Текст книги "Вітраж"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 4 (всего у книги 9 страниц)

Чаго ты прыстаў да ix, што ты ўбачыў тут за апору, за грунт для жыцця, для сэнсу яго, для вечнасці?

I сапраўды – для жыцця, для радасці яго, няспыннай радасці вечнага абнаўлення, вечнай надзеі на лепшае заўтра, вечнай упэўненасці, што яно прыйдзе. Сапраўднае чалавечае заўтра.

* * *

Калі я чытаю добрую кнігу, не папракайце мяне ў гультайстве. Не хочаце прызнаць, што я працую, дык думайце, што я малюся – Слову.

* * *

Прыемна чытаць тут Карнея Чукоўскага,– яго ўспаміны, тым больш пра Пастарнака,– іменна тут, у падмаскоўным лесе, на ix апошняй радзіме, паблізу ад ix драўлянага жылля i сціплых магіл.

Над гэтай кнігай я як быццам злавіў-такі нарэшце сваю даўнюю думку, тое, што адчувалася ў розны час у родных мясцінах іншых пісьменнікаў – вялікіх.

Хто ў сваёй Яснай Паляне, хто ў Наваградку, хто ў Веймары, хто ў Каневе, хто ў Наднямонні ці ў Ялце... Вось я наведаў ix, тыя мясціны, а далей – ужо нічога няма, туга па далёкай, узнёслай легендзе аціхла, у пошуках найбольшай паўнаты ix вобраза трэба вяртацца ў іхнія кнігі.

Мы ўжо туды вярталіся неаднойчы i будзем вяртацца, як з вялікага падарожжа ў родны дом, з яшчэ большай, з самай грунтоўнай упэўненасцю, што радней, чым ён,– i сапраўды няма нічога.

* * *

Добрыя кнігі добра чытаць яшчэ i таму, што тады свежа i плённа думаецца пра сваё.

Над старонкамі Кента («Гэта я, госпадзі») уяўленне мае жыве Амерыкай. I разам з тым я думаю не толькі пра Кентаву маці, але i пра сваю, не толькі пра яго зямлю, але i пра сваё Загора, краіну майго маленства i юнацтва, бачу роднае – нібы адтуль, з другога паўшар'я, не проста вельмі здалёк, а нават нібы з касмічнай адлегласці, упісваючы тую прозу жыцця ў сусвет, у вечнасць...

«Утопия»? Хутчэй паэзія. Ужо тым часам у межах магчымасцей тэхнікі, на грунце рэальнага мышлення.

* * *

Аўтар «дакументальнай аповесці» піша ў прадмоўцы да яе часопіснай публікацыі:

«У гэтым творы няма нічога прыдуманага».

Як апраўданне.

Бедная «Вайна i мір»!..

* * *

«...Чалавек, які атрымаў нямецкую адукацыю, ён пісаў свае творы на мове, якая ў той час магла толькі абмежаваць ix уплыў».

Такое гаварыў пра Данелайціса Іяганас Баброўскі.

Так, трэба, трэба было верыць у тое, што робіш, верыць нават i тады, дзвесце гадоў да сённяшняга росквіту літоўскай літаратуры, да выхаду яе на міжнародную арэну!..

* * *

Пісаць пра якога-небудзь Хора ці Каліныча проста з натуры калісьці можна было зусім свабодна, ведаючы, што яны, цёмныя i бяспраўныя, не прачытаюць, не будуць крыўдзіцца, тым болыц – пратэставаць.

Я браў з натуры нямала i нямала прыкрасцей меў ад сваіх прататыпаў – дзесяць, пятнаццаць год таму назад. Цяпер тайнае робіцца яўным яшчэ хутчэй, амаль адразу са стала: усюды радыё, тэлевізары, прэса. I трэба лічыцца з гэтым, пішучы з натуры,– i маскіраваць гэтую натуру, жывых людзей, i разам з тым не прыніжаць галоўнае дзеля часовых умоўнасцей.

Гэта нялёгка, але нічога не зробіш: праўда заўсёды была i будзе самым сучасным i неабходным.

* * *

Раманісту лягчэй, здаецца, схаваць сваё «я», чым апавядальніку. У другім выпадку на «я», на асобе аўтара, на яго духоўнай сутнасці i трымаецца твор.

Гэта – калі параўноўваць «чыстую белетрыстыку» i «лірычную прозу».

* * *

«Унять старую вецьму!» – сказал Пугачев. Тут молодой казак ударил ее саблей по голове, и она, обливаясь кровью, упала на ступеньки крыльца».

У чым таямніцы, у чым законы майстэрства? Чаму казак малады?

Адно бясспрэчна: калі б яе, старую жанчыну, ударыў не малады – было б значна слабей. Можа, i не запомнілася б так – з маленства. Бо i цытую па памяці.

* * *

Дваццаць гадоў таму назад я рэдагаваў беларускае выданне ўспамінаў Кажадуба. Усё, здаецца, забыўся, толькі адно памятаю – як ён, вяртаючыся з баявога вылету, у імгле ледзь не ўрэзаўся ў ферму чыгуначнага моста, як ірвануў крута ўгару i крыкнуў – афіцэр, герой – міжволі па-дзіцячы i на роднай украінскай:

«Ма-мо!..»

