Текст книги "Тарэадоры з Васюкоўкi (на белорусском языке)"
Автор книги: Всеволод Нестайко
сообщить о нарушении
Текущая страница: 6 (всего у книги 9 страниц)
Хоць нiчога дзiўнага не было ў тым, што мы паплывём на чоўнах у плаўнi (колькi разоў ездзiлi i рыбу лавiць, i проста так катацца), а таму нi ў кога не магло ўзнiкнуць нiякiх падазрэнняў, але мы прабiралiся да ракi цiшком i ўвесь час, крадучыся, азiралiся. I нiводнага добрага чоўна не зачапiлi. Хаця ўсе яны былi прыткнутыя каля берага, i нам не забаранялася iх браць – тут быў i наш човен, i ажно тры чаўны дзеда Варавы (даўбанка i дзве пласкадонкi). Мы распранулiся i пераплылi на той бок на пясчаны астравок, дзе за вялiкiм кустом вырбалозу ляжала тая гнiлая, зношаная, як стары чаравiк, пласкадонка, з якой мы думалi зрабiць, але так i не зрабiлi падводную лодку i на якой тапiўся Ява. Мы яе пасля таго выпадку заканапацiлi, прасмалiлi, i яна хоць i прапускала ваду, але ўжо не танула. Калi вычэрпваць ваду, то можна было i плысцi. Тут жа, пад чоўнам, ляжала доўгае патрэсканае вясло, якое мы пазычылi ў дзеда Варавы. Ён i не заўважыў – у яго яшчэ дзесяць такiх вёслаў валяецца: i кароткiя – для даўбанкi, i доўгiя – для пласкадонак. У нас жа, ведаеце, як на пласкадонках ездзяць! Стоячы. Стаiш на карме (можна i на носе) i то з аднаго боку, то з другога вяслуеш. Таму вясло доўгае. Так веславаць – умець трэба. Калi не ўмееш, то – брык! – i гадуй ракаў. Ну, мы з самага маленства ўсё ўмеем, нам не страшна.
– Конаўку якую вазьмi, а то цяжка будзе. Глянь, працякае ўсё ж, чарпак стары, – сказаў Кукуруза.
Адштурхнулiся мы вяслом i паплылi. Абагнулi астравок – i вось ужо ў чароце. Вузенькаю стружкаю плывём. Грабе Кукуруза – хоць i я добра вяслую, але ён большы майстар. Грабе цiха, асцярожна. Пiльнуецца. Стружка павiлястая, увесь час павароткi. Штурхнеш мацней, чым трэба, – раз! – i човен ужо носам у чарот утыркнуўся. Адпiхвайся потым назад, выцягвай нос – марока! Добра грабе Кукуруза – нi разу чарот не клюнуў.
Я ляжу на носе, гляджу ў ваду. Вада празрыстая-празрыстая – усё да самага дна вiдаць: водарасцi, карчы. Вiдаць нават, як рыба шмыгае. Цiкава!
Усё далей i далей зашываемся мы ў плаўнi. Нечакана за паваротам адкрыўся шырокi плёс. Гладка – нi маршчынкi. Белыя i жоўтыя лiлеi параскiданыя паўсюль – як на малюнку. Пасярэдзiне – дзве качачкi-ныркi плаваюць. Заўважылi нас – i няма. Так хутка нырнулi, нiбыта iх i не было. Толькi гладкi плёс. Ажно бульк метраў за дваццаць – цi гэта яны, цi iншыя...
Зноў мы ў стружку ўплылi.
– Ш-ш-ш! С-с-с! Ш-ш-ш!
Качачкi праляцелi.
Паляўнiчы сезон не пачаўся, i яшчэ няпуджаныя птушкi хмарамi лётаюць над намi.
– Вось бы стрэльбу! – кажа Кукуруза.
– Ага, – кажу я.
Плывём.
– Вунь тое месца, дзе я тапiўся, – з горыччу ўспомнiў Кукуруза.
– Цьфу! – плюнуў я ў той бок.
Мы зноў выплылi на плёс, даволi вялiкi, на якiм нават гулялi пенiстыя хвалi (бо якраз пачаўся вецер) – як на сапраўдным моры. Гэта быў ужо пяты плёс, якi мы праплылi, i астравоў ужо з дзесятак абмiнулi. Я кожны раз пытаўся: "Можа, гэты? Цi гэты? Прыгожанькi ж бязлюдны востраў. Тое, што трэба". Але Кукуруза думаў па-свойму, i ўсе тыя астравы ён забракаваў. Па розных прычынах. Той быў вельмi маленькi – няма дзе разгуляцца. У гэтага берагi надта ўжо чаротам зараслi – да вады цяжка даставацца. На тым дрэў няма – дзе ж ламачча на вогнiшча браць? I так далей.
I вось перад намi новы востраў. Нiбыта суцэльная зялёная купiна: вербалоз паўсюль, а дзе-нiдзе нават таполi выраслi. Бераг толькi часткова зарос чаротам – ёсць выхад да вады. З трох бакоў востраў абмываецца чыстым плёсам.
– Здаецца, ён, – сказаў Кукуруза. – Давай прыстанем.
– Давай, – з радасцю згадзiўся я, бо мне ўжо надакучыла бадзяцца.
Мы прысталi.
