Текст книги "Вітраж"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 5 (всего у книги 9 страниц)

Пра што i пра каго ні пісаў бы Стральцоў, на старонках яго я перш за ўсё бачу аднаго галоўнага героя – самога аўтара, чалавека культурнага i чулага, з позіркам вострым на праўду i ману, інтэлігента з народных нізоў, які няблага засвоіў нялёгкую i складаную мудрасць часу. Шчыры чалавек, відушчы мастак ідзе па жыцці з крыху журботнай усмешкай. Так хадзілі яго вялікія папярэднікі, з гэтай журбой, з гэтым шчаслівым болем за ўсіх i за ўсё горка i радасна адчуваць сябе літаратарам. I гэта не сузіральнасць, якою нас палохаюць часамі крытыкі, гэта павышаная любоў да красы, да чыстага, да новага – на чым трымаецца жыццё.

...I мне, Міхась, ужо даўнавата няёмка без твае новае прозы... Яна павінна быць.

* * *

Абмеркаванне першай кнігі маладога аўтара. Хваляць за змест, за форму – за ўсё. Хваляць густа i соладка. I толькі два чалавекі сярод шматлікіх удзельнікаў гэтай гаворкі ведаюць штосьці адно патаемнае... Сам аўтар i яго рэдактар.

Яны ведаюць рукапіс кнігі – які ён быў пакрэмзаны пасля таго, як па ім пахадзіла рэдактарскае пяро. Колькі там было выкраслена – ca згоды аўтара, колькі дапісана аўтарам – з удзячнасцю да рэдактара, колькі папраўлена зноў – пасля яшчэ адной, здавалася, самай апошняй рэдакцыі... Яны амаль па-сапраўднаму пасябравалі за тыя нялёгкія дні – малады i старэйшы таварышы. I вось заслужена спажываюць радасць удачы.

Ад першых келіхаў славы аўтар п'янее, i гэта пакуль што прыкметна толькі па румянцы яго шчок. Рэдактар, ён жа, дарэчы, i сам літаратар, радуецца па ўзросту ды па вопыту цвяроза, i амаль ніхто з прысутных не ведае пра яго дачыненне да хмельнай радасці імянінніка.

Потым адна з удзельніц абмеркавання, асоба юная i паэтычная, падносіць імянінніку келіх найбольшы.

– Як гаварыў вялікі Шуман,– цытуе яна звонка i расчулена,– здыміце капелюшы: паміж намі з'явіўся геній! Так, дарагія таварышы. I калі б яшчэ рэдактар гэтай цудоўнай кнігі папрацаваў над ёю хоць трохі...

Ну, што рэдактар, чуючы гэта, маўчыць – яно зразумела. Ён толькі галавою крутануў, злёгку прыгнуўшыся. Што аўтар з месца, адразу не крыкнуў: «Няпраўда!» – гэта таксама зразумела. Цягнучы з келіха – ды вялізнага, ды нагбом – не вельмі што i крыкнеш. Аднак i потым ён,– разгублены, без'языкі ад шчасця,– выступаючы ў заключэнне са словам падзякі ўсім удзельнікам абмеркавання, забыўся сказаць сваё слова толькі аднаму...

Хлопцу яшчэ давядзецца ісці да чытача з другою кнігай. А майстры гэтай справы кажуць, што другая кніга якраз найцяжэйшая, што іменна па другой найлепш пазнаецца трываласць i самастойнасць таленту.

«Нічога не зробіш. Памагай яму наш бог. I мы таксама будзем, калі спатрэбіцца».

Так думае рэдактар.

Магчыма, не зусім, a толькі прыблізна так. А вось што горка яму – гэта напэўна.

* * *

Чаму вы лічыце, што непрыяцель, пішучы пра мяне, будзе больш аб'ектыўны, чым друг?

* * *

Кажуць, што суслік, сыценькі паразіт, калі яго вадою гоняць з нары, спачатку намагаецца ваду тую выпіць.

Кажуць таксама, што нейкі легендарны крытык, даўнейшы пагромшчык нашай літаратуры, пасля XX з'езда партыі пачаў вырэзваць свае старыя, «высокаідэйныя» артыкулы з усіх газет i часопісаў, ва ўсіх бібліятэках, заняўшыся гэтым вельмі старанна.

Суслік, не выпіўшы ўсёй вады, паварочваецца да яе задам, затыкаючы такім чынам нару, а потым вада выпірае яго, дурнога, мокрага таўсцюха, наверх, пад пастушыны кій.

На крытыка знайшоўся іншы спецыяліст таксама літаратурны. Раскапаў-такі дзесьці ў глыбінях далёкіх, вялікіх бібліятэк тыя яго артыкулы, перабіў з ix фотакопіі, час ад часу палохае імі крытыка i бярэ з яго... падатак за маўчанне.

Літаратурны суслік, кажуць, не загінуў, нават не збяднеў,– жыве ў багатай кватэры, адпачывае на раскошнай дачы, ездзіць на ўласнай машыне. Яму куды лягчэй заткнуць задам цёмную ды пакручастую нару свайго мінулага.

