Текст книги "Вітраж"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 2 (всего у книги 9 страниц)

Мы снедаем у хаце старшыні, удвух. За вялікім акном, у садзе i ў агародзе дождж. Свята да вечара. Шчыра кажучы, нам не пашкодзіла 6 узяць па маленькай, аднак мы паедзем далей, гаспадар за рулём, а госць адзін не прывык, дый на душы ў яго добра i так, сваім ходам, без чаркі.

Я слухаю гаспадароў расказ пра тое, як на пасяджэнні праўлення калгаса нядаўна разглядалася адна вельмі ж ужо непрыгожая справа. Сын адмовіўся даглядаць сваю адзінокую, старэнькую маці, якая жыве асобна.

– I мы сказалі яму: «Ты не варты таго, каб называцца сынам гэтай жанчыны. Яна ж столькі папрацавала на сваім вяку, столькі пагаравала». Два сыны яе, два браты гэтага булавы, загінулі на вайне. Гэта што – колькі слёз? «Не плачце, мама,– сказалі мы ёй на праўленні.– Мы вашу старасць дагледзім. Мы ў састаяніі вам...»

Мне ўжо не здаецца, што я любуюся субяседнікам непрыкметна для яго,– я заўважаю ў вачах яго слёзы i думаю, гледзячы ў гэтыя, крыху стомленыя, крыху журботныя вочы:

«Харошы ты, патрэбны, дружа мой, чалавек!..»

* * *

Позняя ноч. Цішыня. Старонкі добрай кнігі.

А за акном майго пакоя, на другім паверсе, у саснова-дубовай цемры раптам зноў, як гэта часта паўтараецца ўдзень, заклекаталі на гняздзе буслы.

Нібы воплескі пасля маўклівага слухання.

Сваё жыццё, свая радасць.

* * *

Узыходзіць сонца, а на ўвесь хмарны захад – вясёлка. З-за яе толькі варта ўставаць у чатыры, брысці сюды тры кіламетры, цярпліва, часта беспаспяхова сядзець над паплаўкамі.

Толькі што адзудзелі камары, супакоіўся пад аерным берагам бабёр, a ўжо над альховым кустам, за якім я, прытаіўшыся, сяджу, загаманіла звонкая пчолка.

Нядаўна над ціхай ракой праляцеў – важны, як паліцэйскі чын,– каршун.

Дождж трохі падзубаў валавяную роўнядзь вады, i вось вясёлка, што нядаўна знікла, зноў выядрылася, на ўсю сваю красу. I на небе, i, левым краем, у вадзе.

Дождж зноў зашамацеў па лісці, парабацініўся навокал паплаўкоў. Відаць, збярэцца-такі, i добры. Раз-поразу чуваць грудное, стрыманае грукатанне грому. Захад зусім перамог – неба абложана там грунтоўна, сіняя цемра налазіць сюды, грыміць ужо над самай галавой...

Густа зашастала на тым беразе па алешніку. Пайшло па Шчары плюскатам, кружочкамі ды пухірамі. Гэта – дождж!

...Так i прагнаў нас дахаты. Апошняе пра яго, папярэдні абзац, запісваю ўжо на стале.

* * *

Якім бы пустым, нецікавым не быў гэты чалавек, я не хачу, не магу забыцца, што ён – той адзіны таварыш, з якім мы зімовым вечарам сорак першага года радасна абняліся на адзіноце, пачуўшы пра разгром фашыстаў пад Масквой.

* * *

Учора была навальніца. З громам, ад якога расколвалася неба. З ветрам, ад якога стагналі на ўзлессі дубы i лівень насіла, як завіруха носіць снег. З градам, што i траву, i пясок, усыпаныя шышкамі, пакрыў ледзяной шурпатасцю.

Ад ракі мы ледзь паспелі дабегчы да эстраднай ракавіны, дзе прасядзелі нягоду. Вярнуліся адтуль,– у сандалетах на босую нагу, у безрукавачках,– як тыя японцы ў нечакана ды небывала суровыя замаразкі, што нядаўна былі напалі на ix.

Цяпер зноў сонечны поўдзень.

I добрая вестка пра тое, што град прайшоў амаль зусім не над полем, дзе яшчэ грэчка ды авёс.

* * *

На ўскраіне лясное вёсачкі, крыху адсунуўшы далей сасоннік, бялеецца сценамі ферма. Пабудаваная нядаўна, «па апошняму слову тэхнікі». У доўгім, светлым кароўніку хоць i не душна, але пах стаіць густы. Для нас, хто ад зямлі, гэта не лічыцца смуродам. «Пачухай мяне за рагамі»,– моўчкі просіцца сытая i сумнаватая на прывязі карова. Над пылам дарогі, прыбітым пасля дажджу, сырадой у цыстэрне. Пах мокрае зямлі i пах замкнутага ў метале малака... Праўда, толькі ўяўны, міжволі спалучаны з успамінамі пра маміну даёнку.

