Текст книги "Вітраж"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 8 (всего у книги 9 страниц)

Зноў скульптуры – з той самай народнай прастатой, народжанай у страсных пошуках, з той самай глыбінёй гуманізму – да ўзнёслай цішыні i рэдкай радасці ў душы...

На адной з непрасторных плошчаў старога Гюстрава, у сурова-велічным гатыцкім саборы, кажучы груба, вісіць на ланцугах... не, не вісіць – лунае бронзавы анёл з абліччам высакароднай Кэтэ Кольвіц. Яшчэ адзін твор Барлаха, прыгожае сведчанне дружбы двух змагароў за светлую будучыню, яшчэ адно сведчанне непераможнасці сапраўднага мастацтва.

A трошкі воддаль – змрочна, запылена тырчаць старыя, бяскрылыя сцягі з няпростымі, ненабожным! надпісамі: «Мір праз перамогу», «З богам за бацькаўшчыну» i гэтак далей...

Народ, які мае вялікае мастацтва, вялікую векавую культуру, народ, які ведае, што гэта значыць – страціць яе, як ён мог, як ён можа знішчаць культуру іншых народаў?..

А каля сцен сабора – грабніцы герцагаў ды герцагіняў, якія тут, пад строма-высознымі скляпеннямі, «спачываюць у бозе» – да сумоты даўно, да непрыстойнасці раскошна i крыкліва...

Як радасна з усёй гэтай старызны, з усёй арыстакратычна-шавіністычнай затхласці вылузваецца, нібы сонца з-за хмараў, такі патрэбны i блізкі, такі нямецкі i агульналюдскі Барлах!

Анёл ягоны вярнуўся сюды пасля разгрому нацыстаў.

* * *

У дарозе ад Балтыкі зноў у Берлін, любуючыся прыродай, зайздросным спалучэннем яе красы з культурай, думаў, што я не проста так сабе гляджу, запамінаю – як не проста, не так сабе, не толькі дзеля сябе ёсць будучая маці.

Адна такая ездзіла з намі пазаўчора, калі растоцкія пісьменнікі паказвалі нам узбярэжжа. Жонка сімпатычнага празаіка П,, маладая лінгвістка. Туга, але зусім нядрэнна гаворачы па-польску,– гэтую мову яна нядаўна пачала вывучаць,– маладзічка паведаміла нам, савецкім сябрам па машыне, проста i міла прызналася, што ўпершыню цяжарная i што ў яе цяпер на дзіва небывалы апетыт.

Вось i помніцца светлая, загарэлая Біргіт, i параўнанне мне падказала.

* * *

Яшчэ, i яшчэ, i яшчэ раз адкрыць для сябе чалавека i паважаць яго як асобу, як яшчэ адно праяўленне жыцця ў яго найвышэйшым выражэнні.

Вядома ўжо гэта – i наогул, i мне. Аднак i паўтараецца гэта радасна, i з кожным разам робіцца ўсё яснейшае.

Днямі я штосьці падобнае адчуў у дажджлівым Шверыне, калі мы выходзілі з музея i сустрэлі на сходах экскурсію, відаць – вясковых школьнікаў i ix маладую настаўніцу. Яшчэ аднаго чалавека, асобу, яшчэ адну цікавую загадку.

Я ніколі не сустракаўся з ёю, яна таксама не ведае пра маё існаванне, хутчэй за ўсё мы ніколі больш не сустрэнемся, аднак – такая думка, такая цікавасць, такое адчуванне павагі да чалавечай асобы патрэбна мне, каб адчуваць сябе зусім нармальна.

* * *

Мы ішлі ўтраіх па алеі старога патсдамскага парку, у летняй, паўдзённай засені дубоў i чырвоных букаў, у ix духмянай, векавой i свежай магутнасці. Мініяцюрная Моніка, якая суправаджала нас, несла адкрыты пакет буйных рубінавых чарэшняў, i мы час ад часу на хаду частаваліся імі, нібы пілі глыточкамі, запавольваючы асалоду.

– Якія добрыя людзі бываюць! – сказала наша гаспадынька. Па-руску, вядома, з нейкай амаль дзіцячай стараннасцю нядаўняй студэнткі-выдатніцы. I расказала, што калі яна пры нашым уездзе ў горад спыніла машыну i забегла ў магазін, дык там аказалася, што пажылая фрау, зусім ёй незнаемая, проста прадаўшчыца, а да таго ж яшчэ вельмі занятая, бо шмат пакупнікоў, нават на склад, у сутарэнне пабегла, каб узяць ёй вось гэты, большы пакет.– Якая дробязь, а як прыемна, праўда?..