* * *

На юбілейным банкеце ў вялікага блатмайстра былі на другое гарачае нават смажаныя анёлачкі.

* * *

Скульптар паказвае школьнікам сваю майстэрню, ахвотна i цікава расказвае амаль пра кожную групу, пра кожны бюст,– як гэта робіцца, як працавалася. Жывыя, дапытлівыя пяцікласнікі слухаюць на дзіва ціха.

Ды вось гаспадар, чалавек ужо сівы, стаміўся.

– Задавайце мне, дзеці, пытанні. Ну,– паўтарыў ён пасля невялікай паўзы,– хто з вас хацеў бы штосьці спытацца?

Здаровы, трохі перакормлены, але вясёлы, хоць часамі i недарэчы, Сёмка ўздымае руку.

– Скажыце, дзядзя, а што гэта там за генерал? Вунь, у кутку! Вусаты, у шапцы!

– Гэта, хлопчык, не генерал...– ледзь не ўздыхае скульптар. Ён называе імя, імя па бацьку i прозвішча «негенерала» – ca смакам, з сумам, урачыста.

Ды на малых ні тэкст гэты, ні ўздыхлівы падтэкст не робяць ніякага ўражання.

Яны нарадзіліся ў другой палавіне стагоддзя.

* * *

Вялікі оперны тэатр. Канцэрт з выпадку вялікага юбілею. Выконваецца Шапэн.

A ў першым радзе важная дама спакойна, дзелавіта шархаціць фальгою.

Адпачынак – высокакультурны: Шапэн у шакаладзе.

* * *

Трохі работнікаў культуры прывезлі ў перадавы калгас.

«Охі» ды «ахі» сведчаць больш пра адарванасць высокіх гасцей ад жыцця, чым пра веліч ды выключнасць поепехаў гэтага калгаса.

A ў час абеду, які ім даў калгас, поспехі тыя яшчэ пабольшалі – каму ўдвая, а каму дык i больш...

* * *

Пільнае вока спынілася на «цьмяным» загалоўку.

– «Души священные порывы...» Вы што? Як можна ix душыць, i хто ў нас ix, скажыце, калі ласка, душыць?

* * *

Аўтар (па-свойску павітаўшыся):

– Ну, як мае апавяданне?

Рэдактар (стрымана):

– Будзем друкаваць.

Аўтар (спачатку збянтэжана, потым рашуча):

– Не, калі так, не будзем друкаваць.

О, каб жа так было!

* * *

Інжынер вырашыў стаць драматургам. Больш – кінадраматургам. «Гэта ў наш час,– прызнаецца ён шчыра,– найвыгадней».

Пасля таго як я цярпліва i тактоўна раскрытыкаваў яго сцэнарый, ён, сустрэўшы мяне на вуліды, радасна паведаміў, што «здорава над ім папрацаваў», i цяпер сцэнарый стаў – тэхнічная дакладнасць – «на трыццаць пяць... ды не – на трыццаць сем працэнтаў лепшы!..»

* * *

Мілыя рэдакцыйныя дамачкі! Адна з ix наткнулася ў рукапісе на такую фразу:

«Она протянула руку и теми же белыми теплыми пальчиками, что гладили когда-то его волосы и обнимали его шею, ласкала серо-голубой, с розовыми пятнами и щекочущими волосками нежный храп кобылицы».

Наткнулася i – стомленая, з цыгарэтай у пальцах, з выразам незразумела грэблівых пакут на тварыку – напісала на полі адрасаванае аўтару: «Храп? Может быть, круп? А если круп, то почему же с розовыми пятнами?..»

Другая прачытала ў іншым рукапісе наступнае: «В штаб отряда, который остановился на дневку, пришел старый крестьянин.

– Сынок,– сказал он командиру,– есть у меня поросенок откормленный: прячу от злыдней в гумне под соломой. Пускай твои хлопцы возьмут. За то, что вы молодцы. До Баранович отсюда – четыре километра, там их, немцев,– гиблота, а вы вот стали у них под боком и стоите!..»

Другая дамачка не выказала аўтару свайго недаўмення, а проста трошкі паправіла тэкст, зрабіла ў ім адзін касметычны мазочак. Дадала адно слова ў самым канцы, пасля чаго апошні сказ загучаў такім патрыятычным чынам:

«...а вы вот стали у них под боком и стоите, сражаясь!..»

Аўтару – прыгадаўшы «Рабіну» – ажно заспяваць захацелася:

Что стоишь, сражаясь...

Пры чым «сражаясь» – на днёўцы, нібыта нават так сабе, між іншым. Малы атрадзік – з вялікім, цяжка ўзброеным гарнізонам...

Стой аўтар ды маўчы. Або сядзі, «сражаясь»...

* * *

Без'языкасць многіх нібы інтэлігентаў, прыкрую засмечанасць ix гутаркі «высокакультурнымі» словамі, нахапанымі на прыблізнай вучобе, з лекцый i дакладаў, з радыё i газет, проста, здаецца, з паветра, як нейкі мор,– сапомніць, вывучыць, цяжэй, чым любую замежную мову.

Такое ўражанне – калі слухаеш. А потым успамінаеш і, без вясёлага натхнення, ніяк не можаш паўтарыць.