* * *

Двойчы праходзіў каля адной старэнькай хаціны. У агародчыку перад хатай стаяла бабуля, таксама спрадвечная. Стаяла, калі я ішоў па вёсцы ў адзін канец, стаяла, калі вяртаўся. А вёска доўгая. I я не вельмі спяшаўся.

Побач з бабуляй, каля не вельмі ўжо відушчага акна,– сакавіта-зялёны куст. Можа, я не пазнаў бы за нейкіх пяць крокаў, а то i не пацікавіўся б, што за куст, але на ім цвіла ружа. Толькі адна.

I вось яна мне помніцца.

Нават нагадала васняцоўскі «Скіт» – лясную цемру i светлую кропку агеньчыка, які гаворыць так многа.

Пра скупасць мазка.

* * *

Пасля адлігі – мароз i вецер. Снег прыкарэў на ялінах i соснах, i вецер яго не абтрэсвае.

I неяк дзіўна, ледзь не да лёгкай сцішнаты, што яліны i сосны бездапаможна гайдаюцца. Такія моцныя, непарушныя, калі ціха.

* * *

Рыжскае ўзмор'е. Люты. Разам з намі, вельмі нямногімі літаратарамі, адпачываюць тут, у пісьменніцкім доме творчасці, «латвійскія аграрыі», пераважна жанчыны i маладыя дзяўчаты. Аграномы, даяркі, бухгалтары...

Яны сабраліся сюды з усіх канцоў свае рэспублікі, ва ўспамінах сваіх, у роздумах, у сэрцах сцягнулі ў гэтае месца над морам столькі таго цікавага ды рознага, што я магу толькі цьмяна, прыблізна ўяўляць, ведаючы Латвію больш па кнігах, чым непасрэдна.

Каторы дзень прыходзіць, вяртаецца думка пра ix асабістыя светы, якія за адзін раз непрыблізна ўбачыць не зможа нават багатае, яркае, грунтоўна падмацаванае веданнем уяўленне.

А гэта ж так цікава – гэты сціск нябачных промняў ix дарог i сцежак у адно месца, сюды, у нашы жоўтыя белавокныя домікі, у вялікую светлую сталовую, дзе мы тройчы ў дзень сустракаемся ў поўным складзе.

А потым будзе разбег ад цэнтра, як выбліск промняў ад сонца, раз'езд ва ўсе канцы ix «зялёнай зямлі»,– у свае хаты, за свае сталы, на свае падушкі...

Як гэта цікава, i як няясна я пра гэта гавару!..

* * *

Пражыў паўстагоддзя i не ведаў, што Зэльва – ад літоўскага жальёі – зялёная. Даведаўся i нібы здзіўлены, нібы рады...

Заўсёды штосьці будзе адкрывацца, будуць здзіўленні i радасці.

Абы яны былі!

* * *

Часта, прыбіраючы ў сваім пакоі пасля падлетка-сына, успамінаю Коласа:

...Шпурнуўшы лапці i анучы

Сярод двара ў пясок сыпучы.

Ix маці зараз падабрала,

Нічога сыну не сказала.

Пайшла ў крыніцу i памыла,

На прызбе сохнуць палажыла.

Апошнія два радкі – па школьнай памяці, у зборы твораў яны гучаць інакш.

A ўсё цытую з-за падкрэсленых радкоў: як гэта проста i, перажыўшы самому, як дакладна!

* * *

«Галава пустая, як новы цэбар».

Чужое гэта? Народнае? Каб такое яна, вясковая настаўніца, прыдумала сама,– аднаго гэтага, на ўсе сто з гакам старонак рукапіснай слабізны, хапіла б, каб паверыць у яе здольнасці.

* * *

У непісьменнікаў, калі ім часамі даводзіцца напісаць што-небудзь, вырываюцца цудоўныя, вялікай мастацкай сілы дэталі, падказаныя жыццём.

Чатырнаццацігадовая дзяўчынка нясе на могілкі маленькага брата. Грамадзянская вайна, бацьку застрэлілі белыя, маці недзе ў камандзіроўцы.

«Я загарнула яго ў прасціну i панесла на могілкі. Дзень быў спякотны, але мяке ўсю калацілі дрыжыкі ад холаду гэтага маленькага мёртвага цельца».

Так успамінае праз сорак гадоў, колішняя дзяўчынка, выступаючы ў газеце. А тое, што ёй проста помніцца, падкрэсліў я.

* * *

На вялікай лясной паляне варушыцца ад нізавога ветрыку мятлічка, грэюцца ў сонцы пабрыджаныя нейкай траўкай плешаны, густа лезуць з зямлі маленькія сасоначкі. Самасейкі.

Далей ідзе шорстка-зялёная сцяна сасновага падлеску, а над ім – заўсёды непаўторна прыгожая разгалістая сасна. Адна ў сваёй медна-зялёнай, нібыта бясформеннай на свабодзе, нястромкай красе.

