-паэтычнае любаванне, калі табе хочацца бачыць яго яшчэ i яшчэ, цесля гэты раптам успамінае, што ён да таго ж i птушка, ды не абы-абы, а белачорна-чырвона-стракатая. Дзяцел успырхвае i, у гуллівым пагойдванні лёту, шыбуе на іншыя дрэвы. Часамі, нібы знарок, уздоўж твае сцежкі каля старых сасновых прысадаў, каб вам пабачыцца зноў.

Амаль заўсёды хочацца, каб ён так i сеў, каб не ляцеў цераз поле ў лясок, хоць у птушкі, вядома, дарогі свае.

Ну што ж, другі раз, заўтра ці потым, пабачыш яго, зноў спачатку пачуеш неспадзяванае, хоць i чаканне «тук-тук! тук-тук!..», а тады ўжо i опылился, задраўшы галаву.

Калі б мяне часта, а то дык, можна сказаць, i заўсёды не праследавала другая, паралельная лінія: калі б у душы маёй, побач з адчуваннямі толькі чалавека, не ішлі яшчэ i адчуванні літаратара, якому, як дзятлу, усюды i заўсёды хочацца, неабходна выдзёўбваць спажыву,– я быў бы проста рад, проста палюбаваўся б на хаду, паміж уласнымі клопатамі, а то i спакайней, адпачываючы, між іншым, адразу ці потым, падзяліўся б з некім сваім уражаннем ад гэтай нязначнай, хоць i прыемнай сустрэчы.

Дык жа не! – табе яшчэ трэба i ныць, лавіць самога сябе на «дробным збіральніцтве», на непатрэбнай чуллівасці, на прыдумванні тэм. Замест таго каб проста аддавацца пачуццю i проста гаварыць тады, калі хочацца, i пра тое, што варта, на думку тваю, увагі чытача.

I добра, калі цябе часамі на пэўным раздарожжы, у сумненнях падтрымае слова другога такога ж... носьбіта дзвюх паралельных ліній.

Ёсць жа такая светлая традыцыя, як шум лясны ці шчэбет птушыны, бясспрэчная, традыцыя ціхай пяшчотнасці слова, якое – з рыфмай ці ў поўнай раскаванасці – адгукаецца голасам чалавечага сэрца на галасы жыцця? Ёсць яна, i шчасце наша, калі мы чуем яе, i гора, калі мы глушым яе грукатам будзённай мітусні...

I калі мяне прыхільнік такой традыцыі... ну, не натхніць, як песня жаўранка ці сонейкі рамонкаў, а падтрымае словам, сэрцам друга i паплечніка,– мне тады хочацца i добра быць самім сабою, аберагаць ва ўсім «гордасць свабоднай думкі», так неабходную для шчырай песні.

Слова друга пра асцярожненькую кроплю, што серабрыцца на самым дзюбіку яшчэ бязлістай галінкі, пра яго недасказаную радасць ад надрэчнай сустрэчы з усходам сонца,– слова з чужое кнігі дапамагло мне прызнацца, чаму я нават пра дзятла i то нібы сур'ёзна, чаму сустрэча з ім заўсёды выклікае з далёкіх, найменшых закуткаў памяці адзін успамін, адно харошае пачуццё...

Голас дзятла (бо стуканне – гэта ж не голас) я чуў толькі раз. Дзяцел той верашчаў, як парасятка, якое паднялі за заднюю нагу, толькі ж па-свойму верашчаў, пакуль мы пачулі яго крык, а тады беглі, а потым меркавалі, як тут памагчы...

У ствале старой яліны, на чалавечы рост ад зямлі, было дупло. I ён залез туды, па справе ці ад дурасці, ну, а назад – ніяк. Дзірка з двара ўсярэдзіну звужалася, дупло было цеснае – не павярнуцца, не то што раздзёўбваць выхад адтуль. I ён, стракаты цесля, забыўся пра ўсю сваю самавітасць – заверашчаў.