Дзед Міронавіч. З-за яго i запісваю гэта, бо ўжо не адзін такі кароўнік здаваўся мне звычайным дзівам у новым побыце заходнебеларускай вёскі. Дзед – у капелюшы, з сахаром у руцэ. А барада ажно з сівага надзелень, i раскошная, як у прарока. Перад вайной, зарабіўшы многа долараў у Канадзе,– легенда кажа: ажно трыста тысяч,– ён прывёз ix сюды, у сваю лясную бядоту. А тут ix узялі ды ўкралі. I ён памяшаўся. Ціха, няшкодна.

Цяпер дзед задаволены, што грошы яго не згінулі марна, што гэта за ix пабудавана ўся тая прыгажосць – цагляны кароўнік, з механізаванай падачай кармоў, з электрадойкаю, з чырвоным кутком для даярак у белых халаціках...

– А прыдсядацель многа сабе не ўзяў,– па-змоўніцку шаптаў мне дзед, калі мы на нейкі час засталіся адны.– Толькі жане на плаццячка. Шаўковае. Праўда, толькі адно, дый то скромненькае. Але яму, скажу вам, не жалка. Во чалавек ён харошы – поўнасцю за рабочы народ!..

* * *

Калі мы пад вечар, нашай малой ды дружнай кампаніяй, пайшлі прайсціся лесам i молада выпрабоўвалі рэха, я зноў успомніў верасень сорак першага года, мае ўцёкі з палону, першы начлег у разгубленай беларускай вёсцы.

У небагатай хаце, дзе сушылася духмяная процьма баравікоў, дзе зусім незнаемая цётка, маці вялікай сям'і, раненька напякла для аднаго мяне аладак, напаіла мяне сырадоем, потым сама зноў пайшла па грыбы, а я – далей на свой усход.

Хутка i доўга ішоў імглістым, духмяным лесам i, нібы блазнюк, радасна перагукваўся з нябачнымі грыбнікамі.

Рэха маё незабыўнае...

* * *

Барвовы маладзічок над паўднёвым захадам. Палоска адхоннага берага, a ў рацэ мядзяная дарожка ад месяца, як быццам яго падпорка, праткнутая праз гэты бераг.

Поўная пасля дажджоў, гладкая, хоць i быстрая, рака.

Сяджу на абрывістым беразе, гляжу то на месяц, то на паплавок, які ўсё горш ды горш прыкметны.

Потым пачулася невыразная гутарка за паваротам, затым галасы i члапанне вёслаў сталі рабіцца ўсё больш ды больш выразнымі. Байдарка. Двое. Параўняліся. Па-руску, але з нярускім акцэнтам павіталіся ca мной:

– Добрый вечер.

– Добрый вечер. Куда путь держите?

– В Каўнас.

Нямала ўжо бачыў я такіх турыстаў за трэцяе лета ў гэтых мясцінах. З Літвы спускаюцца ў вярхоўе Шчары, да станцыі Даманава, па чыгунцы, а адтуль, на вёслах, паволі ды з прываламі, па гэтай лёгкай вадзе, а потым па таксама быстрым Немане бяруцца ўніз, на родную поўнач.

– Шчасліва вам!

– I вам таксама!

Больш нічога. Моцная плынь нясе i так, а яны ж яшчэ i вяслуюць. Сказаць ім яшчэ што-небудзь можна толькі крыкам наўздагон. Ну, а навошта? I так жа цёпла на душы.

A ўсё так проста, нічога нам не каштуе.

* * *

Каб рыба крычала – як ён дзёрся б на кручку, а потым на кукане, мой вялікі лешч!..

Любуюся красой, маўчу i, як драпежнік, палюю.

A ці любуецца шчупак, каршун?

* * *

Каля рэчкі, каля броду,

там галубкі пілі воду...

I гэта ў песні – не прыдумана.

На пясочку над бродам, на самым стыку вады з беражком, насупраць якога мы, на гэтым беразе, або сядзім з вудамі, або ходзім,– уранні, апоўдні, увечары,– галубы п'юць ваду, часта прылятаючы сюды, на свой, аказваецца, пастаянны вадапой.

Яны то калектыўна какетнічаюць – раптам палохаюцца немаведама чаго i, дружна залопаўшы ў крылле, уздымаюцца i шыбуюць над ракой, над лугам i лесам, каб зноў прыляцець i асесці на бродзе, то два ці тры з ix, а не ўсе чамусьці вяртаюцца i, прызямліўшыся, тэпаюць-калываюцца да вады i цягнуць, п'юць яе, яшчэ раз апраўдваючы трапнасць народнага параўнання: «Добра п'еш, браце, цягнеш, як голуб!..»

На гэтым бродзе часамі хлюпка топчуцца ў спёку папутаныя коні. То ратуюцца ад заядзі, пастаўшы па двое, побач, адзін аднаму галавой да махала-хваста, то цэдзяць праз губы ваду, нібы з адчаю, нехаця п'ючы.

Прыходзіць сюды i статак кароў. Спакайнейшы. П'юць ды стаяць на бродзе таксама доўга. А то i лажацца на мелкім.

Ды гэта ўжо з іншай, не з галубінай песні.

* * *

...Аддайце маю цішыню. Не прымушайце мяне рабіць тое, ад чаго яна не будзе чыстай.