Сасна – на фоне вечнага, чыетага блакіту i хвалююча беласнежных аблокаў. Яны мяняюць свае формы i плывуць да сцішнаты захаплення бязгучна, пяшчотна i велічна. Нічые i агульныя. Колькі я бачыў ix зверху, над колькімі землямі i морамі!..

Каля танцавальнай пляцоўкі калгаснага дома адпачынку на сівых лавах сядзяць сапрана, альты, тэнары i басы – дзяўчаты, маладзіцы, дзецюкі i мужчыны мясцовага самадзейнага хору. Прыехалі грузавіком на рэпетыцыю. Цікава было б апісаць ix кожнага, з іхнім руплівым i энергічным кіраўніком. Ды я хачу не пра гэта.

Я – пра тое, што зноў вось ажыло ў душы, тузанула яе тым пачуццём, якое я так даўно i так пакутліва-шчасліва намагаюся злавіць i перадаць...

Група сапрана – некалькі дзяўчат, i школьнід яшчэ i ўжо работніц на полі, на фермах – нібы махнула белым крылом – пяшчотнай купальскаю песняй:

Ой, рана на Ивана...

Наша, наша яна – як рыжая мятліца, як звычайна-цудоўная сасна. Яе мы, пяшчотную песню, пры дапамозе празаічнай тэхнікі кінем туды, у блакіт, пад аблокі, адкуль наша слова i наша сэрца зловяць усюды, на ўсёй зямлі.

* * *

Гэта ў мяне даўняе, сялянскае – есці сухі, як гаворыцца хлеб не проста са смакам, але i з душэўнай радасцю, з паэтычным, амаль дзіцячым бачаннем i поля, i жыта, i сонца.

Наша цудоўнае лета. Багатае жыта, у якім заўсёды хочацца паляжаць. Трава – у густой, раскошнай квецені купалля, рамонкаў, вогнікаў – небывала добрая, ледзь не да пояса. Лён дацвітае сваім блакітна-дробненькім цветам, які каля дарогі шчодра асыпаўся на пясок.

Рэдка бываю апошнім часам у родных мясцінах, i таму, здаецца, магу ў нейкай меры свежым вокам глядзець на ix простую i вельмі не простую красу.

А «свежае вока», па-журналісцку кажучы, вельмі патрэбна. I ў творчасці,– каб азірацца на зробленае як мага больш аб'ектыўна, i ў сузіранні красы прыроды,– каб бачыць, знаходзіць у ёй кожны раз новае.

* * *

Калі я апісваю прыроду – гэта не капіраванне яе, а радасць, што жыву, што бачу.

Успомніў гэта, чытаючы добрую аповесць В. Распуціна «Последний срок», тое месца, дзе бабуля ачуняла ад смяротнага забыцця i села на ложку. Радая, што дзень – пагодлівы, вераснёўскі – пачаўся.

Успомніў я i свой даўні, адразу ж пасляваенны запіс пра восеньскія засеўкі, успомніў іншыя замалёўкі прыроды i падумаў радасна, што за ix мне брыдка не было ніколі.

* * *

З аднаго выступлення:

«Вялікую цікавасць уяўлялі творы беларускіх кампазітараў у кантатным жанры: «Над ракой Арэсай» i «Сказ пра мядзведзіху». Апошняя рэч не страціла мастацкай вартасці i да нашых дзён».

Ці мела мастацкую вартасць рэч першая – не гаворыцца. Лаві гэта паміж радкоў. I не думай, калі ласка, што сапраўдныя мастацкія вартасці застаюцца – дый маюцца – толькі тады, калі яны ёсць...

* * *

Дубовыя бочкі – звонкія, літыя – моцна стаяць на зямлі. Кошыкі зялёныя, лазовыя, i белыя, з карэння. Рашоты напамінаюць духмянасць свежай мукі, ражкі – гарачы, масляны пах аладак. Вазы, скрынкі, мяхі, у якіх парасяты. Несціханы, няўмольны парасячы віск. Неабходны смурод. Грузавыя машыны стаяць асобна, легкавыя i матацыклы – таксама. Сельпоўскія грузавікі з каляровай стракатасцю шырпатрэба – ад газавай хусцінкі да чорных, непераможных ботаў. Вязкі i «ніткі» сухіх грыбоў. Колькі працы i радасці, красы роднай прыроды ў гэтым моцным, здаровым, хвалюючым водары! Сала аполкамі. Буйныя светла-карычневыя яйкі. Жоўценькае масла.

– Яно ў вас смачнае?

– Не-а.

– Я на нюх пазнаю.

– А я дык яго ні на нюх ні на слух не ведаю. От, ем сабе, колькі жыву, ад аднае каровы.

Хітрая, спраўная, стрымана вясёлая жанчына. Амаль маладзіца, a ўжо чырвоныя боцікі хоча купіць не сабе, а дачцэ.

Яблыкі, грушы, слівы!.. Кладучы на вагу, цётка (другая ўжо, старэйшая) не вельмі каб спрытна стараецца выбіраць драбнейшыя. Дый важыць па-аптэчнаму. A ў дзядзькі – менш дамавітага, больш бывалага – больш паэтычных адносін да жыцця.