Калі аднойчы тапіўся наш друг i нас на вадзе было многа, а ён закрычаў да мяне, я быў потым да слёз удзячны яму i нашу з ім дружбу адчуў зусім небывала...

Параўнанне як быццам не тое, «не тыя маштабы», але ж i мне, як i другім, хто бег на дзятлаў крык, было прыемна бегчы ратаваць, i мне здавалася, што кліча ён – мяне.

Ніводная рука не лезла ў тую яловую пастку. Хоць ты бяры ды раздзірай яе, або да машыны бяжы, па сякеру якую... Мы былі калектыўна ў грыбах i, невялікаю групай, далёка забрылі ад усіх астатніх i аўтобуса. Дзяцел крычаў. Яшчэ, відаць, з болыдага страху,– убачыўшы нас. I мы як быццам схамянуліся,– убачылі, што з намі ёсць маленькі чалавек, які i бег не вельмі ззаду. Як ні напружваю памяць, праз нейкіх дваццаць год ніяк не ўспомню – быў гэта хлопчык ці была дзяўчынка. Хацелася б ведаць, як яна вырасла, тая дзіцячая ручка, i што яна робіць цяпер... Ды гэта, можа, i не важна, бо найважней – яна была, тая маленькая рука, i я выразна бачу, як яна працягнулася да дупла, як дрыжала ад страху ды радасці, пакуль дзіця трымалі пад пахі, узняўшы на патрэбную вышыню, як яна, ручка, усё-такі пралезла ў дупло, як ён там матлашыўся, дзяцел, i пішчаў i як яго тая ручка, заўзятая i дастаткова моцная, выцягнула на свет без стратаў у апярэнні, як ёй хацелася птушку патрымаць, а можа i забраць з сабою...

Ды дзяцел вырваўся i паляцеў.

Каб зноў ніколі не верашчаць, не клікаць нас, людзей, на дапамогу.

Каб толькі як быццам гулліва, але ж дзеля хлеба, упарта i майстравіта, абстукваць ствалы i галіны.

Нібы прасіцца гэтым сяброўскім, сваяцкім пастукваннем у дзверы нашай лясной або дарожнай адзіноты.

2.

Сяды-тады ўспамінаюцца пахі маленства. Для ўсіх, хто з вёскі, агульнае: як пахне дым асенніх пырнікавых вогнішчаў, у прыску якіх пячэцца, па-свойму хвалююча духавітая, бульба;

як пахне сырасцю адліжны, раскоўзаны нагамі снег, калі ты, стомлены, брыдзеш па ім са школы, адчуваючы яго сырасць, зябка i казытліва, прамоклымі нагамі;

як пахнуць пляцёнкі цыбулі, што вісяць над табою на печы, дзе ты вось-вось салодка заснеш ад стомы, ад цеплай яды i ад шчасця, якое так жа добра бачыцца цяпер, здалёк;

як пахне агарод: укропам, макам, морквай, капустай, сланечнікам – усім, што ты ведаеш i на смак;

як пахне гарачае сена – яшчэ над свежай, толькі ўчора ўранні аголенай пакошай, ужо ў валках ці ў копах, а то i на возе;

як пахне першая ралля, калі ты – ужо не толькі свавольны, але на гэты час i ціха руплівы, паэтычна задуманы пастушок – удосыт пройдзешся па баразне не да канца адмытымі надоечы нагамі, а потым сядзеш на пругкія скібы i добра вымасціш сабе месца, каб пасядзець, пакуль ажно не стане знізу холадна;

ну, i яшчэ, i яшчэ...

Апроч пахаў агульнавядомых, у кожнага ёсць i свае, спалучаныя з пэўнымі, толькі сваімі ўспамінамі.