Так думаў днямі, над ракой. Нават здавалася гэта глыбокаю тэмай, з гатоваю назвай: «Аддайце маю цішыню».

Можа, яшчэ i вярнуся да гэтай тэмы. А цяпер вось, пахмурнай ноччу, далека да раніцы, зноў думаю пра тое самае.

Добры мой дружа, ты ўчора скардзіўся, што зноў прыйшла бяссонніца, што дождж, які шумеў да раніцы, ты палічыў ад першай да апошняй кропелькі. Лічачы горыч памылак, боль незаслужаных крыўдаў, лічачы тое, чаго не здолеў зрабіць, мала знаходзячы палёгкі ў тым, што зроблена...

Няўжо ёсць людзі, якія ў сваёй адзіноце палежваюць, паседжваюць, пахаджваюць, ды толькі радуюцца, успамінаючы, як яны хораша, як яны правільна, як яны плённа прайшлі свой шлях?

У гэтай думцы – з'едлівай, пра «чысценькіх» – пацехі i апраўдання мала...

* * *

За тыдзень «Масквіч» застаяўся пад соснамі, застыў. Не заводзіцца. Скрыгіча толькі, чыркае ды зумкае напуста, не абуджаючы «божай іскры».

Дзядзька Міхась, які за рулём, успрымае гэта, здаецца, без асаблівага хвалявання. З выгляду ён, як заўсёды, спакойны, часцей за ўсё з добрай усмешкай.

«Іменна з выгляду»,– думаю я, сведка дарослы.

Два падшыванцы, якія ўжо хутка, можа нават праз год, будуць крыўдзіцца за такое акрэсленне іхняга ўзросту, думаюць, мне здаецца, што дзядзька Міхась зусім такі не хвалюецца. Зрэшты, у хлопцаў свой клопат – разлука: адзін едзе ў горад, дахаты, другі астаецца тут, у лесе. Яны даволі важна ды сумна маўчаць, можа трохі i ад звычайнай ветлівасці цярпліва.

I вось – матор нарэшце ажыў.

Даўшы яму сагрэцца трохі i яшчэ памармытаць, дзядзька Міхась, вадзіцель-аматар, ён жа вядомы вучоны, выйшаў, стаў перад хлопцамі i, хоць сам ужо даўно не маладзён, засмяяўся – сціпла, добра, але i пераможна:

– Што, думалі – не завядзецца?

У адказ яны, нібы зачакаўшыся гэтага моманТУ» дружна пырхнулі смехам.

Думалі ўсё-такі, падшыванцы.

* * *

У глыбокай даліне, нібы прытаіўшыся,– хутар з вялікім садам i стогадовай хатай.

Гасцей запрашаюць спачатку чамусьці ў чорную кухню, адтуль у чысцейшую хату, дзе чуваць яшчэ кухонная кіслая затхласць, а тады ўжо – у зусім чыстую, прыстойную святліцу.

На гэтым хутары, свядома пакінутым, не перацягнутым у вёску, стаіць найбольшая калгасная пасека, жыве яшчэ адзін цікавы дзед.

З'явіўся ён перад намі ў самым несвяточным выглядзе. Прыехаў аднекуль верхам, цяжка ссунуўся жыватом з каня, чарнаногі, лахматы, расхрыстаны. Ажно падумалася: «I як яго, такога, пчолы падпускаюць?» А цану сабе ведае: «Школа – што? Трэба практыка». Старшыня расказваў нам у дарозе, што сюды, да дзеда, ён пасылае дзяўчат пасля пчалярскай школы. Падвучыцца. Мудрай народнай цярплівасці, любві да справы.

Дзед прыкметна збянтэжыўся свайго выгляду, выйшаў, пакінуўшы нас у святліцы, a неўзабаве вярнуўся ў чыстай кашулі, зашпілены на ўсе гузікі, у ініных портках, ногі схаваўшы ў боты. Тады вось i сказаў ён сваё, поўнае заслужанай годнасці: «Школа – што?»

У вялікім садзе мноства вулляў. Заўсёды яны... амаль хвалююць мяне сваёй шматфарбнасцю, як у маленстве хвалявалі рознакаляровыя алоўкі. Навошта вуллі фарбуюць па-рознаму – для пчол ці для нашага, чалавечага, вока? Шкада, не спытаўся ў старога, успомніў пра гэта толькі пасля.

Вуллі маўчаць, адно каля ляткоў руплівіды снуюць ды трохі лётаюць. Здаецца, вялыя ад вогкай хмарнасці. Колькі тут звону бывае пры сонцы! A колькі мёду – для ўсіх! Наіўнае, прыемнае, нібы новае адчуванне.

Упершыню пачуў тут, калі сядзелі за сталом, што апошняя чарка называецца расхадуха. Стары разварушыўся, многа расказваў пра свае паляванні – пры цару, пры панах i цяпер. Зайцы ды курапаткі – хто яе, тую драбноту, лічыў? Былі ваўкі, дзікі, ласі, было браканьерства, прэміі, усялякая свежаніна. Быў i дагэтуль яшчэ застаўся азарт.