Востраў быў цудоўны. Нiбы спецыяльна створаны для такой справы, якую задумаў Кукуруза. Дрэў многа i сухога ламачча – на дваццаць гадоў хопiць. Каля берага рыбка скача з вады, сама ў юшку просiцца. Пасярод вострава гала – не толькi ў цуркi-палкi, у футбол гуляць можна. Наўскрай галы вялiзная старая вярба стаiць, голлем зямлю падмятае. I без страхi ад дажджу схаваешся. Але страха, вядома, патрэбна.
– Жыллё я табе дапамагу зрабiць, – сказаў я, – ты ж знаеш, як я буданы раблю!
Па буданах – гэта ўжо я быў майстар. Такiх буданоў, як я, нiхто з хлопцаў не рабiў. Гэта мяне бацька навучыў. У мяне бацька цясляр. Палавiна хат у нашай вёсцы – яго работа.
На твары Кукурузы было замяшанне.
– Рабiнзон звычайна сам усё рабiў. Ён жа адзiн трапiў на бязлюдны востраў.
– Дык гэта ж быў Рабiнзон Круза, а ты Кукуруза, – запярэчыў я. – Не трэба ж так усё рабiць, як ён.
Мне абавязкова хацелася як мага больш дапамагчы сябру. Кукуруза не стаў пярэчыць. Я адразу ж выцягнуў з кiшэнi сцiзорык з драўлянаю ручкаю i кiнуўся да вербалозу. Я вельмi любiў стругаць, рэзаць што-небудзь сваiм складанчыкам, заўсёды насiў яго з сабою ў кiшэнi, i ад гэтага ручка так наглянцавалася i адпалiравалася, што блiшчала, як лакавая. Ажно свяцiлася.
Кукуруза пакорлiва дапамагаў мне, без пярэчанняў прызнаючы мяне ў гэтай справе галоўным. Ён насiў лазу, расчысцiў месца, зрабiў каркас. Неўзабаве пад старою вярбой ужо стаяў новенькi будан, моцны-моцны (нiякiя навальнiцы не страшныя) i такi ўтульны, што ажно мне самому адразу ж захацелася пажыць у iм. Я быў вельмi задаволены сваёю работай.
– Усе дваццаць гадоў прастаiць – гарантыя! – упэўнена сказаў я.
Толькi цяпер мы ўспомнiлi, што дзед ужо, напэўна, вярнуўся з крамы, i заспяшалiся назад. Ускочылi ў човен...
Нарэшце – наш бераг. I нарэшце мы ўжо бяжым дахаты. Дабегшы, з радасцю ўбачылi, што дзеда яшчэ няма. Кукуруза не памылiўся: "хвiлiнка" дзеда Варавы ўмела расцягвацца на некалькi гадзiн.
– Ну што? Дзеда няма, можна сабраць усё неабходнае, – сказаў Кукуруза. Сёння ўсё падрыхтуем, перанясём у човен, а заўтра...
– Значыць, вырашыў ужо заўтра? – запытаў я.
– А як жа... Ты што! Гэта ж мацi ўжо вось-вось прыедзе.
Кукуруза хадзiў па хаце, задумлiва пацiраючы падбародак рукою, i прымерваўся, што ж браць з сабой.
– Перш за ўсё лыжку, – ён узяў у буфеце шчарбатую драўляную лыжку i засунуў яе за апаяску. – Соль абавязкова. Без солi прападу. – Адсыпаў сабе палову пачка. – Хлеб! – з сумам глянуў на чэрствы акраец, якi ляжаў на стале. – Мала...
– Я табе прынясу. У нас ёсць, – супакоiў я яго.
– Гарбата? – ён пакруцiў у руках пачак з чаем. – Абыдзецца. Бо тады i iмбрык патрэбны. А ў нас адзiн.
– Лiхтарык не забудзь. Спатрэбiцца, – напомнiў я.
– Лiхтарык абавязкова. Без лiхтарыка нельга.
Ён прайшоўся па хаце, узяў у рукi сякеру, якая стаяла ў парожку.
– Сякеру. Нават дзве добра было б. У Рабiнзона было ажно дванаццаць сякер.
– Ён што, жанглiраваў iмi, цi як? – здзiвiўся я. – Навошта яму столькi? Дзiўнаваты нейкi твой Рабiнзон, вось што!
– Ты вельмi разумны! – раззлаваўся Кукуруза. – Маўчы! Ты нiколi на бязлюдным востраве не жыў – i маўчы!
У гэты час дзверы расчынiлiся, i на парозе з'явiўся дзед.
Убачыўшы яго, Кукуруза так i скамянеў з сякераю ў руках.
– Ав-ва! – спакойна сказаў дзед. – Мэблю секчы думаеш? Ану, пастаў сякеру на месца! Двоечнiк!
– Ды я нiчога, – замармытаў Кукуруза. – Я... я... хацеў паказаць яму, якая ў нас сякера добрая... З махам... ён кажа, што ў iх лепшая... Ага, у нас лепшая, так?!
Дзед нiчога не адказаў, i мы шмыгнулi з хаты.
– Ху! Ледзь не засыпалiся! – ужо за клуняю адсопся Кукуруза. – I як гэта мы не пачулi, што ён iдзе!
Гэта сапраўды было дзiўна. Гэта значыць, што мы вельмi захапiлiся. Бо дзедавы крокi чутныя здалёку.
Дзед ходзiць, як на лыжах, не падымаючы ногi ад зямлi: чаг-чаг, чаг-чаг.
Здаецца, ледзь ногi перастаўляе, вось-вось упадзе. А паглядзелi б вы на яго на паляваннi. За зайцам па чарнатропе дзед можа пратэпаць кiламетраў так пяцьдзесят – i хоць бы што.