I я яшчэ раз – каторы ўжо раз! – прыемна ўспомніў наша з Валодзем Калеснікам даўняе падарожжа на веласіпедах па Гродзеншчыне. Такую ж вось паўдзённую ліпеньскую спёку, прывал каля сельмага, у густым цяньку. Людзей няма, у полі ўсе, толькі дзеці ды куры на пясчанай вуліцы. Крама стаіць наводшыбе, пад старымі ліпамі, каля яе i ў ёй нікога няма, адно за прылаўкам босая, у белай хусціне над загарэлым тварыкам чарнявая маладзіца. «Забегла толькі. У поле пайду. Во ніхто тут да вечара ані зойдзе». Купілі мы ў яе хлеба, кансерву нейкую, i самі сабе, а не ёй уздыхнулі: «Эх, цяпер каб малачка!..» I маладзіца пабегла, пакінуўшы на нас, незнаемых прахожых, усю сваю краму, прынесла нам неўзабаве збанок халоднага, з пограба, малака i ні за што, як мы ні ўпрошвалі, не згадзілася ўзяць за яго грошы. Яшчэ i пачакала, пакуль мы апаражнілі збанок.

«Памяць пра дабрату ажыўляе красу прыроды». Так чыркануў я ўчора ў блакноце, амаль на хаду, для памяці, адстаўшы на хвіліну ад маіх спадарожніц.

Для памяці? Хіба ж такое забываецца? На чужыне, здалёк, успамінаеш яго асабліва прыемна. I свет здаецца святлейшым.

* * *

Цвінгер i Грунэгевэльбэ абрынулі на галаву i сэрца такую процьму твораў мастацтва адразу, што тут не дзіва стаміцца i прытупець на ўспрыманне.

Нават i Рафаэлева мадонна не зрабіла чаканага ўражання. Днямі прачытаў у Ружэвіча, якое захапленне гэтай карцінай выказваў Міцкевіч. З дзён малалецтва ўспомнілася, што пра яе пісаў Жукоўскі. Дый сам я ў «Птушках i гнёздах» не прыдумаў уражання, зробленага на мяне, вясковага падлетка, нават некаляровай рэпрадукцыяй. A пазаўчора здзівіўся, што гэты сусветны шэдэўр не ўразіў мяне. Здаўся нават перагружаным. Зрэшты, фігуры папы Сікста i святое Барбары даўно здаваліся мне лішнімі. Мадонну заўсёды хацелася i даводзілася «вымаць» з гэтага акружэння, адасабляць – проста не хочучы бачыць нікога, апроч яе.

Зрэшты, многае ў Дрэздэнскай галерэі трэба было б глядзець адасоблена i спакойна.

Перад партрэтам нейкага не безыменнага барона ўспомніў Шверынскую галерэю, канкрэтна – бой пеўня з індыком. Падумалася міжволі, што лепш ужо тая бойка, чым гэтая тупая, самаздаволеная маска.

Бой пеўня з індыком – вялікае імпазантнае палатно – напомніў мне, між іншым кажучы, адзін гістарычны паядынак, таксама карціну... Успомніліся i іншыя паядынкі. Індык i певень так i ўспрымаюцца – як сатырычны намёк, а не проста забава свабоднага, негалоднага мастака.

Змястоўнымі, патрэбнымі здаюцца ва ўсіх галерэях, дзе я ўжо тут пабываў, многія пейзажы. Штосьці падобнае на сапраўдную музыку.

Ад грэчаскай міфалогіі да хрысціянскіх легендаў мастацтва сярэдневякоўя перайшло з выразнай класавай паслядоўнасцю. Нават Хрыстовы яслі выглядаюць... ну, зусім-такі па-арыстакратычнаму прыстойна.

У цэнтры Дрэздэна многа зялёных палян – там, дзе раней былі вуліцы, вокны, палацы, храмы... Стаяць яшчэ руіны, i чарнеюць абсмаленыя дамы, што выжылі ў лютаўскую бамбёжку 1945 года.

Таму, што бамбілі не мы, а амерыканцы, немцы расказваюць нам пра гэта ахвотней,– як быццам просячы чалавечай спагады...

Ці гэтыя руіны сталі, хоць у нейкай ступені, урокам ці, па праклятай інерцыі, будуць каму-небудзь падмацункам для далейшага, новага, яшчэ больш нялюдскага нацыяналізму?

Успомніўся абед у патсдамскім летнім рэстаранчыку, у прыемнай, пасля спёкі, засені духмяных ліпаў. Як i ўсюды на свеце, мілая малеча. А да бацькоў за сталамі, да пажылых мужчын, маладосць i сталасць якіх пачалася ў вайну, я міжволі, з дакладнасцю яркай, балючай галюцынацыі, прымяраў мундзіры, аўтаматы i каскі – да лысых i сівых галоў. Нібы забыўшыся, у якой палавіне Германіі я знаходжуся, з агідай, жахам i адчуваннем заспакоенай пометы бачыў тых, што былі ў нас у якасці пераможцаў i – значна пазней – пераможаных...

Сёння з крутой, арлінай вяршыні крэпасці Кёнігсштайн глядзеў на ўтульныя, чырванадахія вёсачкі ў зеляніне садоў, на палявую i лясную красу далін i ўзгоркаў над велічнай, гістарычнай ды песеннай Эльбай.

I зноў уявілася, што i адгэтуль, з чароўнай Саксонскай Швейцарыі, людзі хадзілі далека, «за свет вочы», паліць старых i дзяцей у якім-небудзь большым ці меншым Асвенціме, большай ці меншай Хатыні, у нашым наднёманскім Новым Сяле...