– Я што – за яблыка ці за грушу буду дрыжаць? На табе, браце, i перавес.

Ясны i цёплы верасень. Дзень, што пачаўся туманам, а потым,– калі нам з дарогі, з дубовага гаю адкрыўся горад з чырванадахім касцёлам i бура-цагляным агрызкам руінаў на замчышчы,– стаў неяк раптам сонечны. Ажно стары, маўклівы шафёр не вытрываў:

– Навагрудак у аб'яціях сонца!..

Апоўдні, калі мы вярталіся ў Мінск, туманец яшчэ слаўся, поўз над свежай раллёю, каля маладога, густога ельнічку прыдарожнай ахоўнай паласы. Радасны сум асенняга, небезнадзейнага завядання, пра які яшчэ трэба бясконца пісаць.

Любуючыся красой палёў, думаў пра нейкага дзядзьку з вунь таго хутара ці з гэтай во вёскі: як жа ён успрымае ўсё гэтае хараство? Проста жыве ў ім, у спакоі шчаслівага спажыўца? Як птушка?

А хто ж тады песні складаў народныя?

А мы адкуль узяліся – тыя, што пішам?..

* * *

I сапраўды, гэта ж вельмі цікава – які Багрым быў аўтарам выдатных вершаў, што сталі народнымі песнямі. Скажам, «А ў полі вярба» або «Ой, я п'яна, я п'яна»... Вельмі цікава i вельмі крыўдна, што ні да нас, за выключэннем самых блізкіх таго аўтара, ні мы, ні пасля нас – ніхто не ведаў i не будзе ведаць.

Гэта – не адкрыццё, не сцверджанне вядомага, проста я адчуў гзтую загадку чамусьці небывала востра i хвалююча, як быццам на мяжы нейкага шчасліва-еумнага натхнення, нейкай патрэбнай задумы.

* * *

Гледзячы на партрэты тых, што жылі даўно.

Яны не толькі жылі, але ж i адчувалі сябе без нас зусім нармальна, i нават не здагадваліся, што мы, іменна такія, як мы ёсць, персанальна калісьці будзем.

* * *

Чуў калісьці: «Гадованае дзіця памерла». I тут пра беднасць, пра цяжкую беспрасветную працу. Страшная ёмкасць народнага слова.

* * *

У нашу вёску, яшчэ калі я быў малы, Тургенеў прыйшоў зусім выпадкова. У старой, добра такі патрапанай рускай хрэстаматыі, што нейкім цудам трапіла ў адну з суседскіх хат, я прачытаў яго «Щи» і, здаецца, трохі пазней – «Певцов».

З тых дзён я памятаю... з тых дзён мяне хвалюе вобраз старое маці, забітай горам i галечай. Я вырастаў у цяжкай сялянскай працы, сярод бяспраўных i прыгнечаных, якія ведалі цану пасоленай капусце, бачыў шмат старых маці, выпетраных працай i нягодамі. Адну з ix любіў i люблю, ужо даўно толькі па памяці. I тая, з высахлай рукой, з суровым воблікам – тургенеўская маці вось ужо больш за сорак гадоў стаіць перада мною як вобраз да сцішнаты прыгожы, абагулена народны.

З дзён маленства я памятаю i спеў Яшкі-Турка. Дзіўна – я i дагэтуль амаль не ведаю песню, якую ён спяваў, але ў душы маёй яна пяе – руская «удаль», шырыня, туга i шчымлівая радасць надзеі, ужо не толькі рускай... Помню, бачу даўно адлюстраваную ў хлапечым сэрцы белую чайку на марскім беразе, у промнях вячэрняй зары. Боль i мара. I гэта было мне вельмі знаёма. Было i застаецца.

Нядаўна я – першы i, хутчэй за ўсё, адзіны раз у жыцці – быў на радзіме Івана Сяргеевіча. Хадзіў па дарожках старога, залаталістага парку, стараўся пазбягаць людзей, быць толькі з ім, у тым ціхім, таямнічым свеце, які жывіў калісьці яго геній. Не ведаю, ці вінавата сіла першых дзіцячых уражанняў, ці вінавата маё працоўнае, чарнахлебнае паходжанне, аднак мне i там, пад спрадвечнымі дрэвамі Спаскага, раней за ўсё i больш за ўсё ўспаміналіся «Запіскі паляўнічага» – ярка разнастайнае, шматпакутнае, любімае насельніцтва, зямля i неба, дні i ночы гэтай несмяротнай кнігі. I – з іншай кнігі – вобраз рабацягі-маці ў яе найвялікшым горы, але ўсё ж такі... Так, так – капуста ўсё ж такі пасолена!..

Каб убачыць гэта на ўсю глыбіню i паказаць на стагоддзі, патрэбны былі дзве рэчы – вялікае чалавечае сэрца i вялікая агульналюдская культура. Яны шчасліва спалучыліся ў яшчэ адным сыне Расіі. Не толькі для яе – для ўсіх, ва ўсім свеце, куды ўжо прыйшло i куды яшчэ прыйдзе непаўторна па-руску цудоўнае слова Тургенева.