Трэба ж, напрыклад, такому здарыцца, каб у далёкім замежным горадзе, у старадаўнім касцёле, адкуль павыходзілі ўсе, з кім ты сюды зайшоў як турыст, а ты застаўся з другам, які таксама маўчыць i не спяшаецца,– трэба ж каб тут, у пустой, растрывожанай музыкай святыні, што аціхае разам з тваёю душой, a ў вышыні спявае ў сонцы вітраж з вялікім блакітным крыжам на свабодным, неперагружаным шкле,– каб іменна тут табе ажно зашчымела ў сэрцы ад такога вось просценькага ўспаміну.

У памяці ўсплыла камора старэйшай, замужняй сястры, вялікая i змрочная камора з шафамі, скрынямі i кубламі, з кажухамі на сцяне i пучкамi сушаных зёлкаў пад бэлькай, з рэшткамі угужавелых, не з'едзеных за гарачае лета каўбас на вешале, з вузенькім папярочным акенцам, што таксама, як i вітраж, прастрэленага промнямі вячэрняга сонца, i – самае галоўнае – з моцным, мядовым, непераможным пахам воску... Сястра была настолькі старэйніая за мяне, што з сынам яе, маім пляменнікам, я хадзіў у адзін клас, разам патрохі сталеючы i вырабляючы сяды-тады, на думку сталых, чортведама што. У камору ў той адвячорак, прыйшоўшы са школы i не застаўшы нікога дома, мы – праз замкі ды забароны – убіліся па мёд. Прыкрае слова «крадзены» ў гэтым выпадку не падыходзіць; скажам – не крадзены, а самахоць узяты мёд – куды смачнейшы. Мала з'ясі, a доўга помніцца.

З Адэсы часоў грамадзянскай вайны, дзе пачыналася маё маленства, помніцца прэсны пах гарачай рысавай кашы i салодкі, тут ужо разам з колерам, пах какавы. Гэта былі не дамашнія пахі: трохі старэйшыя браты бралі мяне з сабой у нейкую дзіцячую сталоўку. Для мяне яна доўга была проста нейкай, пакуль не ўведаў, хоць i даволі невыразна, што сталоўка тая трымалася тады, у страшныя дні засухі i галадоўлі, на дапамозе амерыканскіх квакераў. Пах какавы i рысавай кашы я адчуў пасля, на працягу гадоў, асабліва востра двойчы. Першы раз – у дні мае вясковае маладосці, калі сярод іншых кніг, што выпадкова траплялі ў рукі i не выпускаліся непрачытанымі, трапіла i квакерская, з салодзенькім i прэсным тлумачэннем запаведзі пра любоў да бліжняга. Другі раз, ужо ў грунтоўна сталым веку, я ўспомніў тыя пахі ў цягніку Вашынгтон – Нью-Йорк, калі задумана глядзеў праз акно на прыгарадную нераскошу рабочых кварталаў Філадэльфіі, квакерскай няпісанай сталіцы.

Яшчэ адзін пах гарадскога маленства, пазнейшы i дамашні. Водар гарачага, запечанага цеста, ці то праслоенага нечым салодкім, ці то абмокнутага ў той невядомы, а можа i нерэальны смак, што хваляваў мяне час ад часу, як нейкі прывід з іншага свету, больш за сорак гадоў, пакуль не прыйшло адкрыццё. 1мя таму паху, пшанічна-гарбузнае ўвасабленне яго я знайшоў на старонках Іона Друцэ, у яго шматфарбнай i духмянай песні пра Малдавію. Пахла мне столькі год плачынтэ, слаёны пірог, які маці мая, за восем сваіх адэскіх гадоў сяк-так знаёмая з малдаўскай кухняй, успамінала як нейкую, ледзь не міфічную «плацынду», усё толькі абядаючы калі-небудзь спячы яе.

А вось нарэшце i той пах маленства, які i выклікаў усе іншыя, сёння стаўшы між імі на першае месца.

Вы калі-небудзь нюхалі канапліну над снегам? Яе прысохлую мяцёлку з зярняткамі насення, з вострым водарам?