* * *

Чаму праз майго сына, ставячы яго ў розныя сітуацыі былой i будучай вайны, мне прасцей разумець увесь жах бесчалавечнасці?

Таму, што ён найбліжэйшы да майго «я», мы з ім амаль адно, я больш за ўсё на свеце даражу яго прыходам у жыццё, прыходам у якасці майго наступніка, майго паўтарэння ў лепшай – я так хачу,– у чысцейшай, дасканалейшай сутнасці.

Думаў так, прачытаўшы ў газеце пісьмо паляка, былога вязня фашыецкага канцлагера для дзяцей, адрасаванае былому каменданту таго лагера, мірнаму бюргеру ў адным з зацішных гарадкоў ФРГ.

Уявіліся камендантава аўчарка i мой хлапчук – перад жахам апошніх пакут, зусім адзін, зусім безабаронны...

I потым яшчэ думалася, калі ўявіў, як ён дзесьці ляжыць на траве, пакупаўшыся, абсыхаючы на сонейку,– задумаўся, глядзіць на свет сваімі чыстымі вачыма...

Ён – як усе дзеці ўсяго свету. Усе яны – як ён. Але ж ён для мяне – амаль я сам, мае паўтарэнне ў вышэйшай форме, i таму ён найбліжэйшы мне, i боль усіх дзяцей мне лягчэй зразумець праз боль ягоны, праз боль, што не можа быць не маім.

* * *

Ранняя раніца.

Выйшаў з пакоя загараднага матэля пад яснае, ужо сонечнае неба, пад песню жаваранка i падумаў:

Добра было i добра заўсёды таму, хто i гэтую песню, i гэты рамонак – усё можа падпарадкаваць свайму аднаму, значнаму i трываламу назаўсёды.

* * *

Чарнявая немачка, гід у палацы Сан-Сусі. Яе прастадушна прыязнае, хоць i службовае «лібэ гэстэ» (мілыя госці), што паўтаралася ў кожнай новай зале музея. А потым – «зрыў у асабістае», які, калі ён нават i паўтараецца ў яе з кожнай новай групай наведнікаў, гучыць прыемна, хораша.

Паказваючы ўзоры старога фарфору, яна прызналася нам, трупе савецкіх турыстаў,– зноў жа з прыгожай, натуральнай шчырасцю хоць i адукаванага, але i простага чалавека,– што вось гэты, у гэтай іменна шафе фарфор падабаецца ёй асабліва, больш за ўсе іншыя. З той прычыны, што i яна, як ён, паходзіць з Гарца...

Усе мы, ці амаль усе, міжвольна цёпла ўсміхнуліся.

Лірыка, аказваецца, патрэбная ў кожнай справе.

* * *

Спякотны поўдзень у дарозе Будзішын – Дрэздэн.

З акна імклівай машыны гляджу на ўрадлівае лета.

Добрае жыта – густая, гарачая каша калосся, якую так i хочацца зачэрпаць зверху лыжкай i пахукаць, пастудзіць.

У зялёнай сцяне пшаніцы каля шашы сям-там палаюць агеньчыкі макаў.

Для саміх сябе яны – не пустазелле. I для мяне... ды што там я – i для паэзіі, так неабходнай у жыцці, таксама.

Успомнілася «Жыта» Шышкіна i жыта аднаго з нашых маэстра. Са страху ці з выгады ён «уторгся» ў прыроду, паправіў яе – жыта намалявана чысценькае, колас у колас, як пад лінеечку, а васількі – пустазелле – старанна высаджаны на ўзмежак.

«Ca страху?.. З выгады?..»

Гэта было, дарэчы, даўно, у той час, калі аднаго з нашых паэтаў... дакаралі на сходах i ў друку за верш, дзе ён пра васількі сказаў ажно такую крамолу, што выпалаць ix з поля ён гатоў, а з сэрца, бачыце, не можа...

* * *

У адной з музейных залаў Вартбурга, перад уваходам у тую келлю, дзе Лютэр перакладаў Біблію, у адзін час з нашым Скарынаю сцвярджаючы права на роднае слова, прыемна было чуць ад фрау-гіда, што тут быў калісьці Пётр Першы, а потым Талстой, малады яшчэ, але ўжо слаўны аўтар трылогіі i ваенных апавяданняў. Ды ён, як сведчыць запіс каменданта гэтага замка, больш за ўсё несалідна катаўся на восліках...

Спускаючыся зверху ўніз на машыне, у засені магутных дрэў мы абагналі цэлую чародку гэтых пацешных, несмяротных верхавікоў.

I вослікі тупалі вельмі важна, i малеча сядзела на ix з вялікім гонарам.

Ах, несалідны Леў Мікалаевіч!

* * *

Айзенах. Спёка на плошчы.

Мімаходзь, праз адчыненыя бакавыя дзверы, заглянуў у пусты халадочак сабора i небывала ўсвядоміў, як многа яшчэ на свеце людзей, якім гэта трэба.