* * *

Прыхварэўшы, добра супакоіцца ад будзённай мітусні, апусціцца да свайго надзейнага грунту, засяродзіцца на галоўным, падумаць, пачытаць, папрацаваць.

Нават прыходзіць, вяртаецца дзіцячая цікаўнасць, вастрыня ўспрымання,– пачынаеш заўважаць тое, чаго раней або даўно не заўважаў.

Задрамаў пасля банак i прачнуўся ўжо цёмначы. Пасля змястоўнага, светлага дня. Ляжаў у сталовай на канапе, глядзеў у змроку на белыя дзверы свайго кабінета, адчыненыя ў сталовую,– дзіўна, нібыта інакпі, чым заўсёды, асветленыя адтуль, дзе мой хлапчук чытае або піша за маім сталом, пры маёй настольнай лямпе.

I вось іменна яны, асветленыя белыя дзверы, i напомнілі мне дзіцячую здольнасць ціха, паэтычна засяроджвацца на самым нязначным, самым звычайным.

* * *

Бедны чалавек абслугоўвае багатых. А разам з ім прыйшоў сынок – малы, маўклівы сведка, назіральнік ад імя Вялікай Справядлівасці...

Тэма гэта – даўно не новая. Я проста неяк па-новаму, для самога сябе, адчуў гэта, нават убачыў вочы хлопчыка.

* * *

Калісьці недзе далека, нейкія страшныя людзі рабілі вялікія злачынствы,– я чытаў пра ix, чуў, i не думаў, што гэта таксама былі звычайныя людзі.

Ды вось прыйшла вайна, i мае знаёмыя – тут, цяпер i назаўсёды сталі нечакана ca звычайных страшнымі.

I гэта – найстрашней.

Думаў так, адарваўшыся ад добрых вершаў М. Грубіяна [³], думаў, уявіўшы, як знаёмыя мне яўрэі з нашага Турца глядзелі на звычайных, даўно i, здавалася, добра вядомых местачкоўцаў, суседзяў, тых, што сталі паліцаямі i забівалі савецкіх людзей – па нейчаму плану, вельмі далёкаму ад іхніх сапраўдных чалавечых інтарэсаў...

Гэта страшна. Пра гэта трэба пісаць.

* * *

Рэйсавы аўтобус спыніўся каля вясковага касцёла. Зайшло многа старых жанчын. Амаль усе яны стаяць.

Барацьба з самім сабой: уступіць каторай месца ці не?

Уступіў. I адразу ж у думках асуджэнне горшых, хто не ўступіў. Тады асуджэнне самога сябе – за асуджванне іншых.

Нарэшце – задаволенасць сабой: што сам сябе асудзіў...

А што найгорш?

* * *

За паўстагоддзя з гакам многа i пражыта, i перажыта, i сёе-тое зроблена. Але яшчэ больш – змарнавана часу...

Што ж, чалавек – не.механізм з гарантаванай дакладнасцю. I калі ён не заўсёды мог трымаць сябе ў руках – ёсць, відаць, у гэтым нейкая заканамернасць. Трэба ж яму i проста жыць, не толькі тварыць ды змагацца.

A ўсё ж пра гэтую процьму змарнаванага часу я думаю не ўпершыню. Шкада. I сумна.

* * *

У машыне, едучы ў родную вёску.

Не зазнавайся – ты прыйшоў на ўсё гатовае. I восень – гэтую, што абапал дарогі, у сонцы,– назвалі залатой таксама без цябе.

* * *

Чакаючы свае чаргі ў цырульні, пераглядаў старыя «Крокодилы». Сярод «афарызмаў», да якіх не ставішся сур'ёзна, раптам наткнуўся на такі:

«Памылкі мінулага можна выпраўляць толькі мемуарамі».

Успомніліся дзве кнігі. За сотню то больш, то менщ змястоўных, то больш, то менш цікава напісаных пісьменніцкіх аўтабіяграфій. Але ніхто – i сам я ў тым ліку– нават i блізка не падняўся да Пушкінскага:

И с отвращением читая жизнь мою...

Характэрна гэта, адзнака нейкая – такая праведнасць, адсутнасць, як гаворыцца, самакапання?

* * *

У цяжкія хвіліны ён думаў, што нядрэнна было б – ой, нядрэнна! – мець недзе далека бацьку, брата ці друга, каб да кагосьці з ix паехаць i паскардзіцца. Тады, калі яны ў яго былі. Амаль што побач.

А што ўжо гаварыць цяпер, калі ix – i найдалей – няма?..

* * *

Мой найбліжэйшы друг памёр. А я, яго другая частка, амаль адно з ім, здзіўлена бачу, што навокал усё – як было, так i ёсць. Як пасля ўсіх тых, што паміралі на нашай з маім другам памяці. Нібыта ён – гэта я: я i памёр, я i гляджу, правяраю, што ж тут змянілася, калі нас няма...

Дзіўнае, горкае i шчаслівае адчуванне.

* * *

Страшныя рэчы адбываюцца з блізкімі або знаёмымі людзьмі, не адбываюца са мною, a вельмі проста могуць адбыцца.