Сядзiм мы за клуняю i абмяркоўваем, як лепш перацягнуць усё неабходнае ў човен. Гэта ж трэба ўзяць i хлеб, i крупы, i сала трохi. А яшчэ не забыць пра бярданку. Бо як з'явяцца на тым бязлюдным востраве дзiкiя звяры, то... Ой-ой-ой! Аднак жа не лiшне яшчэ падумаць i аб тым, а што давядзецца апрануць. Летам яшчэ нiчога. А восенню? А зiмою?! Адным словам, многа чаго назбiралася. Але як усё гэта трапiць у човен? Нарэшце дамовiлiся. Кукуруза пацiху вынесе з хаты i схавае за клуняю. Ужо няхай толькi сцямнее, то я (каб Кукуруза быў у дзеда на вачах i не выклiкаў падазрэння) спакойненька перанясу ўсё ў човен.
А заўтра...
РАЗДЗЕЛ XIII
Рабiнзон Кукуруза высаджваецца на бязлюдны востраў
Ранiца наступнага дня. Сонечная, звонкая, галасiстая: пеўнi спяваюць, гусi гагочуць, каровы мукаюць. Я прытаiўся каля плота i назiраю, што робiцца на падворку майго сябра.
Падрыхтоўчыя работы ўжо закончаны. Усе набыткi Рабiнзона Кукурузы ўжо ў чоўне: i бярданка, i вудачка, i лiхтарык, i лыжка, i канькi (на зiму), i сякера (на жаль, адна, ды i тая старая), i шмат чаго iншага. Чарвякоў поўненькая ржавая банка з-пад бычкоў у тамаце (я слова "бычкi" закрэслiў i напiсаў алоўкам "чарвякi", атрымалася "чарвякi ў тамаце"). I харчу цэлая торба. I нават дзве таблеткi пiрамiдону (на выпадак хваробы). Адным словам, усё ў парадку.
Цяпер засталося галоўнае – адпрасiцца ў дзеда.
Дзед сядзiць на калодзе. Кукуруза ходзiць каля яго i канючыць:
– Дзеду!
– Га?
– Дык я пайду да цёткi Ганны ў Пяскi.
– Адчапiся.
– Дзеду!
– Га?
– Дык я пайду.
– Адчапiся, табе сказана. Iдзi ўрокi вучы. Двоечнiк.
Памаўчалi трошкi. Потым зноў:
– Дзеду!
– Га?
– Мне з вамi сумна.
– Мне што, на галаву стаць, каб развесялiць цябе?
– Я да цёткi Ганны пайду. Там жа Ярынка. Я яе колькi ўжо не бачыў.
– Калi яна дома, дык ты толькi б'ешся з ёй, а тут, бач, засумаваў...
– Я вам i самасад прынясу. Вы ж ведаеце, якi ў цёткi Ганны самасад.
– У мяне свой не горшы. Адчапiся.
Зноў памаўчалi.
– Дзеду!
– Га?
– Дык я пайду? Так?
– От прычапiўся як смала. А ўрокi?
– Дык я ж кнiжку вазьму i там буду вучыць. Вось запытаеце тады ў цёткi Ганны.
Я прыцiх i думаю: "Ох, i цяжка ў наш час уцякаць на бязлюдны востраў!"
– Дзеду!
– Га?
– Я толькi на пару дзён. З мяне ж уся вёска смяецца пасля ўчарашняга... От вы якi!
– А не швэндайся дзе не трэба! Хто цябе ў кукурузу пагнаў?
Зноў памаўчалi.
– Дзеду!
– Га?
Доўга канючыць Кукуруза. Нарэшце дзедава цярпенне канчаецца, i ён кажа:
– От чортава стварэнне! Зусiм замучыў. Ну, iдзi ўжо, каб я цябе не бачыў. Толькi на пару дзён, не больш. Але калi цётка Ганна скажа, што ўрокi не вучыў, – атрымаеш... Двоечнiк!
Кукуруза не стаў затрымлiвацца, хуценька пабег у хату, схапiў "Граматыку" i – да варот. Тады раптам спынiўся, аглянуўся, патупаў на месцы, уздыхнуў:
– Бывайце здаровы, дзеду. Добры вы... Я заўсёды ведаў, што вы добры...
– Iдзi-iдзi! – буркнуў дзед. Хiба ён ведаў, што Кукуруза развiтваецца з iм на дваццаць восем гадоў, два месяцы i дзевятнаццаць дзён...
На вулiцы я далучыўся да Кукурузы.
Моўчкi дайшлi мы да рэчкi, моўчкi селi ў човен i моўчкi паплылi.
Толькi Сабакевiч, калi бег за намi, гаўкаў весела i iмкнуўся схапiць за лытку то мяне, то Яву. Не разумее ўрачыстага моманту дурное сабачанё.
Не сказаўшы нi слова, павеславалi мы да вострава. Не кажучы нi слова, перанеслi ўсе рэчы на палянку.
I вось у апошнi раз стаiм на беразе каля чоўна. Насупiўшыся, дзяўбём наскамi чаравiкаў зямлю. Стаiм i ўздыхаем. Трэба развiтвацца, а мы не ведаем, што гавораць у такiх выпадках на развiтанне. Бо ж не на адзiн дзень развiтваешся, не на месяц, нават не на год. Яшчэ нiхто ў свеце не развiтваўся так надоўга.