* * *

У Спаскім-Лутавінаве.

Блукаў па парку, выходзіў у поле. Пад пошум залатой лістоты ўгары, пад шамаценне яе пад нагамі, гледзячы ў загадкавы гушчар, а пасля на прасторы парэзаных ярамі ды падвяселеных перелескамі палёў, думалася – як быццам сумна, нават трохі абыякава:

Што ж, зямля – i тут як зямля. Апяяць яе толькі трэба як след. Урабіць словам.

Ён гэта i зрабіў.

Таму вось мы i ходзім, i любуемся.

* * *

З выступлення француза на тургенеўскім вечары:

«Слава яго нікому не перашкаджала».

Там жа, у Вялікім тэатры, занатаваў гэта з прыпіскай: «Так трэба жыць».

Не пра славу, вядома,– пра сціпласць.

* * *

...Званы над каўнаскай плошчай, што вельмі па-свойму вызвоньваюць украінскі «Рушнічок» i неапалітанскую «Санта Лючыя». Першы снег пад нагамі, першыя сняжынкі ў ціхім паветры лістападаўскага поўдня. I ад гэтага звону, i ад белай пяшчотнасці на нас сышла ледзь не дзіцячая радасць жыцця, спалучаная з вопытам, болем i сумам перажытага за многія гады. Так мы стаялі – некалькі беларусаў, літоўцаў, рускіх, украінцаў, латышоў – каля магілы Саламеі Нерыс. Зняўшы шапкі, пад гукамі зачараваных званоў, у нячутнасці малапрыкметных, гулліва-павольных сняжынак.

Сонечны гоман балтыйскай хвалі. Пуховыя дзюны Ніды. Вольны разгон сучасных магістралей. Велічнае маўчанне красамоўнай гісторыі – Тракайскі замак над азёрамі. Заводы, электрастанцыі, новыя дамы, якім не брыдка побач з гмахамі мінулага. Шырокі, быстры брод лясное Дубісы, на беразе якое – вядро з дробным уловам, а далей – чысты, ціхі хутарок, дзе мы начавалі, дзе нас, людзей падарожных, прыгрэлі невымушанай прыязнасцю.

Спакойна паўнаводная, сонечна мудрая плынь народнай эпапеі Данелайціса, што так натуральна, па-сваяцку нагадвае нашу «Новую зямлю».

Жалобная Маці Пірчупіса, смутак якое так горка, глыбока пераклікаецца з болем Бацькі, на руках якога забіты фашыстамі сын,– пераклікаецца з нашай Хатынню, сімвалам пакут i мужнасці народа-партызана.

Светлыя вочы вясковай работніцы, літоўскай дзяўчыны, у нацыянальным уборы якое так многа ад жыццядайнай зеляніны родных палеткаў, a ў песні пра рамунйле-рамоначкі так многа i нашай спрадвечнай, непераможнай сардэчнасці.

Песня Чурлёніса, песня жыццю, цудоўна заключаная ў цесныя рамкі яго жывапісных шэдэўраў. Звонкія пералівы казачна яскравых вітражоў. Слова паэтаў i празаікаў, вобразы кіно – сведчанне зайздроснай велічы душы народа, толькі колькасна невялікага. Шчырасць друга, з якім пры сустрэчы можна пагаварыць пра ўсё. Звычайная ветлівасць – у магазіне, на вуліцы, у шавецкай майстэрні – штодзённая празаічная ветлівасць, што памагае ўваходзіць у светлы настрой...

– Ну, што ты пішаш? – спытаўся ў мяне пры сустрэчы сябар, калісьці мужны партызан, цяпер выдатны лінгвіст i рыбак з паэтычнай душой.

– Сёння павінен напісаць для літоўскай газеты. Слова прызнання, ці як тут сказаць...

– Я напісаў бы, браце, так. Колькі чаго перажыта разам за столькі стагоддзяў! Цяжкага, страшнага, светлага перажыта. А вось жа няма ў нашай народнай творчасці – i ў беларускай, i ў літоўскай – ні ў песнях, ні ў казках, ні ў прыказках ані славечка злоснай кплівасці адзін з аднаго, ані якой-небудзь нянавісці, варажнечы. Здорава?

А што ты думаў – i здорава.

Будзь жа благаславёнай, Літва!

* * *

Справа не ў тым, што я пабываў ужо ў Канадзе або ў Індыі, у Карэліі ці на Далёкім Усходзе. Вось я быў, вось я бачыў... Справа ў тым, каб усюды знаходзіць тое, пра што неабходна сказаць. Што шчасце наша, наша мара i мэта – у разумным яднанні, як бы ні доўгім, як бы ні цяжкім быў шлях да гэтага.

* * *

Учора, пасля нялёгкага, прыкрага для службовай тузаніны, позна ўвечары мне вельмі захацелася слова Паустоўскага... «Залатой ружы» не знайшоў, узяў на начное чытанне «Блізкія i далёкія».