У гэтай стогадовай хаце, моцнай яшчэ на дзесяткі гадоў, пры вялізным, як жарон, бохане хлеба свае выпечкі, пры чарцы, так сказаць, падпольнай, але жывучай ды з мёдам, падумалася i такое. На нашай зямлі беларускай, не такой ужо i вялікай, старанна, у густую клетачку прачасанай трактарамі ды аўтамашынамі, абходжанай меліяратарамі ды геолагамі, нізенька аблятанай сельскагаспадарчымі самалётамі, можна, аказваецца, наткнуцца i на такі старасвецкі хутар, на такога спрадвечнага дзеда. Хоць Чорнаму яго, хоць Караткевічу – у самы густы «несучасны» раман.

У заключэнне нашай сустрэчы мы фатаграфаваліся. Бо i сонца, вельмі дарэчы, паказалася. Дзед стаў там, дзе яго папрасілі стаяць,– на фоне саду з вуллямі. Абапал – дочкі, тая рэшта сям'і, што захавалася каля дому: пажылая, рухавая гаспадыня i сімпатычная студэнтка медінстытута. А спераду – унучка, светленькая няўрымста. Ды тут, па прыкладу старэйшых, яна супакоілася, застыла, перастала нават усміхацца, для большай пэўнасці шмаргануўшы носам.

Толькі студэнтачка ўсміхнулася ў самы апошні момант. Хораша. Трошкі какетліва. Ну, але як жа без гэтага?

* * *

У сем гадзін, заспаўшы, пайшоў для праходкі са спінінгам.

Царства імглы i расы. Неўзабаве праз тоўшчу імглы паказалася сонца – бледны, лагодны дыск. Добра плюхаць у гумавых ботах уздоўж нізкага берага, па вадзе, што яшчэ ўсё вялікая пасля дажджоў, хоць i паменшала яе прыкметна.

Круцячы катушку, заўважыў у аеры... нейкую (брыдка – не ведаю якую) кветку на высокім, тонкім, зялёным старчаку. Цэлы букет, карона бела-фіялетавых кветачак. А на ёй – росная сетка павуціны, прыгожая – як сняжынка.

Толькі ўчора з абеду выпагадзілася, а як яны, павукі, паспелі здорава адзначыць гэтае свята.

Гадзіны праз паўтары, вяртаючыся дахаты па расяным i ўжо толькі злёгку імглістым царстве, павуцінне-сняжынкі бачыў на маленькіх елачках, на стромкіх кусціках ядлоўцу, на верасе... Папрацавалі ўчора павукі!

* * *

Радасны клёкат буслоў – высока, высока над намі. Ажно ўсміхнешся, зноў i зноў пачуўшы. Як быццам заражается іхнім настроем: «Ах ты, бог мой, як весела!..»

У старыцы, на адкрытым месцы, i далей, у алешніку, раптам дружна загаманілі жабы. Як па камандзе якой. «Каб вы падохлі – от разнится!» – сказаў бы вясёлы дзядзька. Першы раз, як толькі мы прыйшлі пасля снедання на бераг, пачатак гэтага гоману супаў з голасам радыё, бо хтосьці каля дома якраз тады ўключыў на слупе рэпрадуктар. Другі раз, пасля буслінага клёкату пад аблокамі, у сонечнай надрэчнай цішыні жабы рванулі сваё «алілуя» зноў зусім нечакана ł дружна. Ажно мы з сябрам зарагаталі, кожны на сваім гатку.

Першы раз чую такія дзівосы, такую капелу.

* * *

Учора жабы ведалі, чаго паднімалі вэрхал. Зноў холад, зноў не клюе. Зноў думаецца пра далёкі родны дом, дзе ўжо, відаць, сумуе твой пісьмовы стол...

1970

ЯШЧЭ РАЗ ПЕРШЫ СНЕГ

Раніца.

Шэрае, нізкае неба. Шэрае, ціхае мора. I свежы, зноў непераможна белы снег.

У шэрасці, што за рэзкай мяжою снегу, у волкай глыбіні яе, здаецца, вельмі далека, з тужлівым прыплачам пераклікаюцца непрыкметныя чайкі.

Пад нагамі, на ўчарашняй сцежцы, яшчэ не пратупанай сёння, мякка, сыра i туга парыпвае.

Над абрывам, на высокім, пагорбленым беразе – сосны. Стаю пад імі, узышоўшы сюды з шырокай, управа i ўлева бела-бясконцай роўнядзі мёртвага пляжа. Зноў снег пайшоў. Нават вецер узняўся. Сосны ад гэтага ветру амаль зусім не варушацца голлем,– можа, таму, што мокрыя. I снег не пакрывае іхнія лапы беллю,– можа, таму, што мокры.

Чайкі з далёкай шэрасці праявіліся блізка – ужо над снегам, не над вадою. Лятаюць-пералётваюць, нібы прабіваючыся крыллямі з шэра-густой, падрапяшчанай мітуснёю мокрых сняжынак, безнадзейна адліжнай імглы. I пераклік ix здаецца мне зблізку тужлівым па-жураўлінаму. Без адчаю. Бо не такія ўжо яны тут i пакутніцы. I пакідаць ім нічога не трэба.