Моцную, калмаценькую канапліну, зрэзаўшы яе каля самай зямлі, хавалі на зіму – лавіць шчыглоў, у петлі з конскіх валасінак. Адну, дзве, а то i некалькі такіх канаплін.

Петлі мне помняцца, зрэшты, i на каноплях, i ў абручах. Драўляны абруч з вялізнай «пасы», бочкі на збожжа, перапляталі ў клетку вяровачкамі, на кожным скрыжаванні прымацоўваючы валасяную пятлю. Сіло такое клалі на прыгуменні, шчодра замаскіраваўшы пацярухай з току. Аднойчы, калі я быў яшчэ сам на гэткае паляванне не здольны, у хаце нашай раннім ранкам з'явілася некалькі малых, стракатых, дзіка палахлівых курачак з барвовымі плямамі на воллі. Як я быў рад! Нібы яны не ад голаду, не ад снегу глыбокага ды крутога марозу прыйшлі да мяне праз сіло, a ў госці, такой небывалай, цудоўнай казкай...

Такія ж... ну, можа, трохі іншыя, але таксама барвовыя, абавязкова, радасна патрэбныя агеньчыкі, што былі ў курапатак на воллі, шчыглы насілі на галоўцы.

Не помніцца, як я ўспрыняў курапачы пераход з той казачнай паэзіі ў гаршковую чорную прозу. А вось трагедыю галоўкі з агеньчыкам на цемені я памятаю i дагэтуль...

Загадка фарбаў, ix прызначэнне хвалююць нас i ў сталасці. Вельмі звычайнае – жоўты лубін цвіце паміж цёмна-зялёнымі пералескамі, а зверху, скажам, яшчэ i блакіт, i белыя, ціхія аблачынкі. Не навіна, a ўсё ж у душы міжволі ўзнікае радаснае пытанне: «Навошта яна, такая краса?..» I ніхто, відаць, не адкажа як след, на ўсю глыбіню. Тысячагоддзямі стараемся. Каму ўдаецца гэта менш, каму трохі ці значна больш, a таямніцы, мноства шматфарбных таямніц навокал нас,– застаюцца.

Колькі ж ix бачыць дзіця, чалавек у тым узросце, калі ён пазнае, абагачаецца непараўнана хутчэй, чым у сталасці!.. Колькі гэтай красы ў курапаткі! A ўжо ў шчыгла... Тут i дагэтуль нельга налюбавацца. Тады ж, у маленстве, краса тая прыходзіла з усёю сілай першага азарэння.

Старэйшы брат, падлетак, уваткнуў у гурбы на агародзе некалькі канаплін. Як ён рабіў гэта – не памятаю. Помніцца проста яшчэ адзін казачны ранак, калі ў нашай хаце – так мне здалося, разбуджанаму – стала адразу поўна шчыглоў, вельмі многа шматфарбнай, шумнай стракатасці. У клетцы яны не змясціліся, i два ці тры шчыглы брат упусціў у шуфляду стала. Ён быў, вядома, вельмі рады ў тую раніцу, горды i шчодры, толькі i гаварыў, каму ix дасць, па аднаму, па два... А потым – ці ніяк не могучы нацешыцца сваім падлікам, ці хочучы шчыгла для кагосьці дастаць са стала – аднаму з ix ён прышчаміў шуфлядай галоўку. Адзін агеньчык пагас.

Смутак i жах мой былі неўзабаве развеяны мноствам іншых – зялёных, чорных, жоўценькіх i чырвоных – мітуслівых побліскаў.

I ахвота лавіць ix самому ад смутку таго не пагасла.

За гэта я самастойна ўзяўся трохі пазней. I памятаю толькі адну ўдачу,– з пятлі я выняў сініцу.

Я не хацеў быць страшным, аднак яна мяне вельмі баялася. Пішчала, трапяталася i там, дзе вісела на канапліне, учэпленая лапкай, i ў жмені маёй яе маленечкае сэрца білася вельмі моцна, i ў хаце, калі я пусціў яе, маю першую здабычу, на акно, яна адчайна, з піскам білася ў шыбу.