Дома мы часта забываемся, што свет працягвае жыць па-свойму, а мы павінны ўмець i ўвесь час вучыцца культурна сцвярджаць, абгрунтоўваць сваё.

Вяршыня нямецкай сентыментальнасці.

Голенькі, сыценькі, прыгожанькі Ісусік Хрыстосік i такі ж самы Іванька Хрысціцельчык – на траўцы, у сонейку – даюць адзін аднаму буську...

Бачыў гэта, здаецца, у Гоце, яшчэ ў адным замку, яшчэ ў адной галерэі.

* * *

Адны ўцякаюць ад свайго, па-спажывецкаму прысмоктваюцца да чужога, лепшага, гатовага – абы лягчэй, смачней пажыць. A іншыя лічаць, што трэба вучыцца, як гэта лепшае наладжваць дома. Цар Пётр Вялікі, граф Леў Талстой, мужык Міхайла Ламаносаў. Пра ix тут згадваць даводзіцца часта.

* * *

Зноў i зноў прыходзіць думка:

А як жа, як, як у такой цудоўнай прыродзе, у такой зайздроснай культуры можна было дайсці да Асвенцімаў?..

* * *

Усплыў на памяць расказ ленінградкі, перакладчыцы, што ехала ў адным купэ са мной у Брэст, насустрач гэдээраўскай дэлегацыі.

На Піскароўскіх могілках маладыя немцы-турысты ўбачылі старую жанчыну ў чорным, якая моўчкі, сурова глядзела на ix, стоячы каля магілы.

Калі ім сказалі, што гэта маці цэлай сям'і, пахаванай тут у блакаду, адзін з нямецкіх юнакоў не вытрымаў позірку старое – упаў на калені, пачаў са слязьмі цалаваць яе рукі i ногі, просячы прабачэння за тое, у чым яны, дзеці апошняй вайны, не вінаваты...

Што сказала ім тая жанчына – не ведаю.

* * *

Веймар. Зноў галерэя.

Гляджу на иартрэты ўладароў ды магнатаў i думаю:

Ад чаго яны так сыта, весела ўсміхаюцца? Ад працы, ад нядолі нашых продкаў?

Нашых – у разуменні класавым, міжнародным, якое тут, не дома, прыходзіць неяк свяжэй i глыбей.

* * *

Абедаючы ў экзатычным сутарэнні гасцініцы «Пад сланом», я парушыў рэжым, дазволіў сабе кухаль піва. Больш з-за сімпатыі да таго глінянага, бела-блакітнага, узорыстага кухля. Але не піва, відаць, i не стома, сабраная за некалькі дзён нервовага недасыпання, вінаваты ў тым, што ў доме Шылера я... ледзь-ледзь не заплакаў.

Аконная ніша ў тоўстай сцяне ідзе ад падаконня да падлогі. Сонца, якое ўжо добра схіліла з паўдня, лілося ў гэтае акно, на падаконніку палалі барвовыя кветкі.

I мне раптам падумалася, што вельмі добра было б падсунуць у гэтай нішы столік да падаконніка i працаваць, калі яшчэ трохі адсунецца сонца.

Такое простае, а для мяне – даўно такое прагнае жаданне.

I вось іменна тады, калі яно, пачуццё гэтае, прыйшло, нас, толькі траіх у гэтым пакоі, на гэтым паверсе, дагнаў бесклапотны, бязгрэшны шолам. Знізу па сходах – з тупатам, гоманам, смехам – падняліся i запоўнілі пакоі, наш i суседні, піянеры. Нямецкія, у сінім, i польскія, з бела-чырвонымі гальштукамі. Румяныя, загарэлыя хлопчыкі i дзяўчаткі.

Скептык сказаў бы: як гэта проста, як гэта нават шаблонна, штучна, нацягнута...

I як сімвалічна – скажу я.

Хваляванне мае я супакоіў у гутарцы з няўрымслівымі, яшчэ па-дзіцячы непасрэднымі i ўжо крыху па-дзявочы, па-польску какетлівымі дзяўчаткамі з Гданьска. Яны стаялі, некаторыя зусім натуральна абняўшыся, з дзяўчаткамі нямецкімі.

...У доме Гётэ больш раскошы – i галерэя, i мінералы, i мэбля.

Аднак у абодвух вялікіх сяброў месца працы, тое месца, дзе яны аставаліся самі сабой, сам-насам са сваім богам, было i асталося абаяльна сціплае. Просты пісьмовы стол, паліцы кніг, ледзь не зусім аскетычны драўляны ложак.

Больш за ўсё хацелася глядзець на кнігі i рукапісы пад шклом – адзінае, што i я сяк-так умею рабіць.

У пантэоне дзве карычневыя труны справядліва рассунулі на бакі, пад сцены, вялізныя, цяжкія скрыні з рэшткамі нецікавых i непатрэбных людзей, багацсяў i ўладароў.

З-за вянкоў ледзь відны два надпісы на тарцах тых дзвюх трунаў: Schiller i Goethe.

I я паставіў у вялікую вазу з вадой, схаваную ў вянках, адну нашу белую гваздзіку.