«Ну ж i люты!.. Ну ж i зіма!..»

У нараканні я вам сёння не таварыш.

Сёння ў мяне свая, вельмі свая цішыня.

Учора ўвечары, пад высокім скляпеннем рыжскага Домскага сабора, такіх цішынь было больш за тысячу. Сядзячае мноства не знаёмых паміж сабою людзей, што сышліся сюды з адным для ўсіх жаданнем. Кожны сабе, па-свойму маўчаў, i з безлічы гэтых маўчанняў складалася адна ўрачыстая цішыня.

Над гэтай цішынёй, у гэтай цішыні грымеў арган... Грымеў не громам зямной, будзённай мітусні, a мяккімі, груднымі перакатамі, магутна-стрыманым, вышынным рокатам навальнічнай хмары, адкуль даўно ўжо адышлі ў людскі ўспамін свяшчэнны жах i трывога, а засталася толькі паэзія. З бязмежжам сумна i прагна чаканай свежасці, з агнявымі ўскрыкамі, захапленнем маланак, з мноствам спакойных, ясных вясёлак.

Арган быў высока над намі, усе мы глядзелі туды, аднак усім, відаць, здавалася, што музыка жыла не тут, не пад гэтым скляпеннем. I некрыклівы гром, i стрыманая радасць ціхай паводкі гукаў, i песня скрыпак, што захоплена ішла па гэтым громе i сардэчным рокаце мноства зачараваных арганных труб – усё здавалася незямным, незвычайным.

Маладая арганістка, фота якой, разам з праграмай канцэрта, зайздросна купіла некалькі сот жанчын, ва ўсмешку якое, звычайную ў іншых абставінах, закахалася некалькі сот мужчын адразу,– маладая славутасць, закончыўшы нябесны гром i цішыню, выходзіла з-за гатычнай, пазалочанай пышнасці балкона i кланялася над парапетам уніз, мноству прыўзнятых твараў. З усмешкай, якую мы знізу толькі ўгадвалі, ведаючы па фота. I і'не здавалася, што я люблю яе вельмі даўно, што я яе ведаю найбліжэй. Хоць я ніколі яшчэ не бачыў яе не ўгары, а на нізе, хоць я пачуў яе зямное, афішнае імя – толькі цяпер.

Я любіў яе – амаль зусім уяўную, толькі ў раскошным, зачараваным свеце тых гукаў, якімі яна напоўніла ўсё навокал, пачынаючы, як здавалася кожнаму з нас, ад мяне, у свеце гукаў, якіх я так доўга, так сумна i прагна чакаў, з якімі мне так легка пойдзецца цяпер далей, у бязмежжа хвалюючай вечнасці – чыстай i для мяне, i мне, разам з усімі, даступнай...

Мой друг, латыш, які па тэлефоне запрасіў мяне з-за горада на канцэрт, сам быў у Домскім саборы ўжо неаднойчы. Ды ён – паэт, i больш яшчэ: добры i шчыры чалавек, i ён па-гаспадарску, па-святочнаму рады нашай сустрэчы i маёй радасці. Па ягонай просьбе мяне прывёў сюды яго знаёмы, а сам мой друг па ўважлівай прычыне трохі прыпазніўся. Мы сустрэліся перад самым пачаткам канцэрта, ужо на нашых месдах. Сказаць што-небудзь больш за словы першай радасці не было ўжо калі. Еось-вось набліжалася цішыня, прыход якое настройваў i абавязваў маўчаць. А потым яно пачалося – высока над намі i ў нас...

Толькі на першым перапынку мы разгаварыліся. Пасля трох год разлукі i нячастай перапіскі. Дзіўна, а збоку гледзячы, можа, i недарэчна яно выглядала,– як я пачаў нашу гутарку. З усіх назваў тых узбярэжных гарадкоў, у адным з якіх я часова жыву, з усіх тых частых прыпынкаў электрычкі, за месяц пералічаных мною то з аднаго, то з другога канца, толькі адна назва была незразумелая i нібы надта ж, іменна цяпер спатрэбілася мне даведацца, што яна азначае.

– Слухай, што гэта Слока? Юрмала, Дзінтара – ведаю: Узбярэжжа, Янтарнае. А што, па-вашаму, Слока?

Ён усміхаецца, нібы i сам чакаў, што я задам яму іменна гэтае, такое важнае пытанне, а ён, на радасць нам, адкажа – легка, проста i шматзначна.

– Слока – па-руску вальдшнэп.

I мы як быццам здзіўляемся гэтаму цуду слова, які прыйшоў да нас так дарэчы іменна сёння i тут. Я раскашуюся ў гэтым цудзе, узмацняю яго яшчэ адным адкрыццём.

– Па-вашаму sioka, па-нашаму слонка. I па-польску таксама słonka або ў Міцкевіча – słomka. Паслухай, ты зразумееш мяне.

Мне ўспамінаецца наймілейшая ў свеце краса маіх родных мясцін i той, хто апісаў тую красу найлепш.

– Я буду гаварыць паволі i выразна.