I ў гэтым шчасце, жудасна-часовае шчасце, якім трэба жыць.

У добрага, сціплага чалавека памёр адзіны сын, адзінае дзіця. I сын быў харошы, я яго ведаў.

Думалася тады, што я на бацькавым месцы... ну, разарваўся б ад болю, ці што...

А ён нядаўна зноў надрукаваў артыкул. Добры. Зноў жыве.

* * *

Людзі цяжкай працы, якія жывуць у прыродзе, гавораць не толькі «хочацца жыць», але ж i «трэба жыць».

Не плач, не гаруй па свайму, па сваёй, каго ты страціў ці страціла,– табе трэба жыць.

Ёсць i ў мяне такое адчуванне. Відаць, недарма я пражыў у прыродзе, у цяжкай фізічнай працы маленства i маладосць. Адтуль яны, гэтыя думкі. Хоць i шмат у мяне, як Прышвін кажа, было адхіленняў ад правільных чалавечых паводзін.

Падумаў гэта, гледзячы на сыта-зялёны, паліты адвячоркавым сонцам агарод, на яблыні, мужнага ўзросту каштан каля хаты, а за гародам-садам – на сцяну лісцянога лесу.

Мы сюды з сябрам прыехалі ў хату ягоных бацькоў, пасля вялікай, нялёгкай у спёку дарогі нам тут добра адчуць халадок, цішыню, апусціцца ў самога сябе, супакоіцца.

Свеце родны! Маіх ужо многіх няма, а мне яшчэ ўсё трэба жыць, трэба рабіць сваё.

* * *

Жыццё чалавечае – як агонь. Быў i няма. Зноў загарэлася i патухла. Зноў гарыць. I так – бясконца. Тая самая вечная, таямнічая i цудоўная з'ява.

Так думаў я ўчора, у Гомелі, неяк па-новаму не толькі зразумеўшы, але i адчуўшы гэта.

Апоўначы, калі мы з Дзімам [⁴] вярталіся ад яго старэнькай мамы i опыніліся каля помніка героям вайны, каб паглядзець на Вечны агонь, адчуванне тое вярнулася. Здалося нават, што, калі б пасядзеў там адзін, хоць да дня,– адчуў бы па-сапраўднаму яго паэзію – паэзію вечнай работы гарэння.

...Скромніца, работніца, так хораша спявала за святочным сталом «Ой вы, гусі», а потым – знікла трагічна, сама пажадаўшы гэтага, знікла – як патушаны агонь.

А я – праз дзевяць год, богведама дзе, на Палессі, вяртаючыся ў горад з далёкай пасекі ў рэдкіх бярозках i клёнах – я ўспамінаю яе, як жывую, за тым сямейным сталом, з тою вясёлаю песняй...

Што, мала было на свеце агню? Мала ёсць яго? Мала будзе?

Тут, з чалавекам,– не проста агонь. Больш чагосьці. Больш непаўторнага.

Мае найранейшыя творы не засталіся, не выжылі. Але ж дагэтуль засталася ў памяці радасць працы над імі.

Часамі нават нібы ўспамінаецца, што вось было ў мяне... здаецца, вельмі маленькае, ды вельмі ж ёмкае, светлае апавяданне, якое дало мне вялікую радасць стварання, дало надзею, упэўненасць, што буду пісаць. Дало, а само кудысьці прапала... Дый невядома, ці наогул было. Хоць радасць тая i ўспамінаецца як сапраўдная.

Былі ў тым апавяданні нейкія вельмі скупыя i яркія, вельмі трапныя i каштоўныя словы, куды дакладнейшыя i значнейшыя за тыя, якія ёсць у маіх ранніх надрукаваных творах. Былі? А можа не было? Можа i не... Я памятаю ix як у шчаслівым, але невыразным сне, дзе тыя словы – больш музыка, чым жывапіс. I гэтая музыка – мая першая радасць авалодвання словам – не толькі была тады, але, як вясёлае, чыстае рэха, паўтараецца часта i сёння.

Толькі ж ці часта?

Каб жа часцей!..

* * *

Над Нёманам – тры векавыя дубы. Пад першым я ляжу, гляджу на другі i на трэці. Стаіць ix тут, магутных ды прыгожых, больш, аднак, мне хапае i трох. Нават i двух,– таго, пад якім я прылёг у цяньку, дарагім пасля пыльнай, спякотнай дарогі, i бліжэйшага, на які я гляджу значна больш. На буслянку. Ёсць яна i на трэцім, далейшым дубе, нават i бусел там стаіць, нерухома, як помнічак, але на гэтую, бліжэйшую буслянку, хоць i схаваную ў густой, цёмна-зялёнай кроне, глядзіцца, лежачы, проста чамусьці лепш. Нібы чакаючы чагосьці большага, чагосьці незвычайнага.

Канчаецца ліпень. Бусляняты гэтай парою амаль зусім ужо дарослыя, толькі зблізку адрозніш ix ад бацькоў.

На дубе маім, заслоненыя лістотай, дарослыя буслы ці бусляняты стаялі нябачныя, моўчкі,– я толькі здагадваўся, што яны там ёсць.