Успомніліся словы Талстога пра тое, што калі б Пушкін здолеў прадбачыць, уявіць сваю славу на стагоддзе наперад – ён мог бы не вытрымаць, звар'яцець. Ды гэта падумалася ўжо на могілках, калі мы выйшлі з пантэона, пра гэта я загаварыў з дзвюма сваімі спадарожніцамі. I адна з ix сказала, што Пушкін, вядома ж, прадбачыў. Бо не так гэта проста было гаварыць у той час пра свой помнік, што непакорнай галавой узняўся вышэй за імператарскі...

Двое беларусаў i немка, мы згадзіліся з тым, што прадбачыў, напэўна, i Гётэ. Пра гэта гаворыць ужо сама яго, калі прыглядзішся, ільвіная самавітасць.

Слава – славай, a веліч геніяў – у ix прыналежнасці чалавецтву, яго прагрэсу, таму найсвятлейшаму, адзінаму, што дае разумны, хвалюючы сэнс жыццю.

...Ад гэтых дум, ад гэтых пачуццяў – у цішыню Бухенвальда.

Цішыня i вячэрняе сонца. Птушыныя бесклапотныя галасы i кветкі дзікіх ружаў на рэдкіх куеціках вялікага адхону. I проста мілая, звычайная трава – яна нядаўна скошана i зноў, толькі без кветак, пайшла маладзенькай атавай.

Адгэтуль, дзе мы стаім, з вяршыні адхону, з-пад сурова-велічнай вежы са званамі на ўвесь свет, ад трох агромністых i васемнаццаці меншых чашаў з зямлёй, напоенай крывёю пакутнікаў з васемнаццаці еўрапейскіх краін,– адгэтуль так хораша i так сумна глядзець на багатую летнюю красу бязмежнай веймарскай даліны. Крытыя чарапіцай вёсачкі ў садах. Нівы. Пералескі. Сабраны ў жменьку горад на даляглядзе. Горад Гётэ i Шылера, калісьці так цынічна i так жахліва зганьбаваны суседствам з гэтай, яшчэ адной, міжнароднай Галгофай...

У трох вялізных чашах, проста ямах, падобных на гіганцкія варонкі, акружаныя кожная суровай каменнай сцяной, густа расце трава, робячы гэтыя чашы ўсярэдзіне зялёнымі.

Васемнаццаць меншых чашаў 'узняты на шэрых пастаментах з назвамі краін, з аднаго боку – на мове мясцовай, нямецкай, з другога – на мове кожнай названай краіны.

Каля нашага пастамента, убачыўшы пад ім, на суровым бетоне, жывыя, гарачыя кветкі, відаць, зусім нядаўна паложаныя тут незнаёмымі суайчыннікамі,– я зноў ледзь-ледзь не сарваўся...

Такія месцы, такія хвіліны належаць нам, хто чалавек, таксама, як нам усім належаць Гётэ, Талстой, Ралан... многія ў многіх краінах, i родныя, i неабходныя ўсім.

Гэтага мне не хапала апошнімі днямі, i ў гэты стан душы, у гэты, вельмі сучасны, настрой я вынырнуў з Германіі замкаў i галерэяў, патрэбных толькі ў разумным спалучэнні з днём сённяшнім, з нашым трывожным заўтра...

* * *

Пішу ў машыне, на эрфурцкай рыначнай плошчы, спусціўшыся сюды з паднебнай вышыні магутнага сабора на гары.

Зачапіўся за гідаву фразу:

«Напалеон ставіў коней у гэтай святыні...»

Канавязь – каля цудоўнай старадаўняй разьбы па дрэве... Гэта – ад адчування ўлады, беспакаранасці пераможцы, ад жадання зрабіць пераможанаму як мага больш балюча. Гэта – ад звычайнай дзікасці, ад звычайнага хамства, якога так шмат яшчэ дрэмле ў людзях. Выло даўней. Было нядаўна. Будзе яшчэ? Ці ўжо як быццам i пара, даўно пара было б канчаць!..

На саркафагу святога Севярына – у другім саборы, побач – несмяротная ўсмешка маленькага Хрыста. У камені вытрымала, перамагла стагоддзі. Усмешка не бога – усмешка дзіцяці. Як сімвал чалавечнасці, чысціні i надзеі.

Яшчэ адна, толькі што выпадкова пачутая, фраза:

«Гэта старое, як само чалавецтва...»

Можна сказаць i так:

«Трэба быць наіўным, каб думаць, што так не можна, не трэба, што так калі-небудзь не будзе».

Я належу, хачу належаць да такіх наіўных. Хэмінгуэй пісаў, што калі чалавецтва пачне, нарэшце, раострэльваць падпальшчыкаў вайны, ён гатовы выконваць гэты святы прысуд... Тут я, вядома, думаю пра актыўнасць у барацьбе за дабро.

* * *

Зноў Берлін, зноў атэль «Бераліна».

...Пакуль яго не пачнуць выхоўваць ды прымацоўваць да нейкай бацькаўшчыны, да нейкай закансерваванай веры – ён усюды прыгожы. Быў, ёсць i будзе.