«Найцяжэйшае ў смерці для тых, хто застаўся жыць далей, заключаецца ў тым, што яны не паспелі сказаць таму, хто памёр, тое галоўнае, што адчувалі i думалі пра яго. Тыя, хто любіць, як заўсёды спазніліся. Незразумелая сарамлівасць сціскала ім губы. I цяпер ён, вядома, ніколі не даведаецца, якой бескарыслівай была ix любоў».

Так гаварыў ён пра смерць, пра пачуцці іншых...

Два тыдні таму назад мы з дачкою дабраліся з нашай лясной надрэчнай глухамані ў раённы цэнтр. I толькі там, у рэстаране, чакаючы абеду, я – страшнае «між іншым»! – заўважыў у старой, пазаўчарашняй «Правде» некралог. Захацелася крыкнуць ад болю. Аднак толькі сказаў пра гэты боль дачцэ. Бо i яна ўжо любіць яго па-даросламу. Хацелася напісаць яго блізкім. Не напісаў. Бо я нікога з ix не ведаю.

На з'ездаўскім прыёме ў Крамлі, вясной пяцьдзесят дзевятага, нашы сталы стаялі побач. Але я не асмеліўся падысці пазнаёміцца, хоць год перад гэтым меў ад яго пісьмо. У адказ на мае. Нават не адразу паверыў аднаму з таварышаў, што Канстанцін Георгіевіч аднойчы ўспамінаў мяне ў Ялце... Я віншаваў яго тэлеграмаю з сямідзесяцігоддзем, потым паслаў кнігу. I горка было, што ён не адказаў i не прыслаў свае. Трохі пазней я даведаўся, што ён цяжка хворы, зразумеў, вядома, што яму не да таго, але... горка было ўсё роўна.

Бо я люблю яго. Адзін? Як многія. Як кожны з многіх – па-свойму.

У безлічы такіх Любовей – яго сапраўдная слава, яго вялікае значэнне для жыцця многіх з нас, для святла i цяпла ў многіх душах.

Дарма, што ім часамі бывалі нездаволены. Сёй-той. Скажам, адзін знаёмы член камітэта па прэніях, які – прыватным чынам, але як быццам не па-прыватнаму – крычаў аднойчы да хрыпаты, што «гэты абываталь» прэміі не варты...

Прыклад Паустоўскага патрэбен многім. I я прымаю яго. Зноў i зноў. Цяпер – каб супакоіцца i належным чынам рабіць тое, што трэба.

* * *

Уранні, устаўшы з-за пісьмовага стала, чамусьці раптам успомніў, што «Матушка, голубушка, солнышко мое» – любімая песня Пушкіна. Ад гэтага яна – яшчэ бліжэйшая i прыгажэйшая. Да народнага цуду падключаецца ўвесь цудоўны пушкінскі свет – любоў загараецца ад любві, святло зліваецца ca святлом.

* * *

Увосені пяцьдзесят сёмага года, у Кракаве, на сустрэчы з пісьменнікамі i журналістамі, у мяне спыталіся, як у нас, у Савецкім Саюзе, адносяцца да рамана Сянкевіча «Агнём i мечам», Я адказаў, што прыблізна таксама, як у Польшчы да «Тараса Бульбы».

Неўзабаве пасля гэтага давялося ўбачыць двухтомнае выданне выбраных твораў Гогаля на польскай мове, з агаворкай у прадмове: «Тарас Бульба» не ўключаны сюды па зразумелай прычыне...»

Цяпер вось чытаю пра зайздросную, павучальную працу Мікалая Васільевіча над мовай сваіх твораў, у прыватнасці над мовай «Бульбы», i неяк прыкра i шкада, што гэтая аповесць, як i Сянкевічаў раман напісаныя не для ўсіх людзей, як іншыя рэчы гэтых вялікіх аўтараў.

* * *

Ёсць дылетанцтва ведання, няма дылетанцтва любві да чужое літаратуры. Хоць першае i абумоўлівае другое.

* * *

Стары канчае свой сёмы дзесятак. Не які-небудзь цяжкі, нямоглы, занудлівы дзед, а нярослы, рухавы, вясёлы i па-народнаму мудры дзядок. Толькі нядаўна ён адпусціў сабе доўгія валасы i бараду, жаўтлява-сівыя, настолькі ўжо «благочестивые», што да ix зусім-такі пацешна не пасуе старая шырпатрэбаўская кепачка з маленькім казырком. Зрэшты, кепачка сваё робіць: пад ёю вельмі надзейна схаваны німб яго крыху сектанц. кага высакародства, саліднасці, i застаецца чалавек, які многа шукаў, не раз памыляўся, многа

чытаў самых сур'ёзных кніг, многае ўмеў рабіць залатымі рукамі, зрабіў людзям нямала дабра – i «во спасение души», i проста па дабраце яе, гэтай душы, яшчэ ўсё неспакойнай i нястомнай.

I мне ён дапамог за трыццаць год, можна сказаць, нямала. Скажам, цяпер – сваім адчуваннем вясёлага, вострага слова. Таго, што з самых народных глыбіняў, ад той гаючай свежасці, якая пахне i свежай раллёй, i разварушаным гноем, i бела-ружовай пяшчотнасцю яблыневага цвету, i вострым палыном узмежкаў.