Кукуруза нахiлiўся да Сабакевiча, пачухаў яго за вухам, узяў яго за пярэднюю лапу, пацiснуў:
– Бывай! Я б цябе тут пакiнуў, але сам не ведаю, як у мяне з харчамi будзе... Не бойся... Паўлуша цябе ў крыўду не дасць. Ты ж, Паўлуша...
– А як жа! – не даў я яму дагаварыць.
I замаўчаў, думаючы, якiм бы словам супакоiць яго на развiтанне.
– А тыя двое ўсё ж не шпiёны, – сказаў я. – Сапраўдныя шпiёны прыдушылi б нас тады ў кукурузе. I нiхто б не ведаў. Яны ж точна цяпер ведаюць, што мы за iмi сачылi. Так што яе хвалюйся – нiхто пра нас нi ў адной газеце не напiсаў бы, нi па радыё, нi тым больш па тэлевiзары...
Але Кукуруза на гэта нiчога не адказаў.
I зноў мы стаiм i маўчым.
– Ну дык што? Давай едзь ужо! – не вытрымлiвае нарэшце Кукуруза.
– А ты што, спяшаешся? – кажу я.
– Ды не, я нiчога, але наогул... Табе ж дахаты трэба. Хлопцы, мабыць, зараз у футбол на выгане гуляюць.
– Ат! – махаю рукой. Маўляў, не патрэбны мне нi футбол, нi хлопцы. А сам думаю: "Няўжо Кукуруза нiколi не будзе ў футбол гуляць? Вось бедны хлопец!" I так мне стала яго шкада! Такi ж добры варатар быў! Сапраўдны Леў Яшын мог бы з яго вырасцi.
Уздыхнуў я, палез у кiшэню i выцягнуў адтуль сцiзорык.
– На, – кажу, – табе спатрэбiцца. Ты ж ведаеш, якi гэта сцiзорык. Як брытва. Такога нi ў кога няма.
Кукуруза ажно пачырванеў ад задавальнення. Ён заўсёды зайздросцiў мне з-за гэтага сцiзорыка i неаднойчы мяняцца прапаноўваў, ды я не хацеў.
Я яшчэ раз уздыхнуў, палез у другую кiшэню i выцягнуў карабок ад запалак. Там ляжаць кручкi для вудачак, якiя падараваў мне бацька. Цудоўныя кручкi! Цэлае багацце для рыбалкi. I маленькiя – на чырванапёрак, плотак i карасёў, i большанькiя – на яршоў, акунёў i ляшчоў, i вялiкiя – на шчупакоў, лiнкоў, i зусiм вялiкiя – трайчастыя – на самоў ды iншае рыбiнае звяр'ё.
– Лавi, – кажу, – на здароўе. Рыбай ты цяпер забяспечаны. Але знаеш, калi я да цябе як-небудзь прыеду, то i мне дасi палавiць. Добра? Вельмi прывык я да гэтых кручкоў.
Чаму я так сказаў – не ведаю. Я ж яшчэ нi разу iмi не лавiў. Мабыць, усё ж такi вельмi мне iх шкада. Нават больш, чым сцiзорыка. Кукуруза адчуў гэта:
– Ды навошта. Не трэба. У мяне ж ёсць.
Але не мог адарваць ад карабка захопленых вачэй. Хiба стане чалавек адмаўляцца ад такога падарунка? Не, не патрэбны мне кручкi. Кукуруза ж застаецца на бязлюдным востраве адзiн, як той зуб у роце дзеда Салiвона. I нiхто яго болей не ўбачыць. Нават лiст яму не напiшаш. А як жа, нельга. У яго ж няма адрасу. Ва ўсiх людзей на свеце ёсць адрасы, а ў яго няма. Гэтая нечаканая думка вельмi мяне расхвалявала.
– Слухай, – кажу, – так нельга. Выходзiць, у цябе цяпер няма адрасу.
– Ну дык што?
– Як – "ну дык што"? Адрасу няма, разумееш! Атрымлiваецца, што ты наогул на свеце не жывеш.
– А што я магу зрабiць? – разгубiўся Кукуруза.
– Трэба неадкладна неяк назваць востраў. Будзе назва, тады i адрас будзе.
– Давай. А я што – супраць? Толькi як?
– Хiба я ведаю? Астравы па-рознаму называюцца. Востраў iмя Ўрангеля, востраў Мадагаскар, востраў Таймыр. Не, гэта, здаецца, паўвостраў. Ну, як-небудзь так.
– Ну, няхай будзе востраў Мадагаскар. Прыгожая назва. Мне падабаецца.
– Ды ўжо ж ёсць Мадагаскар. Патрэбна назва невядомая.
Кукуруза задумаўся. Доўга варушыў вуснамi, мабыць, перабiраючы ў памяцi назвы. Потым сказаў:
– А ведаеш што – няхай будзе iмя Пераэкзаменоўкi. Пераэкзаменоўка мяне сюды прывяла. Такой назвы яшчэ няма – ручаюся.
Я не стаў спрачацца. Так на карце свету (хаця пра гэта яшчэ нiхто не ведаў) з'явiлася новая геаграфiчная назва – востраў Пераэкзаменоўкi. Хто ведае, можа, калi-небудзь школьнiкi будуць нават вучыць пра гэта на ўроку. "Востраў Пераэкзаменоўкi. Вядомы тым, што на iм правёў у самоце амаль трыццаць год вучань пятага класа Рабiнзон Кукуруза". I нейкi целяпень атрымае двойку за тое, што не будзе пра гэта ведаць.