I я чытаю яму, яшчэ ў маленстве назаўсёды паложаны ў памяць радок, адзін з вечна свежых – на кожны покліч i дотык:

W wieczór słychać w zaroślach szept ciągnącej słomki... [²]

– Ну, зразумеў? – пытаюся, ад шчасця нетактоўна.

Ды ён не крыўдзіцца. I я нарэшце схамянуўся – успамінаю, што ён i нашу мову вывучыў, i польскую не толькі адчувае... А можа тут, у гэтай святыні высокіх пачуццяў, па-маладому хмельна-паэтычнага настрою – можа, тут хопіць i аднаго адчування музыкі слова?..

Вось яна, песня аргана, зноў пачалася. Зноў я гляджу туды, угару...

...Сёння не першы снег, сёння не першая шэрань. Сёння ўжо на дварэ канчаецца люты. Кіслы, хлюпотны, занудлівы люты. Сёння за тоўста-каменнымі сценамі, за стралістымі скляпеннямі гэтай старадаўняй святыні ддзе звычайны снег – вельмі няпэўны, мокры, не першы...

А мне – пад музыку нашай нябачнай багіні – ціха, шчасліва i вельмі чыста, беленька ўспамінаецца сёлетні першы снег.

Ён, як заўсёды, прыйшоў нечакана.

Перад гэтым мы, чатыры сябры, проста ўзялі білеты на рэйсавы аўтобус, каб паехаць нарэшце ў тую гродзенскую глыбінку, куды нас прасілі вясковыя чытачы. Узялі білеты i, яшчэ прасцей, дамовіліся сустрэцца ўранні на вакзале. Нават i блізка не думаючы пра тое, што гэта быў апошні шэры адвячорак золкай восені.

А снег тым часам ноччу пайшоў, i ўранні мы глядзелі на яго праз вокны аўтобуса не так сабе, а па-святочнаму прыўзнята.

На цэлым свеце – белы снег, на ўсіх палях i дахах. На ўсіх на свеце дрэвах i дратах – першая шэрань. У вялікім, хуткім аўтобусе многа людзей. I ўсе яны – унучка, бабуля, студэнтка, адпускнік-салдат, заклапочаны бацька-калгаснік i валасата-бяздумны з выгляду юнак,– усе вельмі рады гэтаму беламу шчасцю, аднаму для ўсіх, i толькі не зразумела, чаму не спяваюць пра гэта, не смяюцца звонка, хоць бы, нарэшце, чаму не гавораць.

I недзе там... Грымі, мой нябесны арган, спявайце, сардэчныя скрыпкі!.. Недзе – у белым полі, святочным i безыменным – стаяў сабе шэры, трохі гудлівы тэлеграфны слуп. Не адзін, вядома, a ў рэдкай чарзе такіх самых слупоў, пад ацяжэлымі ад шэрані дратамі, але адзін толькі патрэбны мне i незвычайны. Каля слупа таго сядзеў... Так, не стаяў, a іменна сядзеў слупочкам шэры заяц. Да зайца полем, па белай нерушы памалу, задаволена брыў чалавек са стрэльбай. Ён святкаваў сваю радасць, бо ведаў, што заяц, падбіты, нікуды не дзенецца, дапусціць яго на яшчэ адзін, найбліжэйшы стрэл. I шэры ведаў гэта i моўчкі чакаў, упершыню, адзіны раз у жыцці адчуваючы, як з яго выплывае чырвоная цеплыня.

I мы адчулі гэта, усе пасажыры аўтобуса. Заварушыліся, загаманілі. Раптам, нібы абурана, адны памкнуліся да акон гэтага боку, a другія прыўсталі. Але аўтобус махнуўся каля той безыменнай мясціны – стрэлу мы не пачулі.

Што – незвычайны аўтобус? Напоўнены толькi паэтамі, па-дарожнаму трохі сентыментальнымі? Ніхто са стрэльбай не хадзіў? Ніхто не ведае радасці першай парошы, удалага стрэлу?

Усё – не так. Я зусім не пра тое...

Той першы снег, з яго шчаслівай, чыстай маладосцю, тут нагадала мне задушэўная, урачыстая песня аргана, а кажучы не так узрушана i дакладней – яшчэ i снегапад, які праводзіў нас да самага парога Домскага сабора.

Ад чаго ж тады – апроч першага снегу ў дарозе – мне цяпер так жыва, так выразна нагадалася яшчэ i маладая, духмяная, як сырадой, салодкая канюшына? Круты, але не рэзкі i не дзіўны пераход: ад снежнай неабсяжнасці – да зялёна-нізенькага гушчару. Так робіцца толькі ў казках, у музыцы. Ну, a калі прасцей, дык мне i шэрае нагадала пра шэрае – заяц пра зайчыка.

Шэры, абсівераны слуп – гэта, па колеры, не шэры, бывалы, таксама абветраны заяц. А заяц, каторы бывалы, гэта не шэранькае зайчаня. Нават i коцікі на вербах не такія шэрыя i цёплыя, як поўсць на знойдзеным у канюшыннай кашы зайчаняці. На ім яна як пух на жаўранку, які яшчэ малы, не ўздымаецца ў вышыню ды не звоніць, a толькі ціхенька дрыжыць у гняздзе, пад рукой чалавека, якая зверху апускаецца над яго безабаронным жахам. На зайчаняці поўсць драпяста-шэрая, мякка-варсістая i цёплая – так i хочацца, так i боязна да яе дакрануцца.