Неяк ён зноў заходзіў да мяне i зноў пакінуў на ўспамін, на добры смех ды падмацунак ёмкае, смачнае слова.

– Уставай – коні ў аўсе! Так мы калісьці смехам будзілі адзін аднаго на начлезе. Чым не заклік да працы, да пільнасці? – А крыху пазней, развітваючыся: – Вудзь, Іване, здароў. Шукай, працуй, а коней у авёс – не трэба.

Пошукі ісціны, што хвалявалі яго ад ранняй, вельмі далёкай ужо маладосці, заўсёды праходзілі недзе паміж Талстым i Леніным. У 1919-м трыццацігадовы чыгуначны тэхнік, вегетарыянец i абстынент, ён быў у родным гарадку членам рэўкома. Загадваў зямельным аддзелам. Чатыры папы на чале з благачынным,– прыход быў багаты,– у жніво звярнуліся ў рэўком з прашэннем выдзеліць панскага жыта i ім. Загземаддзела выдзеліў ім на чатыры сям'і дзве дзесяціны, налажыўшы на прашэнне такую рэзалюцыю:

«Згодна са словамі апостала Паўла «Не работающий да не ест» – жыта прыбраць самім».

Днямі я выпадкова сустрэў яго на аўтобусным вакзале: дзед сабраўся ў родны гарадок, агледзець бацькоўскія магілы. З кашолкай у руцэ, накрыты несмяротнай кепачкай, з усмешкай, што не прапала i ў свяшчэннай барадзе. Пастаялі мы, чакаючы яго аўтобуса, пагаварылі. Да стаянкі адзін за адным падыходзілі аўтобуоы: набярэ пасажыраў – пайшоў, праз нейкі час падыходзіць наступны. I ўсё не наш. То Клецк, то Наваградак, то Нясвіж... Хоць вонкава i непрыкметна, а хвалюемся, i ён, i я. Бо ўжо i сутуняецца. Яшчэ адзін аўтобус!.. А, каб цябе – зноў не наш: івянецкі!..

Дзядок засмяяўся. Без найменшай сувязі з вельмі сур'ёзнаю тэмай нашай размовы.

– Калі-та на ўскраіне гэтага самага Івянца,– пачаў ён,– стаяў святы на горачцы. Фігура з дрэва, унізе насаджаная на шпень. Гэта яшчэ да той, да царскай вайны. Студэнты... Можа i з Маладзечанскай настаўніцкай семінарыі? Маладыя людзі заўсёды былі вясёлыя. I думалі некаторыя. Словам, узялі яны ноччу ды пакруцілі таго святога на шпяні, адвярнулі яго ад горада i напісалі на гэтай самай: «С... я на ваш Івянец! Пайду ў Валожын». Ха-ха-ха!..

Дзед канчае свой семы дзесятак. Добра i ў старасці быць маладым!

* * *

Марцін памёр, а я, пачуўшы пра гэта ад другога свайго земляка, засмяяўся.

Брыдка? Ды што ты зробіш, калі я адразу ж успомніў той непаўторны, можа, спрадвеку адзін такі на цэлым свеце помнік, які ён, Марцін Ківеня, пакінуў па сабе ў адной з нашых наваградскіх вёсак.

Колькі жылі – сварыліся з братам... Дзеці павырасталі, пайшлі людзьмі ў шырокі ды далёкі свет, унукі пачалі на лета прыязджаць, a Марцін з малодшым братам Яўхімам, дзяды нямоглыя, але жывучыя, дзеркачаватыя, яшчэ ўсё то не віталіся, то брыдзілі-гадзілі самі сябе i радню. Даўно зрабілі па хаце, а бацькаву, старэнькую, ніяк не маглі падзяліць. Яўхім пачаў ужо тым часам трохі лагаднець, здавацца на нейкую памяркоўнасць, але Марцін не здаваўся. I вось нарэшце яны прыйшлі да мудрага вырашэння свае бясконца складанай справы,– распілавалі тую хаціну... наўздоўж. Саламонам быў тут Марцін. Яўхім згадзіўся ўжо i на гэта. Ён забраў сваю долю на дровы. A Марцінава доля стаіць. З адным акном ад вуліцы, з палавінай шчыта, забітая аполкамі з аднаго боку, з глухой сцяною з другога.

Ніхто ў ёй даўно ўжо не жыў i цяпер не жыве.

A стаіць яшчэ недзе – упарты помнік дурнаты.

* * *

Чорны пудзель, які сумуе на падаконніку, не толькі каштуе чатыры тысячы злотых,– ён яшчэ мае i багатую радаслоўную.

Нейкія былыя графы ці князі,– «пані дому» не ўспомніла ix прозвішча,– ці проста былыя радавітыя магнаты, якія цяпер займаюцца гадоўляй пародзістых сабак, прадаючы маім, знаёмым гэтага чорнага цюцьку, прыязна пацікавіліся, ці пан пакупнік – з радавітых.