– Не дрэйфi, Рабiнзон, усё будзе добра, – бадзёра сказаў я. – На такiм востраве не тое што дваццаць восем – сто гадоў пражыць можна. Абы рыба клявала.
– Я таксама так думаю.
– Ну, бывай!
– Бывай.
Я кiнуў у човен Сабакевiча i сеў сам. Кукуруза раптам уздыхнуў i цiха сказаў:
– Ты прабач мяне, Паўлуша, што я ў мiнулым годзе цябе пры ўсiх у лужыну штурхнуў. Прабач.
Я таксама ўздыхнуў i цiха сказаў:
– А ты прабач, што я тады, памятаеш, тваю шапку на вярбу закiнуў. I наогул, прабач, калi што не так.
– Бывай! – сказаў Кукуруза.
– Бывай! – сказаў я i нарэшце адпiхнуўся ад берага.
Апошняя сувязь Рабiнзона Кукурузы з людзьмi перарвалася. Ён застаўся адзiн на бязлюдным востраве.
Цяпер нават калi б ён i захацеў вярнуцца дадому, то не змог бы гэта зрабiць сам, без старонняй дапамогi. Бо ў яго не было чоўна. А без чоўна з нашых плаўняў выбрацца немагчыма – утопiшся, як сляпое кацяня.
Я прапанаваў, каб ён пакiнуў сабе наш "падводны", але ён катэгарычна адмовiўся.
– Гэта несур'ёзна, – сказаў ён. – Гэта была б нiбыта нейкая прагулянка: надакучыла – вярнуўся. Калi б у Рабiнзона быў транспарт – чорта з два ён сядзеў бы так доўга на востраве! Не, трэба па-сапраўднаму. Нiякiх чоўнаў, нiякай магчымасцi вярнуцца.
Мужным чалавекам быў Рабiнзон Кукуруза.
РАЗДЗЕЛ XIV
Першы дзень на бязлюдным востраве. Раздзел, расказаны Рабiнзонам Кукурузай свайму сябру i аднакласнiку Паўлушу
Дык вось, як адштурхнуўся ты ад берага i адплыў, знiк за чаратамi, толькi бурбалкi пасля чоўна на вадзе засталiся, то такая цiшыня раптам наступiла нiколi я такой цiшынi не чуў (нават тады, калi мне вушы пасля аднаго стрэлу з бярданкi залажыла). Стаю я i не дыхаю, як скамянеў. Цiха-цiха... I толькi неба, здаецца, звiнiць, – нiбы мяне вялiзнай блакiтнай мiскай накрылi. I пад той мiскай адзiн, як мышаня пад сiтам, i нiкуды не дзенешся.
Стаю я i, што рабiць, не ведаю. I спяшацца мне не трэба, i рабiць няма чаго. Хоць стой, хоць цераз галаву куляйся – усё роўна. Нiхто не бачыць, нiкому да гэтага справы няма.
Не па сабе мне было. I галоўнае, думка гняла, што самастойна адсюль я не выберуся. Хоць крычы, хоць галавой аб дрэва бiся – нiчога не дапаможа. Я не ведаю, што i рабiў бы, калi б раптам не адчуў, што есцi хачу. Ты памятаеш, я так хваляваўся i спяшаўся, што дома нават добра не паснедаў. Гэта адразу мяне астудзiла. Вырашыў налавiць рыбы. Выбраў мясцiнку добрую, разматаў вудачкi, нажывiў, закiнуў. Чакаю. Сяджу, на паплаўкi гляджу i чакаю. Чакаю, чакаю, чакаю... Паплаўкi – анi дрыгнуць! Не клюе. Я ўжо i на чарвякоў пляваў, i мяняў iх, i з месца на месца пераходзiў – няма клёву, i ўсё тут. А голад мяне ўсё мацней дапякае. Сяджу я, слiну каўтаю i шапчу: "Клюйце, рыбкi! Клюйце, калi ласка! Я ж есцi хачу". А паплаўкi, як цвiкi з дошкi, тырчаць сабе з вады, i ўсё. Няма рыбы. Плавае мой сняданак пад вадою, i нiяк яго не дастаць. Нервуюся я, раз-пораз вудачкi выцягваю, але толькi з аднымi чарвякамi. Хоць ты гэтыя чарвякi еш. Цьфу!
Сам разумею, што час не падыходзiць для клёву, ведаю ж добра, што клюе цi на свiтаннi, цi надвячоркам, але ад гэтага лягчэй не робiцца. Не чакаць жа да вечара – жывот падцягне, зусiм змарнею. Кончылася тым, што я зачапiўся кручком за корч. Прапаў кручок – адзiн з лепшых, якi ты мне падараваў. Раззлаваўся я, плюнуў i пайшоў да торбы з харчам – не мог болей вытрымаць. Як дапаў палавiну торбы ўмалоў. Наеўся, як дурны мыла. Лёг на зямлю, драмаць пачаў i непрыкметна заснуў. Доўга, мабыць, спаў, прачнуўся, адчуваючы, што пячэ. Сонца смажыцца на небе, як яешня на скаварадзе. Мац-мац – шчокi агнём гараць. Апёкся я на сонцы. Пайшоў памыўся – пячэ. Мокрай зямлi наляпiў – пячэ. Успомнiў смятанай або кiслым малаком трэба. Ды дзе ж яе возьмеш – смятану! Вось калi я адчуў, што бязлюдны востраў – гэта бязлюдны востраў, а не наш калгас "Светлая зара", дзе смятаны цэлыя стаўкi. А мне б зараз толькi лыжку альбо хоць бы паўлыжкi. Ох i пячэ! Залез я ў будан. Цёмна, халадок. Паляжаў трошкi, бо хоць i пячэ, а жыць жа трэба. Нельга ж дваццаць восем гадоў у будане праляжаць. Вылез я, узяў сякеру, сцiзорык твой i пайшоў выразаць тапарышча.