Хлопчык ведаў, што зайца так, як птушаня ў гняздзе, не накрыеш. Тут ужо трэба маладзецтва, небывалае здарэнне,– каб ён, такі імклівы, няўлоўны, ды апынуўся ў тваіх руках. Але аднойчы такі цуд адбыўся. А што не з зайцам, а з маленькім зайчыкам, дык цуд ад гэтага быў ані крышку не меншы. Ix тады, цэлы вывадак зайчанят, не проста знайшлі ў канюшыне, а выкасілі. Як жа добра, што не падрэзалі касою! Вялікія, хто касіў, кінулі косы i пачалі лавіць зайчанят, што сыпанулі ва ўсе бакі. I смешна так, як завадныя, i не вельмі хутка. Цяжка сказаць, як гэта ён сам, той хлопчык, не дагнаў ніводнага. Можа, таму, што хацеў палавіць усіх адразу. А аднаго яму далі. Рука дарослага трымала зайчаня за вушкі, толькі пальцамі. А шарачок па-немаўлячы пацешна дрыгаў заднімі лапкамі, нібы ад радасці, нібы з усмешкай. Хлопчыку сказалі, што зайца няможна браць за спіну, a толькі за вушы, i малы чалавек, з вялікай асцярожнасцю i трывогай, узяў малога зайца так, як трэба браць, адчуў у пальцах i цёплыя лапінкі вушэй, i дрыганне ножак, а потым, ужо без парад дарослых, палажыў яго ў шапку і, нібы ў гняздзе, панёс трушком ды подбегам дахаты.

Так была знойдзена ў зялёным полі казка, ледзь не разгадана таямніца вельмі блізкай i далёкай радасці жыцця, нібы зразумелай, нібы i не, а так жа любай, пажаданай i вялікай – на ўвесь свет.

Казка не захацела далей раскрывацца. Зайчык не толькі не захацеў гаварыць, усміхацца, падміргваць, а нават i малака не хлябтаў, не еў свежай травіцы. Сядзеў на дне пустое бочкі... I не сядзеў, a ляжаў, калі зверху, глядзець, як вялікая, шэрая рукавіца.

Хлопчыка выхоўвала маці. Часцей за ўсё без лішняга далікацтва, бо i сама яна была часамі ледзь не па-мужчынску грубаватая, заваленая клопатам, пажылая, з выгляду суровая ўдава. Гадавала хлопца тым розумам, што ўзяла ад бацькоў, ад людзей, ад народнае мудрасці ды ад добрага сэрца. А яшчэ былі кнігі, у хаце i ў школе. Нямнога ды няхітрыя, бо чытачу таму толькі што споўнілася восем гадоў. Якраз неўзабаве пасля таго, калі ў бочцы з'явілася зайчаня. У сялянскіх сем'ях таго часу дзень нараджэння не быў ні святам, ні падзеяй. Добра яшчэ, калі хто ўспомніць. Маці не забывалася. Колькі тае работы не было,– якраз жніво,– яна знаходзіла час, каб спячы малому піражок. Сын зрабіў тады сваё свята яшчэ весялейшым – вызваліў зайчаня. Занёс за гумно, яшчэ трохі далей, i пусціў у авёс.

Дзеці сентыментальнымі не бываюць.

Вельмі проста можна падумаць, што рашэнне тое хлопчыку падказала маці. Хутчэй за ўсё па-свойму грубавата: «Будзеш цацкацца з ім, а ён возьме ды здохне!» Можна ўспомніць i мудрыя казкі, якіх ён за некалькі зім свайго жыцця чуў ад яе нямала. Можна i кнігі загадаць добрым словам,– скажам, той вершык з чытанкі, дзе добрыя дзеці паслухалі маму i выпусцілі на волю вынятую з сіла сініцу.

Сентыментальным хутчэй магу быць я, не па гадах, не па доўгім вопыце літаратара, наіўна прыкрываючы свой уласны ўспамін нейкім іншым, уяўным хлопчыкам. Калі на чалавечы век глядзець як на большую ці меншую траекторыю, дык мая, апісаўшы сваю, даволі ладную, дугу, ужо тым часам прыгнулася да першай унучкі, набліжаецца зноў да вытоку жыцця, да чароўнага свету маленства, з асэнсаваным разумением яго, з развітальнай тугой.

Можа тут i не дзіва быць трохі сентыментальным?..

* * *

Схіліла з поўдня.

Рэзкі, сцюдзёны Еецер, які, пасля імглістай, мокра-снежнай раніцы, здаецца мне, сухапутнаму, нечаканым, ірвецца сюды з поўначы, ад мора. На охрыста-жоўтай сцяне драўлянага доміка, у якім я пісаў ад рання, вісіць тэрмометр. Сівер i з-за высокага берага, з-за частаколу сасновых ствалоў абнізіў іртуць з ранішняга нуля да сямі.