Так думаў я ўчора, седзячы ў навумбургскай «баўэрнштубе», стылізаваным пад сялянскую хату рэстаране з нечакана вясёлай назвай – «Ягнячы хвосцік». Думаў, гледзячы на двух чысценькіх хлапчукоў, што сядзелі з дарослымі за суседнім сталом i нібыта слухалі, а больш дык сумавалі.

Дарэчы, «ягнячым хвосцікам» там, у маляўнічай, сонечнай Цюрынгіі, вясковыя «муцці», матулі, з пяшчотнай кплівасцю называюць сваіх малых любімчыкаў: «О du, mein Lämmerschwänzchen!» [⁶]

Перад абедам былі тры саборы – два ў Эрфурце i адзін у Навумбурзе. Яшчэ тры сведчанні вялікай культуры дойлідаў i мастакоў старой Германii, культуры, не бачыўшы якое, цяжка ўявіць яе суровую i часамі ледзь не пяшчотную прыгажосць.

Калі пра пяшчотнасць, дык чаго варты толькі навумбургскія Ута i Рэгенільдзіс, празаічна гаворачы – дзве красуні ў камені, увасобленыя невядомым скульптарам XIII стагоддзя, дзве жанчыны, што i цяпер зачароўваюць. Першая сваёй строгай красой, а другая – «дачка польскага караля Баляслава Харобрага, адна жанчына, якая тут усміхаецца», – сваёй усмешкай, што ажывіла, абяссмерціла i камень.

Яшчэ пра пяшчотнасць.

Той самы скульптар, які – «відаць, па веры сваёй» – пажадаў застацца невядомым, у тым самым камені-ракушачніку, нібы дзявочымі рукамі карункі ды каруначкі, замілавана вывязаў лістоту дубу, клёну, ляшчэўніку... I лістота гэтая ледзь што не шуміць, ледзь не зелянеецца на тонкіх, стрункіх калонах, жыва напамінаючы тую, што за сценамі сабора.

А што да суровасці... можа лепш – строгасці, у велічнай красе трох учарашніх i іншых святыняў, якія мы бачылі, дык мне найбольш, відаць, запомніцца магутная, пашарэлая ад стагоддзяў званіца эрфурцкага сабора. На яе мы, як быццам у самае неба, уздымаліся то простымі, то пакручастымі сходамі, час ад часу выглядаючы на свет праз вокны, то шырэйшыя, то вузкія, як байніцы. Бачылі пад сабой, нібы з самалёта, у дзіцячым здзіўленні, чырвоныя чарапічныя дахі, шэрыя сцены i зеляніну старажытнага горада, а пад саборам, пад тарою, на якой ён узвышаецца,– маляўнічы кірмаш на плошчы, дзе на сталах i ў вазочках капуста, букеты морквы i чырвань чарэшні...

I да абеду, i пасля, да берлінскага вечара, была дарога – бясконцыя змены летняй красы, то палявой, то лясной, што не стамляе ніколі.

* * *

Хмарны ўчарашні дзень мы пачалі пазнавата. Глядзелі: «Пэргамон-музэум», з велічным Пергамскім алтаром i «Свяшчэннай дарогай Вавілона», i «Нацыянальную галерэю», з якое запомняцца: Менцаль (чытаў пра яго падлеткам, у часопісе з рэпрадукцыямі малюнкаў i карцін) ; Крэмар, стваральнік Бухенвальдскага мемарыяльнага комплексу; Тома, з яго партрэтам сястры Агаты, абаяльнай, простай дзяўчыны; вядомы ўжо Барлах i некалькі іншых, прозвішчы якіх не запомніліся, але ад пейзажаў, партрэтаў i жанравых палотнаў асталося светлае ўражанне. Напрыклад, «Дзяўчынка ў пярэднім пакоі», відаць, прыведзеная ў багаты дом на службу, каля якое я, здаецца, упершыню так моцна, па-бацькоўску адчуў, што гэта азначае – аддаваць сваё дзіця ў чужую сям'ю, на паняверку.

Было б куды бяднейшае ўражанне ад Берліна, каб мы не заглянулі ў гэтыя суровыя, калі не сказаць – панурыя, i велічныя гмахі на «Востраве музеяў».

Хоць i думаецца, што знаёмства з ГДР выйшла ў нас крыху аднабокае, пейзажна-гістарычнае, плюс трохі літаратуры i адзін калгас...

Нічога не зробіш – мы госці. На першы раз дзякуй i за гэта.

* * *

Самая цудоўная, самая міжнародная музыка – дзіцячы смех у заапарку, каля вальера з разгулянымі медзведзянятамі. Жывы, агромністы вянок шчаслівых вачэй, вясёлага шчэбету, які раз-поразу выбухае сярэбраным, сардэчным смехам...

Ажно сам пастаяў, пасмяяўся. Не адзін, у нямецкім дарослым натоўпе.

«У нас в горах...»

Неяк на Волзе, седзячы пад вечар на палубе, мы з сябрам заспрачаліся, што лепш – ці такое вось шумнаватае ды мітуслівае турысцкае падарожжа, ці дома, у Беларусі, засесці з вудамі над ціхай рэчкай —хоць з месяц на адным месцы?..