...Я не хацеў быць страшным...

Прамінула многае мноства белых, зялёных, сонечных, шэрых i чорных дзён. Пачатак ix успамінаецца мне цяпер у асеннім рускім лесе, дзе многа магутных, пяшчотных бяроз, дзе за акном маім зрэдку пачуецца самалёт, яшчэ радзей лена брахне сабака, а то чырыкне недзе верабей ці зацісікае зусім блізка сінічка.

Ціха i светла над сталом.

A часамі самотна i сумна...

Ну i што, калі праца мая патрабуе цішыні, адзіноты, паглыблення ў самога сябе, калі мы, літаратары, прызвычаены да гзтага больш за многіх?.. Горкі марыў, што ён дачакаецца дня, калі адчыняцца дзверы яго самотнай лабараторыі i нарэшце ўвойдзе геній!.. I мы чакаем. Не толькі генія. Усе мы чакаем друга. Таго, што не здрадзіць, не кіне ў бядзе, зразумее цябе не толькі ў празрыстым шчасці. Ix было многа спачатку, пачаўшы ад найбольшага,– ад той, што разумела i любіла як ніхто. Адны пайшлі з жыцця па яго пастаянных або часовых законах, другія жывуць для сябе i існуюць для нас, i калі ix спасцігне якая бяда, ты, магчыма, найпершы працягнеш ім руку звычайнай чалавечай дапамогі, але працягваць гэтую руку, як калісьці было, па-сяброўску, ты ўжо не хочаш, не можаш. На сцежках, якія не абмінуць, адны сустракаюцца з табой кісла або каменна абыякава, другім чамусьці трэба ўсміхацца, i яны ўсміхаюцца, хто менш, хто больш прыблізна... А тых, што сапраўдныя,– тых з кожным годам менш.

Нармальна гэта. A ўсё ж...

Мы чакаем яшчэ аднаго.

I кожнага прыблізнага, пакуль не расчаруешся ці не ашляхнеш, супакоішся, вітаеш шчыра, з даўняй гатоўнасцю.

I ціхая, патаемная прага на тыя пачуцці робіць нас часамі, калі на позірк збоку, залішне чулымі на іхняе падабенства.

Учора пад вечар, калі я вярнуўся з праходкі, мой вялікі i светлы пакой быў не пусты.

На белай раме акна, каля самага падаконня, сядзела.сініца.

Я не хацеў быць страшным. Можа, больш, чым калі-небудзь раней. Хацелася i павітацца, i пагаварыць. Аднак яна з адчайным піскам затрапяталася аб шкло, а потым закружыла пад столлю, пакуль не знайшла сабе месца – над шафай, на несхаванай праводцы. Нібы прыліпла да сцяны, аціхлая. I я стаяў каля парога, таксама стаіўшыся, чакаў, што вось яна – як жа проста! – шыбане адтуль у вялікую фортку, цераз якую i ўляцела.

Яны ж такія хітрыя, зладзеяватыя. У іншых пакоях, у іншых лясах яны таксама вось заляталі. Сініцы беларускія, латышскія, башкірскія... Хлеба госці такой паложыш – не дакранецца, a ў каўбасе, калі дзе пакінута непрыкрытая, выдзяўбе толькі драбочкі сала.

Няўжо ж табе цяжка дарогу знайсці, адрозніць шкло ад паветра?

Насцярожаны момант закончыўся прыкра: яна нырнула з-пад шафы проста ў акно, цялася галоўкай у шыбу i ўпала на стол...

Як часта ўжо я быў такі разгублены i няўдала бездапаможны! Ну што, узяў у прыгаршчы яе, яшчэ цёплую, з сутаргава расстаўленымі ў пагоне лапкамі, з раскрытай па-мярцвяцку дзюбай. Каб быў малы, дык, можа, i заплакаў бы. Цяпер панёс яе на двор, у сад i пасадзіў на кусце, у густых галінках. Проста так, без надзеі на цуд i... як быццам з надзеяй.