Потым здагадка спраўдзілася. Нечаканым, велікакрылым шах-мах. Буслы ўзняліся з-за лісцяной маскіроўкі i вось – з'явіліся на блакіце. Блізка, ледзь не рукамі ix дастаць. Даўно прывычны i такі заўсёды новы цуд.

Тут я ix i пазнаў, маладых. Па дзюбах, па нагах – яшчэ не чырвоных, па тым, як яны, пакружыўшыся для размінкі над родным дубам, пачалі садзіцца на гняздо. Павіселі над ім, перабіраючы цыбамі, няўдала цэлячыся імі, каб хаця ж не міма.

А потым прыляцеў надубны гаспадар. Чырвананосы, чырвананогі, з жабай у дзюбе,– ну, проста для малюнка ў дзіцячую кніжку. На гняздо ён сеў упэўнена, адразу. I тады – апошнім доказам, што першыя два маладыя – пачулася ix нецярплівае, нават яшчэ ўсё пястотнае сіпенне.

А мне ізноў успомніўся сёлетні сакавік.

...Мы яе неслі спачатку з крутога, коўзкага ўзгорка, а потым доўга па вуліцы, над глыбокай, сцюдзёнай гразёю, над бруднай наледдзю, над раўчукамі, што мутна i весела булькалі насустрач нашаму сумнаму шэсцю.

Ёй ужо было знойдзена месца ў цясноце спрадвечных магіл, яе там засыпалі жвірам. Маю старэнькую пакутніцу сястру.

I ўвесь гэты час, пакуль мы ішлі i стаялі, звінеў у небе жаўранак. Здавалася, адзін усё, той самы ранні, што здуру прыляцеў ужо, не самому сабе, a камусьці на радасць.

Пасля быў вечар, нудота i гоман п'яных памінак, а потым ноч i раніца. Я зноў прыйшоў у гэтую хату на ўзгорку, да якое прывык за жыццё, у якой упершыню мяне не сустрэла яна, старая гаспадыня.

Прыйшоў з нечаканым i дзіўным у гэты дзень пробліскам радасці ў сэрцы i ў першым слове на парозе...

Чаго ж такая неадпаведная радасць?

Узыходзячы на круты, коўзкі ўзгорак, я – нібы хтосьці мяне штурхануў – зірнуў угару, туды, дзе побач з хатай, на агародзе, пад самыя хмары ўздымаецца змалку знаёмая, старая ліпа.

На ліпу выкінуты быў – на самую вяршыню – белы сцяг вясны: там сядзеў першы сёлетні бусел. Вельмі ранні, яшчэ не чаканы.

Я пастаяў каля плоту, шчасліва намагаючыся ўявіць ягоны шлях ад пірамідаў да нашых надрэчных лугоў.

Сашка, найменшы ўнучак мае сястры, ужо адчуў гэты вялікі цуд. Ён забаўляўся цяпер каля будкі з сабакам, натуральна шукаючы новай пацехі.

«Хлопчык, відаць, не ўявіць бусліны вырайны шлях так, як я. Куды яму з яго веданнем свету! А свежасць радасці жыцця ў мяне амаль такая ж, мусіць, як i ў яго...»

Так думалася мне, пакуль на ліпе бялела, адпачываючы, мая зусім неспадзяваная радасць.

Белы сцяг вясны...

Тады ж, адразу, адчуўшы гэта, я ўспомніў, што з'яву такую першы назваў так Міцкевіч, што, па-нашаму, па-пісьменніцкаму кажучы, гэта – чужое.

У яго толькі трохі інакш:

Во już bocian przyleciał do rodzinnej sosny

I rozpiął skrzydła białe, wczesny sztandar wiosny.

Не белы сцяг, a ранні. I не складзены так, як у гэтага, што на ліпе, а распасцёрты ў палёце.

Прыйшла вясна, а потым пачалося лета. Тыдзень за тыднем мяне непакоіў той сцяг. Ездзячы па многіх вёсках i палях, бачачы ix, буслоў, успамінаў таго, на ліпе, i дакараў сябе, што вось жа ніяк не магу адчапіцца ад думкі, дзе тут, у радасці гэтай, мае, а дзе чужое.

Гэтая думка, гэты шчымлівы клопат вярнуўся i цяпер, ліпеньскім сонечным адвячоркам.

Чаму гэта – «літаратуршчына», «кніжнасць», калі я, гледзячы на буслоў, зноў вось успамінаю Міцкевіча? Цяпер ужо не аднаго, а з Рыльскім. Яшчэ вясной, ад неспакою свайго, я перачытваў ягоны пераклад «Пана Тадэвуша»: толькі тую мясціну, дзе даецца малюнак надзвычай ранняга вяртання з выраю:

...Дочасно чорногуз на сосну прилетів,

Де вже не рік, не два гніздо його чорніло,

I крила розіп'яв, неначе прапор білий...