На моры шторм.

Хвалі, калі ix слухаць за берагам, у адносным зацішку двара, зноў грымяць, амаль таксама, як нядаўняй цёмнай ноччу,– нібы шырозны, усемагутны вадаспад, нібы бясконцыя саставы цяжкіх цягнікоў.

Выходжу на абрыў і, сцяўшы сэрца ад сцюжы, нахіліўшыся насустрач ёй, праз шчыліны вачэй нібы любуюся, а лепш сказаць – упарта гляджу на хвалі. Белапенны, грымуча-абураны накат за накатам – яны ідуць ды ідуць на бераг, адрываючы ад яго ледзянога намыву кавалкі белых крыгаў.

Ну зіма! Ну пагодка!.. Сёння, калі па звычаю прайсціся пасля абеду, дык хіба толькі па вуліцы пасёлка, у сякім-такім зацішку.

Ну, а настрой? Куды падзеўся мой ранішні снежна-арганны хмель, маё, чаго добрага, нават натхненне?

Тое, што я пачаў пісаць пад уражаннем учарашняга канцэрта, ужо цяпер пачынае здавацца не тым, што трэба...

Што ж, i я ўжо тым часам даволі абстраляны верабей, ведаю, што i нездавальненне – таксама паўнапраўны кампанент творчага працэсу (божа, якая вучонасць!..), бачу, што сходу, пад адзін настрой, не заўсёды i не ўсё можна схапіць. Тым больш калі адчуеш нейкі перакос.

Уранні я, яшчэ ўсё растрывожаны музыкай, здаецца, трохі перачуліў...

A ці так гэта?

Давай праверым на іншых. Возьмем з запасу ўспамінаў яшчэ два выпадкі, якія мне ўчора, на канцэрце, таксама былі – відаць, дарэчы – прыгадаліся.

Адзін з маіх знаёмых, паляўнічы не проста заядлы, а нават прыкра азартны, проста драпежны, расказваў, як ён прынёс калісьці свайму малому першага ўпаляванага зайца. I хлопчык расплакаўся, раскрычаўся, доўга не мог супакоіцца ад таго падарунка. Удар быў балючы,– забіты, акрываўлены, ашчэраны быў той, каго ён палюбіў даўно, каго так многа крыўдзілі ў свеце дзіцячых казак. I гэтым найбольшым, найстрашнейшым крыўдзіцелем, забойцам аказаўся той, каму малы так верыў дагэтуль, у кім бачыў найбольшы розум i найцяплейшую, пасля мамінай, дабрату.

Знаёмы расказваў мне пра гэта нібы нават весела. Але праз смех праглядвала i штосьці іншае – няёмкасць нейкая, ці што... А як яму было адразу?

Што ж, паляўнічы таксама можа быць сентыментальным? Можна, аказваецца, i забіваючы – шкадаваць?

Зноў жа я не зусім пра тое...

Другі мой знаёмы, ужо не інтэлігент, а рабочы, калгасны шафёр, мужчына даволі-такі цвярозы, зусім, здаецца, не здольны на лішнюю чуласць, расказваў мне такую вось баладу пра тугу па волі.

У хаце ў шафера вырас заяц, прынесены з восені – дзецям на радасць. Ноччу, калі ўсе спалі, ён сабе ціхенька кіцаў па хаце. «Сказаў бы, ведаеце, для трэніроўкі, для гімнастыкі». А потым неяк, зімовай ноччу, у хату заглянуў маладзічок. Гаспадару не спалася, i ён убачыў, як заяц іхні пабегаў, пакіцаў па хаце, а потым ускочыў на лаву. З лавы – на падаконне. Заціх, заглядзеўся. «А потым, ведаеце, лапкамі па шыбе як замалоціць! Зноў пасядзіць – i зноў!.. Паб'еш яшчэ, ліха тваёй галаве!»

Ён мне расказваў гэта не ў кабіне, а цераз стол.

– Заяц. Скаціна. Дзіч. Няўжо ж i той пра свабоду так разумее? Хоць ты бяры ды выпусці яго...

Відаць, не выпусціў. Я не спытаўся пра гэта. Можа, малых сваіх пашкадаваў, што плачу наробяць. А можа, i плачу таго не збаяўся ды ўпотай або калі дзяцей у хаце не было, прыдушыў шарака, зрабіўшы смачнае мяса i добрае футра на аблавушку.

Але чаму расказваў? Чаму памятае? Чаму i мяне заразіў белым сумам начной прасторы, ціхай тугой маладзенькага месяца над палямі? Чаму i мне амаль па-дзіцячы бясхітрасна, шчасліва захацелася казачна-песеннай дабраты, некаторыя кажуць, што лішняй у наш час, абстрактнай? Чаму ж i мне ў гэтым бачыцца найбольшая паэзія i найчысцейшая краса, усім патрэбныя, як паветра i хлеб?

Няўжо настрой гэты ад музыкі?

Няўжо ад снегу, што недзе сыпаўся тады, праз музыку, за сценамі, у святле ліхтароў. Не першы сёлета, не першы i ў маім жыцці...