Што ж ён мог ім адказаць, наш паднёманскі целяпень Мікола Нупрык, мой колішні сябар па польскім войску i нямецкім палоне, цяпер – сяк-так апалячаны варшаўскі рабацяга? Жонка яго – былая шляхцянка ў сучасным мяшчанстве, а ён, Мікола, хоць i перахрышчаны ёю на католіка, падпёрты яшчэ адным імем, здаецца, Збігнеў ці Зыгмунт, ён – як i ўсе мы – далей свайго бацькі i трохі дзеда нічога не памятае.

I вось былыя князі ці магнаты дапамаглі яму ў мудрагелістых справах генеалогіі. На наступнай, пасля пакупкі чорнага пудзеля, сустрэчы, яны сказалі Міколавай «пані дому», бо толькі з ёю адной сустрэліся, адкуль паходзіць слова «нупрэй», што стала прозвішчам яго, а потым i яе. Аказваецца, не проста ад Анупрэя, не проста ён з Беларусі, а, проша пані, са Жмудзі... Усё-такі нейкі пах ды прысмак вялікай гісторыі!..

A ці не лішне гэта прыемна,– паддаўшыся модзе, дый наогул паддаўшыся, вадзіць на праходку сабаку, што больш за самога цябе радавіты?..

* * *

Рамантык (крыху захмялелы):

– Ён, брат, як заспявае – шыбы звіняць!

Рэаліст (цверазейшы):

– Вядома, браток, як дрэнна закітаваныя, дык i будуць звінець.

* * *

Трохі начытаны, недавучаны дзядзька, філосаф i сектант, але сумленны чалавек. Я хачу яго паважаць, не хачу, каб ён падумаў, чаго добрага, што я гляджу на яго зверху. А ён, пасля доўгай гутаркі, дзе я больш слухаў, хутчэй з ветлівасці, чым з цікавасці, гаворыць з хітранькай усмешкай перавагі:

– У вас, у вашай суяце, няма калі нават падумаць. А я сабе ў дзярэўні многа мыслю. Многа, спакойна мыслю...

Нібы алей цісну – саматужная вытворчасць думкі. Часамі толькі з меншай карысцю. Як самамэта.

* * *

Дзве бабулькі сустрэліся, добра такі пагаварылі, стоячы на дарозе, а потым адна схамянулася:

– Я ж табе, мілая, здаецца здрастуй не сказала! Ну, то здрастуй.

* * *

Канцылярская пстрычка (зранку нервовая).

– Не дурыце вы мне, бабка, галавы! Я вам не машына!

Бабка (нібы не маючы права нервавацца):

– Была б ты, мая дзевачка, машынай, дык хоць не лаялася б так.

* * *

Увосені шэсцьдзесят другога года, у залатым, утульным лесе, у пажаданай адзіноце я чытаў бунінскі «Храм сонца», прымаў яго слова, як ліпавы мёд, маленькімі глыткамі, па некалькі старонак у дзень, пасля працы, шчасліва адчуваючы, што гэтае чытанне – не толькі разумны адпачынак, але i работа, i вучоба, i жыццё ва ўсёй яго паўнаце.

У такіх умовах, што добра спрыяюць успрыманню сапраўднага мастацтва, у такім паглыбленым настроі мне давялося пазнаёміцца з першым зборнікам апавяданняў Міхася Стральцова. Я з радасцю адчуў, што нават i адразу пасля Буніна апавяданні нашага ціхага хлопца чытаюцца... на блізкай хвалі прыёму.

Справа, вядома, не ў тым, каб некага з некім параўноўваць,– ці варта лішне рызыкаваць авансам! i без патрэбы раздражняць таго, хто думае інакш? Мне проста хочацца сказаць, што проза Стральцова – лірычная ў самым станоўчым значэнні гэтага паняцця, што яна безумоўна адтуль, дзе пачынаецца сапраўдная літаратура.

Даўшы на гэта заяўку сваімі першымі творамі, наступнымі ён спраўдзіў мае (ды ці толькі мае!) спадзяванні,– асабліва такімі рэчамі, як «На чацвёртым годзе вайны» i «Адзін лапаць, адзін чунь».

Пісьменнік гэты не проста піша, сачыняе свае апавяданні i аповесці,– ён арганічна, натуральна ідзе ад жыцця, як быццам яно само падказвае яму, што i як трэба рабіць. Яму толькі застаецца выконваць загады жыцця, што ён i робіць, часта – з зайздроснай дакладнасцю.

Шматфарбнае, тонкае слова Стральцова законна, па праву ўзаемнасці, патрабуе ад чытача павагі. Яго нельга чытаць абы-як, для забавы, толькі ідучы за фабулай,– пры такіх адносінах да яго, слова гэтае сарамліва, але ж i рашуча замыкаецца ў сабе, раўніва не выдае сваіх таямніц. Пра такую прозу адны, сыценька пазяхаючы, гавораць, што яна, бачыце, цяжкавата чытаецца; другія ж бачаць у ёй i іншую асаблівасць: яе, здараецца, i перачытваюць. А гэта ўжо адна з тых станоўчых якасцей, якою вызначаюцца далека не ўсе займальныя кнігі.