Акадэмік, які i ў сівай старасці мог па-малечы хвалявацца, злавіўшы от сабе акунька (я гэта бачыў тут, над Нёмнам), Максім Тадэевіч любіў навуковую дакладнасць. Да «білого прапору» ім зроблена заўвага перакладчыка:

«Паэтычная вольнасць: у сапраўднасці бусел, маючы белае тулава i шыю, крылы мае чорныя.– М. Р.»

Ха, ха!.. Прыемна ўсё-такі i ў акадэміка знайсці пралік!.. Гледзячы з-пад дуба на буслоў у палёце, знізу пад крылы, бачу: яны не белыя, як у Міцкевіча, але ж i не чорныя, як у Рыльскага. Яны чорна-белыя. Во!

Але i гэта не ўсё. I тут я не зусім арыгінальны. Станіслаў Шгань, яшчэ адзін акадэмік, польскі, у заўвагах да «Пана Тадэвуша», апраўдваючы паэта, піша:

«Крылы ў яго «распасцёртыя», г. зн. бачныя знізу, робяць уражанне белых».

Але не ў гэтым для мяне галоўнае. Далей ён кажа так:

«Падобнае акрэсленне бусла з распасцёртымі крыламі як белакрылага знаходзім мы яшчэ ў Авідзія».

Вунь ажно дзе ды калі!.. Усе яны – украінец, паляк, старажытны рымлянін – ішлі ад жыцця, вялікая паэзія заўсёды звязана з ім непарыўна, яна сама – жыццё, увекавечанае ў слове.

I нежыццёвым, непраўдзівым было б замоўчваць, як, гледзячы на тое, што я бачу сам, я i ўспамінаю сказанае – ад перажытага – іншымі, перажываючы яго па-свойму, зноў.

Клекачыце, буслы! Няхай жыве, як сонца, вечная паэзія! I тут, над нашай ракою.

1968-1971

РЭХА ЗАЎСЁДЫ CA МНОЙ

У цясноце зялёнага дворыка цвітуць белыя i чырвоныя ружы. Там, дзе ашклёныя дзверы вялікай гасцінай раскрыты на поўдзень, сонечны сёння, пасля трох дзён кастрычніцкай нягоды. Ружы гараць, як быццам i на зіму не гаснучы з тых дзён, калі гаспадар, што любіў ix, пайшоў назаўсёды з дому.

Перад уваходам у гэты дом, цяпер ужо азначаны шыльдай «Музей Уладзіслава Вранеўскага», па-вясковаму сціпла, амаль сарамліва стаяць плакучыя вербы – прыспушчанай зелянінай жалобных сцягоў. Пасаджаныя ім, пасталелыя, пасумнелыя без яго.

Адсутнасць гаспадара i разам з тым прысутнасць яго адчуваюцца тут неразлучна.

Улетку пяцьдзесят другога года апошні сакратар Талстога, В. Булгакаў, гаварыў мне ў Яснай Паляне, што i яшчэ ўсё чакае... так, падсвядома, міжволі чакае, што вось ён, Леў Мікалаевіч, пакажацца на лясной сцяжыне, падыдзе да дому i ўвойдзе... «I яшчэ ўсё чакаю...» На сорак другім годзе разлукі, як быццам не пабелены сівізною i сам, а яшчэ ўсё, як у далёкім, ужо даўно гістарычным «тады», захоплены, закаханы ў генія юнак.

Бранеўскага няма толькі дзевяты год. Веліч яго яшчэ, па-мойму, не адстаялася ў часе. Яшчэ, здаецца, ледзь што не ўчора i я сядзеў, пры добрай хатняй каве, вось тут, у гэтым кутку гасцінай, дзе не бялеў яшчэ экран, на якім ён, гаспадар. зноў i зноў, кожны дзень цяпер узнікае перад вачыма наведвальнікаў музея.

Я не абражу светлай памяці выдатнага паэта i цудоўнага чалавека, сумна згадаўшы тое, што ўсе мы, хто з ім радзей ці часцей сустракаўся, ведалі яго бяду, якая мела свае горкія прычыны... Упершыню я зблізку прыгледзеўся да Бранеўскага ў Мінску i ў Наваградку, на стагоддзі з дня смерці Міцкевіча. Спачатку я ноччу, у адзіноце, доўга гартаў яго кнігу, а потым, з сябрамі, па свежым снезе ішоў на вакзал. У святочным настроі Ад паэзіі, ужо нядрэнна мне вядомай, a ўсё яшчэ неразгадана свежай, ад сустрэчы, якая чакала нас. А першае, што мы пачулі ад нашага паважанага госця, яшчэ з падножкі вагона, былі пацешна рускія ў яго вуснах i нечакана прыкрыя словы, пад адпаведны жэст двума пальцамі, расстаўленымі на вышыню запаветнага посуду: «Я желаю стопочку водки...»

Праз два гады пасля гэтага, у той асенні вечар, калі i я, у невялікай групе польскіх i савецкіх пісьменнікаў, гасцяваў у яго, Бранеўскі быў зусім, нібы нават крыху ненатуральна ціхі нейкай зварушлівай ціхасцю. Гэтую ціхасць мне часта нагадвае адзін яго верш, а верш, у сваю чаргу, напамінае аўтара i той вечар. Адзін вядомы паэт, да сівізны нястомны крыкун i пазёр, псаваў нам ціхасць таго вечара сваімі вершамі. Крычаў ix траскуча i многа – цэлы вялікі цыкл, па карэктурных лістах. Калі ж нарэшце можна было выкарыстаць паўзу i папрасіць гаспадара таксама штосьці прачытаць, Уладзіслаў звярнуўся да жонкі:

– Вандзя, падай, калі ласка, вунь дзе той томік.