Знайшоў добрую сухую галiну, выразаў тапарышча, пачаў абстругваць нажом i раптам скабку загнаў у палец. Ды такую балючую – пад самы пазногаць. Смакчу не высмоктваецца, зубамi цiсну – нiчога! Эх, iголкай бы, iголка б адразу выцягнула. "А дзуськi! – сам сабе злосна. – У вёску па iголку трэба бегчы. Бяжы, чаму ж ты не бяжыш?" Ледзь не заплакаў я – такую патрэбную рэч, як iголка, забыў. Узяў кручок, пачаў калупаць. Але вельмi калупаць баюся. Там жа на канцы зазубiна: калi загонiш, дык не тое што са скабкай, але i з кручком у пальцы будзеш хадзiць. Ох i памучыўся ж! Аж успацеў. А скабку ўсю так i не выняў – маленькi кончык застаўся. I потым доўга балела. Добра, што хоць не нарвала.
Сонца пачало садзiцца, i я зноў захацеў есцi. На торбу нават глядзець баяўся, бо ведаў: калi падыду да торбы, то заўтра давядзецца зямлю грызцi. Рыба, толькi рыба магла выратаваць мяне ад голаду. Я зноў закiнуў вудачку. I на гэты раз мне пашанцавала. Эх, Паўлуша, як я ўзрадаваўся, калi нарэшце выцягнуў першага печкура! Ён быў маленькi, як палец, але ён быў для мяне даражэйшы за таго паўметровага шчупака, якога мы з табой злавiлi мiнулым летам. Ён трапятаўся на кручку, а маё сэрца трапяталася ў грудзях. Я нават пацалаваў яго. Потым пайшлi акунькi, чырванапёркi, карасiкi... Я так захапiўся, што не заўважыў, як перакулiлася банка з чарвякамi. А калi заўважыў, яны ўжо распаўзлiся па ўсiм беразе. Я ажно падскочыў. Ой-ёй! Без чарвякоў i рыбы не будзе. Куды ж вы ўцякаеце, чарвякi? На каго мяне пакiдаеце, даражэнькiя?
Упаў я на каленi, давай поўзаць па беразе ды збiраць. Але большасць ужо пахавалася. Ды i цямнець пачало. Ледзь-ледзь чвэрць банкi назбiраў. Рыбу болей не лавiў, вырашыў чарвякi эканомiць.
Распалiў я вогнiшча, пачысцiў тую драбязу, што злавiў, пачаў юшку ў старой каструльцы варыць. Вару я i заўважаю, што нешта хутка вада выкiпае – не паспяваю далiваць. I пад днiшчам нешта шыпiць. Паглядзеў – а гэта ж мая каструля цячэ-працякае. I як я раней не заўважыў, што там дзюркi?! Ледзь не заплакаў ад гора. Што ж мне цяпер рабiць? У такой жа каструлi толькi глiну мясiць, а не юшку варыць. Гэта ж рэшата, а не каструля. А iншай у мяне няма, i пазычыць няма ў каго. На бязлюдным востраве я. Добра было Рабiнзону Круза. Усё патрэбнае яму мора на бераг выкiдала пасля караблекрушэння. Усё, нават грошы.
Захацеў сабе дваццаць сякер – на табе дваццаць сякер. Захацеў сарочак шаўковых – на табе сарочкi шаўковыя... А мне хоць бы адну каструльку, што не цячэ. Хоць бы адненькую! Ды дзе там. Хiба дачакаешся тут, у плаўнях, караблекрушэння? Хоць сто гадоў чакай! Вось пацярпеў караблекрушэнне кiеўскi паляўнiчы Папуша, утапiў стрэльбу, але што мне з таго. У мяне свая бярданка ёсць. А то яшчэ некалi дзед Салiвон у райцэнтр на рынак бульбу вёз i перакулiўся. Ды хiба ён дасць дабру прапасцi, да поўначы бараду ў вадзе мачыў, па картоплiне з дна збiраў. Потым тыдзень чарапашкi i раску з барады вычэсваў. Не, на караблекрушэнне спадзявацца не варта. Пасёрбаў я з агiдай недавараную юшку, што не паспела выцячы, пажаваў напаўсырую рыбу i сяджу.
Ужо зусiм сцямнела, ноч сваю чорную апранаху на мяне накiнула. Нават зорак на небе не вiдна – хмарна. Толькi вугалькi ў дагарэлым вогнiшчы.
Ты ж ведаеш, я не баязлiвы, але... У жываце холадна робiцца, i адтуль у сэрца страх перабiраецца – слiзкi i агiдны. Трэба нешта рабiць, бо ён зараз сэрца сцiсне, i нiкуды не дзенешся. Палез у будан, намацаў лiхтарык, засвяцiў. Знайшоў сшытак па мове (ты ж ведаеш, я i сшыткi i "Граматыку" на дзедавых вачах узяў – нiбыта ў цёткi буду вучыцца). Аловак адшукаў у торбе.