Позна ўвечары, вяртаючыся з цёмнай лясной алеі дахаты, падышоў да таго куста i госці свае не знайшоў. Уранні, на траве – таксама. Ну што ж, апроч сабак, тут яшчэ ходзяць, напэўна, сваімі ціхімі дарожкамі i каты...

Цяпер, калі я сяджу за сталом, адтуль, дзе голыя, нерухомыя лес i сад, бліжэй да нашага зялёнага драўлянага катэджа,– адтуль, удала выбраўшы адну з незлічоных хвілін мае цішыні, прыляцела i села на раму адчыненай форткі сініца. Aга, добры дзень!..

Нейкі момант мы пазіралі адзін на аднаго так блізка, што варта б мне толькі руку працягнуць... За гэты момант я паспеў падумаць,– можа, наіўна, а можа, проста шчасліва,– што гэта мая ўчарашняя госця, паспеў яшчэ раз паўтарыць у стоенай душы сваё даўнейшае i ўчарашняе «я не хачу быць страшным», паспеў заўважыць, як яна крутанула галоўкай, цісікнула: «Ведаем вашых!..» – i пырхнула ў сад.

Салодкай дурнап'янасцю канаплянай мяцёлкі над снегам мне зноў запахла – ужо без яе.

...А можа ўсё-такі цуд i адбыўся – можа сініца i адышла?

3.

У шырокім трехстворчатым акне, перад якім стаіць мой рабочы стол,– як у вялікай раме,– светлая, глыбокая карціна.

Позірк на свет з вышыні другога паверха.

Спачатку – сад. Проста нібы паляна з рэдкімі радамі карлікавых вішань. Куст ядлоўцу. Дзве абяссілена-разгалістыя яблыні. Сасоначка. Мноства белых галін расставіла маладая бяроза.

Далей – цёмны хваёвы лес. Над лесам сёння ясны блакіт i злёгку папялістыя хмаркі, знарок наскубленыя так, каб ix хапіла на ўсё неба.

А на зямлі. сёння – доўгачаканы снег, пакуль што рэдзенькі, з травянымі пралысінамі i злёгку прымарожакы. Пасля такое кіслай непагадзі, як учора, пазаўчора i некалькі дзён яшчэ, сонца, снег i марозік настройваюць па-святочнаму. Добра працуецца, з ціхай урачыстасцю ў душы.

Ад паперы, якая сёння бялейшая, чым заўсёды, так i карціць зірнуць за акно, у маю «карціну», на сонечны снег паміж маленькімі вішнямі.

Сняжок пакрыў i тое месца, дзе яшчэ пазаўчора ляжала старое, паламанае крэсла, якое хтосьці нядбалы так i пакінуў на самай сцяжыне.

Крэсла нарэшце няма...

...Хворы, замучаны бяссонніцай сусед асцярожна пастукаў у мае дзверы. Гэта ке сёння, a пазаўчора, калі замест снегу i сонца ў карціне маёй было хмарна i слотна. Зранку пастукаў, калі ў дамах, якія называюцца «дамамі творчасці» не прынята непакоіць другога сваёю прыязнасцю...

Сусед мой не зрабіў бы гэтага, каб дзень яго быў звычайны, рабочы. Тры тыдні таму назад, калі мяне тут яшчэ не было, яго забрала адгэтуль хуткая дапамога. Вярнуўся ён з бальніцы днямі. Думаў перамагчы i нізкі ціск, i боль галавы, i лютую бяссонніцу, i трывогу пра жонку, што ляжыць недзе ў іншай бальніцы. Не перамог. I вырашыў вярнуцца ў сваю клініку, на гэты раз палячыцца як след i стаць нарэшце чалавекам.

Ці ён у гэта верыў таксама ўпэўнена, як гаварыў, мне сумна думаць...

Далікатны, тактоўны, з прыязнай усмешкай, ён увайшоў, як аказалася, не без прычыны.