Потым, астаўшыся адзін, я запісаў:

«У самалёце або ў верталёце, на брыючым, абматаў бы, здаецца, усю Зямлю не раз, не два, не тры – ва ўсіх напрамках.

Як мама калісьці клубок наматвала.

Тады здавалася: такі ж вя-ліз-ны!..»

* * *

З ранняга ранку хадзіў па ціхім яшчэ Ерэване, сонечным, свежым ад ценю i вады, i гаварыў сам сабе, што ранавата, мусіць расчульвацца, аднак жа i радасна пазнаваць яшчэ адну краіну, яшчэ адзін народ. Толькі захоўваць яснасць галавы i не разменьвацца на дробязі – на святах гэта трэба памятаць.

Сяджу на скверы, дзе замест кветак – процьма малых i маленькіх фантанчыкаў. Сярэбраныя, гаманлівыя шчоткі вады, даўжэзныя i адна за адной. То нізенька цурчаць фантанчыкі, то вось пачалі булькатліва расці, уздымацца. Кветкі растуць так хутка, дружна толькі ў казках, па загаду нябачнага чараўніка. Пераможная песня вады, яна асабліва да душы ў той краіне, дзе вады мала, дзе за яе, як за жыццё, змагаюцца спрадвеку.

Што мала тут яе – так думалася яшчэ да сустрэчы з фантанамі, калі глядзеў праз акно самалёта на бурыя, голыя горы.

...Гістарычны музей.

Старажытнасць культуры не павінна бянтэжыць: «Ат, што ты ні рабі – няма нічога новага!..» Яна павінна радаваць. Толькі трэба знайсці сваё месца, месца свайму слову ў лесе свайго народу i, разам з тым, у лесе ўсяго чалавецтва. Сапраўднае не гіне. Веліч гісторыі кліча i гоніць да сціпласці, a баіцца яе, гэтай велічы, толькі пусты чалавек.

Гэты вось не баіцца. Бачыш, як ён – наш чорны, быстравокі гід – упэўнена, пераканана гаворыць, чэрпае з бездані роднай мінуўшчыны, шчодра дае нам напіцца:

– Калі народ прыгнечаны чужынцамі, тады пачынаецца барацьба за адстойванне роднай культуры. Майстар майстру перадае, i яна...

Я зайздрошчу табе, незнаемы таварыш!..

...Не трэба саромецца, што на чужой мове ты гаворыш з родным акцэнтам.

У дзяўчыны ці маладзічкі, якая вадзіла нас па музеі Хачатура Абавяна, гэты родны акцэнт гучаў вельмі міла.

I дарма яна сарамліва апраўдвалася перад пачаткам экскурсіі. Пра гэта я ёй пасля, калі мы развітваліся, сказаў. Гэта ж не невуцтва, а моцнае карэнне роднага.

...Багацце, раскоша не дадаюць таленавітым людзям абаяльнасці.

Гэта адчувалася ў гарадскім доме-музеі Авеціка Ісаакяна, куды мы прыехалі з Абавянавай весы Канакер, з яго прахалоднага каменна-землянога доміка, дзе не экзотыка расчульвае, а беднасць, прастата, жыццё – адно з народам.

* * *

Учора на туманянаўскім пленуме некалькі разоў за дзень, ды на самым высокім трыбунным узроўні, з дзяржаўнымі дзеячамі, палкаводцамі, акадэмікамі i замежнымі гасцямі ў прэзідыуме, паўтаралася от сабе казачка пра сабаку i ката, гісторыя з непашытаю шапкаю.

Гледзячы на партрэт юбіляра, справа i вышэй над сцэнай, на яго разумную, добрую усмешку, думаў, што i я мог бы ў зале падняць руку, пайсці на трыбуну i расказаць нашаму літаратурнаму i чытацкаму інтэрнацыяналу, якое шчасце гэтая казка, напісаная калісьці семнаццацігадовым паповічам, дала яшчэ аднаму хлопчыку i ашчэ аднаму бацьку.

У Беларусі, на якую ён, той вясковы каповіч, можа i не разлічваў...

Вось яна – доля сапраўднай літаратуры.

* * *

Канчаецца верасень, а спякота – па-летняму, з самага рання. Былі на тары Эрабуні, каля раскапаных рэштак святыні Халда. Потым ціха стаялі на другім узвышшы над Ерэванам, каля велічнага помніка ахвярам генацыду – турэцкага зверства ў 1915 годзе.

Адзін з замежных, здаецца сірыйскіх, армян, стары, сутулы чалавек, стаяў на каленях перад полымем Вечнага агню, у нашым натоўпе, які ва ўрачыстым, глыбокім маўчанні слухаў жалобную Камітасаву музыку, што выплывае нібы з глыбіняў зямлі, разам з імклівым, стрыманым i страсна гаманлівым полымем.

Другі стары, таксама іншаземец, плакаў каля каменнай сцяны, затуліўшыся ў кут.