Яна прынесла, ён разгарнуў на патрэбнай старонцы, нягучна прачытаў кароткі верш, загарнуў кнігу i папрасіў паставіць яе на месца.

– Дзякую, Вандзя.

«У цягніку» – так называецца той верш. Толькi шаснаццаць радкоў. Для сябе я бяру ix у арыгінале, а перадаць другім магу, на жаль, толькі прозай. Перакажу заключную страфу:

«У сэрцы цішыня. Як жа легка яе спалохаць або атруціць. Вазьмі гэтую хвіліну ў далоні, як агеньчык, i заслані ад ветру».

На вачах у нас адбывалася так многа векапомнага, ствараліся старонкі i раздзелы гісторыі, а мы як быццам толькі зводдаль бачым гэта заўсёды, i сумна ці радасна ўздрыгваем у душы, прадчуваючы, здаецца, яшчэ большае... За вокнамі быў лістапад 1957 года, навокал яшчэ ўсё многа i гучна гаварылася пра свежы вецер у адносінах паміж нашымі краінамі i наогул. Свежы вецер бывае сцюдзёны, на ім прастуджваюцца не толькі кволыя. Мы сядзелі як людзі блізкія, якім не трэба было мяняць, падганяць на патрэбу дня свае ўзаемаадносіны. Бранеўскі, рэвалюцыйны паэт, прыгожы i нялёгкі лес якога ўсе гады бязлітасна нацягваўся на крутыя перавалы гісторыі, чалавек ужо немалады, аберагаў сваю цішыню дзеля спраў найважнейшых. Гэта была не тая цішыня, калі баязліва ці хітра вычэкваюць,– ён не хаваўся ад свежага ветру, ён тады многа ездзіў па Польшчы, многа выступаў сярод рабочых i моладзі, для большай раўнавагі духу правяраючы сябе па чытачу, несучы яму i сваю задушэўную лірыку, i палымянае слова трыбуна.

...Зноў слухаю той верш – пра цішыню. З магнітафоннай стужкі. I той, i іншыя. Да слёз урачыстае набажэнства паэзіі. Паэзіі, у якой цудоўна спалучана крынічна празрыстая, амаль зусім народная прастата i глыбіня, непераможна звязаная з жыццём, з роднай зямлёй, з лесам працоўнага чалавека. Горды, нават часамі кплівы, задорны выклік вечнага – модзе, шчырая, светлая вера, надзея, любоў i маці ix – мудрасць.

Па запісу я чую Бранеўскага ўпершыню. I мне так дзіўна чуць яго, што хоць спытайся: няўжо гэта ён сам? Так молада, так здорава гучыць яго голас, нават запісаны за некалькі лічаных месяцаў да дня, калі саркома заціснула яго да канца маладое, звонкае горла.

Пастарэлая ў сзаёй адзіноце, але нястомная ў адданасці памяці мужа i друга, пані Ванда частуе нас, «па сямейнай традыцыі», хатняй наліўкай, слівавым варэннем, чорнай кавай. Многа расказвае пра Уладзіслава, асабліва пра яго апошнія дні.

Ды мне, відаць, найбольш, назаўсёды запомніцца з яе расказаў тое, як ён чытаў свае вершы – вачыма толькі, як кнігу – амаль перад самым канцом. Правяраючы, што пакідае.

* * *

Малыя любяць дружыць з дарослымі. Дый маладыя са старэйшымі таксама. Калі ў першым выпадку больш за ўсё імпануе даросласць, хвалюе жаданне як найхутчэй вырасці самому, дык у другім выпадку, у значна старэйшага падабаюцца не толькі яго вопыт, заслугі, слава, але ж i маладосць душы, i прастата.

У тым успомняным лістападзе, калі мы гасцявалі ў Бранеўскага, мне было сорак. У параўнанні з двума найстарэйшымі сярод нас, якім было блізу па шэсцьдзесят, гэта... ва ўсякім разе не была яшчэ старасць. I блізкасцю з імі, старэйшымі, пачаткам дружбы я ганарыўся па-маладому.

Другі быў Леан Кручкоўскі.

Улетку таго ж пяцьдзесят сёмага года ён адпачываў у нас, над Нараччу. Там не было яшчэ ніякіх санаторыяў ды турысцкіх баз, i таму, каб прыняць паважанага госця належным чынам, па ўрадаваму заданию ў сасняку каля дома адпачынку мінскіх друкароў, воддаль ад яго быў збудаваны яшчэ адзін фінскі домік. Кручкоўскі пасяліўся там з жонкай i дванаццацігадовым сынам.