Табе цiкава, цi праўда, што я ўрокi вучыць збiраўся? Не! Каб ты ведаў Рабiнзон Круза на востраве дзённiк пiсаў, запiсваў усе падзеi, якiя з iм здаралiся. Што ж я горшы за яго? Я таксама, як i ён, на востраве. А на востраве без дзённiка нельга.
Ну, усё па парадку я пiсаць не ўмею. Я табе не пiсьменнiк. Вырашыў я кораценька запiсваць толькi факты – дрэнныя i добрыя. Правёў па сярэдзiне лiста ў сшытку рыску, раздзялiў яго такiм чынам на дзве палавiны – левую i правую. У левай зверху напiсаў "Прыгоды" (гэта добра, гэта для мяне, ты ж ведаеш, наогул галоўнае, дзеля гэтага я на востраў высадзiўся, без прыгод маё жыццё – не жыццё, асаблiва на востраве). На правай палавiне напiсаў зверху "Непрыемнасцi" (што ж зробiш, бывае).
Доўга я думаў, доўга грыз аловак i нарэшце напiсаў. I вось што ў мяне атрымалася:
Прыгоды
1. Налавiў рыбы i з'еў.
Непрыемнасцi
1. Апёкся на сонцы.
2. Загнаў пад пазногаць скабку.
3. Згубiў кручок (адзiн з лепшых).
4. З'еў паўторбы харчу.
5. Уцяклi амаль што ўсе чарвякi.
6. Працякае каструля, i я не знаю, у чым юшку варыць (хоць у жменi вары).
Як бачыш, адна прыгода i тая дробная, як пячкурык. А непрыемнасцей ажно шэсць, i ўсе вялiзныя, як акулы.
Усё гэта я пiсаў, прыцiскаючы локцем сшытак да калена i чыркаючы сабе над вухам лiхтарыкам, таму што вогнiшча ўжо дагарэла, а зноў яго распальваць мне не хацелася (толькi не думай, не таму, што хмызняк трэба было ў цемры непрыветлiвай збiраць).
Лiхтарык у мяне, ты ж ведаеш, "дынамiчны", вечны, нiякiх батарэек не трэба. Пачвыркаеш – i светла. Не чвыркаеш – няма святла. Чвыркай сабе i пiшы. Або не чвыркай i не пiшы. Я чвыркаў. Паўгадзiны пасля гэтага ў мяне ў вуху гудзела. I рука адзервянела, нiбыта я локцем аб край стала стукнуўся.
Напiсаў я i думаю – усё, дзень скончыўся i больш нiчога не будзе.
Спаць не хочацца – удзень выспаўся. Я сеў на беразе, абхапiў рукамi каленi, i думкi розныя ў галаве снуюцца: пра вёску, пра школу, пра цябе (што ты там зараз парабляеш, спiш, пэўна)...
Ражок месяца з-за хмаркi вытыркнуўся – як шабля, – асвятлiў плёс серабром.
Нябачныя качкi прасвiсталi-прашалясцелi крыламi над галавою, i зноў цiха. Ветру няма, i нават заўсёды шапаткiя чараты маўчаць, не перашэптваюцца мiж сабою.
Я гляджу сабе на ваду i думаю.
Ажно раптам цень упаў на плёс: доўгi-доўгi, бо якраз супраць месяца. З-за чаратоў выплыў човен – без гуку, без усплёскаў, як прывiд. I гэта было самае страшнае (нiбыта ў сне). У чоўне на поўны рост стаяў нехта высачэзны i доўгiм вяслом нячутна правiў. Я залыпаў вачамi – цi не прывiд?! Не! Човен плыў проста да вострава. Рабiўся большым, большым, як на экране ў кiно: каля самага берага павярнуўся i знiк за прыбярэжнымi карчамi. Сэрца маё так забухала ў грудзях, што зямля задрыжала. Хто гэта?! Хто гэта ноччу ў плаўнях? Вадзянiк? Вядзьмар? Нячысцiк?.. Ды што гэта я? Толькi старыя непiсьменныя бабулi ў гэта вераць. А я ж пiянер! Барабаншчык! Я веру ў радыё, у тэлевiзар, у касмiчныя ракеты! I адразу ж успомнiў пра Гуньку... Таго самага прыдуркаватага Гуньку, якi два гады таму знiк, прапаў у плаўнях... Гунька! А што, калi гэта Гунька? Што, калi ён таксама, як я, жыве ў плаўнях, на бязлюдным востраве? Гунька! Ён жа вар'ят, нiчога не разумее. Ён можа ўбачыць мяне, падумаць, што я нейкi злы дух (чаго б гэта звычайны хлопец апоўначы быў у плаўнях!), i задушыць. Задушыць – i нiчога яму не дакажаш. Хоць крычы, хоць плач, хоць прасi... Нiбыта слiмакi пачалi поўзаць у мяне па спiне – халодныя, слiзкiя, мокрыя. Нiбыта хтосьцi шворку зацягнуў на шыi – дыхнуць нельга.
Я замёр, прыслухаўся. Нават сэрца, здалося, спынiлася, каб я лепш чуў. З-за кустоў пачуўся ўсплёск, нешта шубоўснула ў ваду, нiбыта некага выкiнулi з чоўна. Можа, гэта Гунька некага вёз i ўтапiў? Цяпер мая чарга. Я не мог больш усядзець на месцы. Я падхапiўся, адступiў некалькi крокаў адзервянелымi нагамi да будана. I раптам на некага наткнуўся... Нехта вялiзны схапiў мяне пруткiмi рукамi за плячо. Спалоханы войк захраснуў у маiм горле – не вырваўся. Я ўздрыгнуў, убрыкнуў некага нагамi, упаў. Хтосьцi навалiўся на мяне, драпнуў мяне па твары i...