Нам шапнулі, што гэта – тыя з нямногіх заходніх армян, каму ўдалося ўцячы ад вынішчэння.

Успаміны, ад якіх звар'яцеў Камітас...

Пасля абеду ездзілі ў Эчміядзін, рэзідэнцыю «каталікоса ўсіх армян», дзе аглядалі сабор, збудаваны ў самым пачатку чацвёртага стагоддзя.

Зa вокнамі аўтобуса – вінаграднікі, кукуруза. Шчодрае сонца. I бясконцае каменне...

Цудоўны адвячорак у даліне Арарата, за горадам Акцемберан.

Яшчэ адзін велічны помнік, прысвечаны перамозе над туркамі ў 1918 годзе, цэлы мемарыяльны комплекс, узнесены зусім нядаўна. Стылізаваныя каменныя арлы, якія адразу здаліся туркам ракетамі,– быў нават заяўлены адпаведны пратэст.

Граніца адгэтуль зусім недалёка.

А за граніцай, за быстрым Араксам, за бязмежжам даліны – пад самым небам – Арарат. Вяршыня, асветленая сонцам, якое для нас заходзіць, вяршыня, за якую зачапілася i шчасліва прымлела лёгкае, светлае воблака.

Пазней, пакуль мы за экзатычна-багатым, ледзь не на ўсю даліну доўгім рэстаранным стадом елі хлеб гор «лаваш», сонцападобныя памідоры, вострае «лобі», пяшчотны вінаград, пакуль мы пілі глінянымі кубкамі маладое віно i драўляным апалонікам чэрпалі з бяздонных, шурпатых збаноў густы, халодны «мацун», кіслае малако,– над яшчэ ўсё асветленай вяршыняй, над зіхатлівым шаломам свяшчэннай гары надоўга затрымаўся поўны ціхі месяц.

Што за цудоўная зямля! Як легка ідзецца па яе суровай камяністасці, пад небам, усыпаным буйной жарствой яшчэ ўсё далёкіх планет!..

I яшчэ адзін крывавы, неразблытаны вузел нянавісці паміж двума народамі... З армянамі пра туркаў – вельмі цяжка гаварыць.

Ды што там Турцыя... У юбілейных. Дакладах, выступленнях i проста гутарках тут неаднойчы згадвалася i вельмі нядаўняя, калі браць на маштабы армянскай гісторыі, варажнеча паміж народамі Закаўказзя.

У адзін з найбольш складаных тут дзён першай рускай рэвалюцыі паміж варожымі, гатовымі вось-вось абліцца крывёю, армянскімі i азербайджанскімі вёскамі з'явіўся, як небывалы цуд, заяснеў над зямлёй белы сцяг. У руках незвычайнага парламенцёра – «паэта ўсіх армян» Тугланяна. Пад агонь, які мог выбухнуць вось-вось, мірыць абдураных рабацягаў паэт пайшоў – як непаўторна гэта гучыць! – «ад вёскі да вёскі толькі ў суправаджэнні двух-трох добраахвотных целаахоўнікаў з мясцовых сялян...»

Белы сцяг – не знак капітуляцыі, a сімвал разумнага міру.

* * *

Зялёная i цеснаватая даліна паміж гор, накрытых яшчэ ўсё не зусім асеннім лесам, з рэдкай прозалаццю ў густой i мокрай ад начнога дажджу зеляніне.

На горы, над якімі раніца, нібыта нехаця палягла-пацягнулася воўначка папялістых, імглістых хмарак.

Пераклікаюцца пеўні. Зрэдку акажацца сабака. Вёска на ціхай ускраіне курортнага горада Дзіліжана.

Стаю на двары пансіяната, яшчэ ўсё сонна-ціхага.

Чую дзіцячы тупат – хлопчык бяжыць па сцежцы паміж дрэў, з гары. Бачу – ужо з чырвоным гальштукам, па-школьнаму. Заўважыў мяне, усміхаецца.

Зноў успамінаю Расула Гамзатава. Як толькі ён ідзе на трыбуну любога вялікага сходу, я заўсёды чакаю, упэўнены вопытам, што i яшчэ адно сваё выступление тоўсты, вясёлы гаварун пачне звычайна i для яго, пісьменніка таленавітага, шаблонна:

– У нас в горах...

Успомніў я гэтую гістарычную фразу ўчора ўранні, у Кіравакане, калі мы пераселі з цягніка ў аўтобусы i пацягнуліся, павіліся даўжэзнай вужакай машын па серпантыне бадзёрай, насцярожанай i страшнаватай горнай дарогі. У Туманянаў родны Дсех – высакагорнае сяло, гняздо паэта.

«Не, ты не маніш, аварац,– па-ранняму свежа думалася мне.– У вас у горах, няхай сабе не ў тваім Дагестане, a ў Арменіі, i сапраўды прыгожа!..»

Захапляюць —

i горы непрыкрыта-суровыя, бурыя, са скальным! абрывамі, ca струпамі камення, якое, здаецца, вось-вось пакоціцца з-пад неба на дарогу;

i горы, пакрытыя лесам, багатыя, цёплыя, таямнічыя;