Буйны дзяржаўны дзеяч братняй дзяржавы, ён меў права на ўвагу з боку кіраўнікоў нашай рэспублікі, аднак не толькі ў тым, даволі раскошным доміку, але i ў звычайнай вясковай хаце ён, сапраўдны пісьменнік i просты, шчыры чалавек, адчуваў сябе добра, нармальна. Ён гасцяваў у нас, беларускіх калегаў, у адной з вясковых хат, пасля ў дачным доме з непакрытых шалёўкай ці тынкам сасновых бярвенняў. Мы многа гутарылі i на сонечным беразе возера, i ў цішыні палявой дарогі, паміж начнога аціхлага – ані шумочка – жыта. Калі я спытаўся, што ён хацеў бы, каб я пераклаў з яго твораў, ён сказаў не тое, што я спадзяваўся пачуць: назваў не славутага «Кардыяна i Хама», a «Паўлінава пер'е». Калі ён прыслаў мне потым кнігу i я прачытаў гэты «вясковы» раман, мне стала яшчэ больш зразумелай шчырасць i мудрая прастата яе аўтара.

Мне падабаецца проза Кручкоўскага, я ахвотна i з намаганнем, калі не з цяжкасцю, што дае асалоду, перакладаў яе. Няшмат – адзін раман (удвух з сябрам), адно апавяданне, адзін нарыс. Драматургію я не толькі люблю, але i зайздросціў яму, чытаючы «Немцаў», гледзячы на экране «Першы дзень свабоды» i «Сёння ноччу загіне горад».

Цяпер, калі пішу гэта, на маім стале ляжаць, яшчэ не адасланыя ў Варшаву, складальніцы тома публіцыстыкі Кручкоўскага, яго выказванні пра Купалу i Коласа, змешчаныя ў нашым друку ў сувязі з ix васьмідзесяцігоддзем, а таксама фотакопія яго запісу у кнізе наведвальнікаў Купалаўскага музея.

«Аглядаючы гэты цудоўны, поўны абаяльнасці музей, мы адчуваем не толькі сардэчную дружбу да высакароднай асобы i творчасці Янкі Купалы, але разам з тым i вялікую павагу да таго клопату, да любові, якімі ўдзячны беларускі народ акружае памяць i спадчыну свайго вялікага паэта...»

Подпісы: Леан Кручкоўскі з жонкай i сынам (старанныя вучнёўскія каракулі) i дата – 2.VIII. 1957 года – жыва напомнілі мне i той яго прыезд, на жаль, першы i апошні, i ажывілі ў сэрцы пачатак нашай блізкасці, далі магчымасць яшчэ раз падумаць пра тое, як прыгожа i сумна, i вельмі прыгожа на нашых вачах з часовага вышалушваецца тое, што павінна застацца.

Дзеля гэтага трэба будзе расстацца з пісьмамі Леана да мяне, таксама як я нядаўна расстаўся з пісьмамі Максіма Рыльскага, расстаўся, каб сустрэцца з імі ў друку, захаванымі для гісторыі дружбы нашых літаратур.

* * *

Я ганаруся даволі блізкімі адносінамі з яшчэ адным, значна старэйшым за мяне, выдатным польскім пісьменнікам. I ён, на жаль, ужо далучыўся да двух папярэдніх, застаўся толькі ў творах ды ў памяці сучаснікаў. Адбылося гэта ў апошні мой прыезд у Польшчу, у кастрычніку гэтага года.

Юліян Пшыбась. Шчупленькі, сціплы, культурны i шчыры пан Юліян. Тры гады таму назад ён нечакана, у складзе невялічкай афіцыйнай дэлегацыі, прыехаў у Мінск на святкаванне пяцідзесяцігоддзя Кастрычніка. Быў халодны, золкі лістапад, аднак мы не маглі не паказаць нашаму госцю родных мясцін Міцкевіча, а потым яшчэ i Нарачы, i Вільнюса.

Дзіўная рэч! Паэт, усё жыццё зачараваны творчасцю i асобай вялікага Адама, аўтар грунтоўнага даследавання «Чытаючы Міцкевіча», Пшыбась толькі на шэсцьдзесят сёмым годзе жыцця сабраўся на радзіму свайго бога. Кажучы дакладней, збіраўся ён сюды даўно, амаль усё жыццё, ды ўсё яно неяк адкладалася, як гэта часта бывае, нібы ў надзеі на вельмі вялікі запас гадоў. Бывае... Было такое i з другім выдатным знаўцам i паклоннікам Міцкевіча, з Рыльскім, што ўпершыню наведаў Наваградчыну толькі ў чэрвені пяцьдзесят восьмага года.

Паэт Алесь Бачыла, які суправаджаў Пшыбася ў Наваградак i на Свіцязь, з разуменнем расказваў пасля, як ён, наш госць, папрасіў там, над возерам, што ён хоча прайсціся па беразе адзін. Пахадзіў пад дубамі, пастаяў «над вялікай i чыстай вадой», як на малітве, з непакрытай сівізною.

У мяне захаваліся здымкі (на жаль, вельмі мала прыдатныя да друку), на адным з якіх шчупленькі, высакародна сціплы з выгляду чалавек ідзе абочынай гасцінца ў нашым наднарачанскім сасновым бары.