– Прабачце. Кнігу вашу прынёс. Каб не забыцца. Бібліятэчная.

Я зразумеў яго. Зрэшты, i мне ў той дзень не працавалася, з самага ранку чытаў.

Мы стаялі каля стала, перад вялікай карцінай акна, i гаварылі – абы лягчэй было не маўчаць.

– A від адгэтуль нішто сабе,– сказаў сусед.– Вось толькі непагадзь... Паршывы лістапад.

– Крэсла вунь тое. Проста бяльмо на воку. Усё збіраюся, каторы дзень, пайсці прыняць.

– Перад маім акном – вялізная горба вуголля. Чорнае...

Калі ён зноў папрасіў прабачэння i асцярожна пайшоў, я зноў пачаў чытаць, сеўшы спіной да акна. Палавіна пісьменніцкай працы – чытанне, аднак, папрацаваўшы над сваім, чытаецца лепш, спакайней. Уранні, адчуўшы, што сёння работа не пойдзе, я ўзяў пачатую напярэдадні кнігу. I неўзабаве нездавальненне самім сабою прайшло.

Чытаў я шчырыя i простыя апавяданні былога франтавіка, чалавека, што многа бачыў i перажыў, аддаўшы роднай справе ледзь не ўсё, што мог. З павагай, з зайздрасцю думалася пра аўтара, пра цэльнасць i красу яго характару, яго жыцця. Не ўпершыню, але радасна, нібы па-новаму, думалася таксама пра “цуд кнігі”, якая можа часамі змяшчаць у сабе так многа...

Дзень той, пазаўчарашні, пачаўся нудна, але без дажджу. Пасля таго як выйшаў мой сусед, я хутка зачытаўся зноў. I раптам – лівень, летні лівень! Падкраўшыся да нашага двара, ён з нізкай хмары, абрынуўся на яго густым, гвалтоўным шумам. Не касячком хвастаў, а проста зверху цабаніў, спяшаючыся выліць з хмары процьму нікому ўжо не патрэбнай вады.

Калі зусім праяснілася яго шэрасць, я ўбачыў, зноў стоячы перад акном, што на бурай, неданылай траве – паламанага крэсла ўжо не было...

Некалькі праўдаў адразу:

Першая праўда: сусед мой – хлапчына з найлепшымі рысамі рускага чалавека: добры, праўдзівы, высакародна сардэчны, а гэта – вельмі нямала i не так ужо часта трапляецца.

Другая праўда – трохі прасцейшая, нават са шчылінкамі для розных падтэкстаў ды скепсісаў: сусед заўважыў, што я чытаў яго новую кнігу...

I трэцяя, горкая праўда,– як мала мы, хто піша сам, чытаем адзін аднаго, як рэдка, як неахвотна гаворым другому пра шчасце, адчутае над яго старонкамі! I як такая абыякавасць яшчэ больш ледзяніць i хмарыць нашу адзіноту!..

Мае ўражанне ад суседавай кнігі я яму перадаў. Мы робім так узаемна i ўжо даволі даўно.

Думка, што пра старое крэсла на сцяжыне варта было б запісаць, спачатку прыпалохала мяне... немужчынскай сентыментальнасцю.

Падзякаваць за такую... ну, вельмі прыемную дробязь проста вось так, непасрэдна – я не змог.

Калі мы развіталіся на золкім аўтобусным прыпынку, я пажадаў яму як найхутчэй вярнуцца ў наш ціхі драўляны дом.

– Тады ўжо я прыму з-пад вашага акна вуголле.

Ён усміхнуўся.

Навошта толькі, дружа мой, так сумна?..

notes

1

Scheda – спадчына (польск.)

2

Увечары чуваць у зарасніку шамаценне – цягне слонка...

3

Яўрэйскі паэт.

4

Рускі паэт Д. Кавалёў.

5

я паміраю.

6

О ты, мой ягнячы хвосцік!