Тут расказ Рабiнзона Кукурузы абрываецца, бо Паўлуша ў гэтым месцы войкнуў, перабiў i пачалася размова, якой чытач не зразумее, пакуль не пачуе пра тое, што здарылася ў той дзень i тую ноч з Паўлушам Заўгародным.
РАЗДЗЕЛ XV,
якi зноў расказвае Паўлуша Заўгародны. Пра тое, што ён рабiў у той дзень i тую ноч
Прыехаў я з вострава Пераэкзаменоўкi, дзе пакiнуў свайго сябра Кукурузу на дваццаць восем гадоў два месяцы i дзевятнаццаць дзён. Выцягнуў човен на бераг. I адразу ўсхадзiўся яго ладзiць. Да абеду правазiўся, усе дзюркi наноў зашпакляваў i прасмалiў добра. Працаваў заўзята – гэта ж наш з Кукурузай човен, з якога мы яшчэ падводную лодку хацелi зрабiць, дык няхай гэты наш човен будзе ў парадку. Я нiбыта выканаў нейкi абавязак перад Кукурузай.
Пакуль быў заняты работай, дык яшчэ нiчога, а як пайшоў пасля абеду на вулiцу, як глянуў на тую высокую таполю за варотамi, каля якой мы кожны дзень сустракалiся з Кукурузай з самай ранiцы, каб не разлучацца да позняга вечара, дык такая нуда мяне ахапiла, хоць плач. Такой бязлюднай здалася мне вулiца, уся вёска, увесь свет – нiбыта бязлюдны востраў. Ёсць людзi – i няма iх, бо няма сярод iх майго найлепшага сябра.
I сабакi нiбыта не гаўкаюць. I пеўнi не спяваюць. I каровы не мукаюць. Нiбыта прапалi гукi ў наваколлi – так вось у кiно бывае.
Сноўдаюся па вёсцы, месца не знаходжу. I кожны куточак, кожны кусцiк i дрэўца кожнае пра яго мне нагадваюць. Вось тут мы ў цуркi-палкi заўсёды гулялi. У гэтых кустах хавалiся, калi шчыглоў лавiлi. На гэтым дрэве змаганне верхалазаў было. Памятаеш, тады яшчэ галiна пада мной паламалася i я дагары нагамi на суку павiс, а потым упаў проста на галаву i думаў, што галава мая ў плечы зусiм угрузла – дыхнуць не мог. Гы-гы! А ты не смяяўся, ты мне штучнае дыханне рабiў. Думаеш, я гэта забуду!
А вунь стары калодзеж, з якога мы, не, з якога ты Сабакевiча выцягнуў. Не думай, я яго даглядаю. Толькi што яму вось такi кавалак мяса даў. За абедам не з'еў, для яго збярог. Так што не хвалюйся.
А вунь будыначак Фарадзеевiча, дзе мы... З форткi выходзiць гурт юннатаў на чале з Фарадзеевiчам. Нешта ўзрушана абмяркоўваюць.
– Глабулус... Наш глабулус... кiеўскiя юннаты... прафесар... блiскучыя вынiкi... толькi б не асаромецца... – далятаюць да мяне абрыўкi сказаў.
А, навошта мне ваш глабулус, вашы вынiкi, калi няма са мною лепшага сябра! Калi ён на бязлюдным востраве... Усё роўна мне, усё роўна...
Гурр... – грузавiк праехаў. Кныша. I ў кабiне з Кнышом – Бурмiла. Куды гэта яны? А, няхай едуць куды хочуць!
Быў бы ты, мы абавязкова ззаду прычапiлiся б. А як жа. А самому... Нецiкава мне аднаму. Не ловяцца шпiёны. Калектыўная гэта справа.
Да позняга вечара блукаў я, самотны, па памятных для мяне мясцiнах.
Нарэшце лёг спаць. Ляжу, а мне не спiцца. Я думаю. За вокнамi цёмна – хоць вока выкалi. На небе нi зорачкi – хмарна.
Што робiць там, на бязлюдным востраве, мой сябар Кукуруза? Цi спiць? Навокал нiкога. Дагарэла вогнiшча, i з усiх бакоў насоўваюцца чорныя хiмерныя ценi. А ён адзiн, няма з кiм словам перакiнуцца, толькi слухае, як стукае яго сэрца.
А што, калi здарылася з iм якая-небудзь бяда i крычыць, клiча ён на дапамогу, i нiхто-нiхто не чуе, толькi лупатыя жабы раўнадушна крумкаюць у адказ, качары ў чаратах кракаюць i рэха стогалосае коцiцца-коцiцца па вадзе i не дакочваецца да людзей, губляецца, заблытваецца ў густых чаратах. Хто яму дапаможа, хто выратуе?!
Я ляжу, напружыўся ўвесь, затаiўшы дыханне. I раптам пачулася мне, што недзе далёка-далёка разнеслася тонкае i сумнае: "Аа-а-а!" Цi гэта ледзь чутны гудок цягнiка на далёкiм паўстанку, цi гэта сапраўды голас – цi зразумееш. Але сэрца ўжо шалёна б'ецца ў грудзях, i чамусьцi я ўпэўнены, што сябар у бядзе. I нiхто ж, нiхто не ведае, дзе ён. Акрамя мяне. I нiхто туды дарогi не знойдзе.
