Текст книги "Тарэадоры з Васюкоўкi (на белорусском языке)"
Автор книги: Всеволод Нестайко
сообщить о нарушении
Текущая страница: 1 (всего у книги 9 страниц)
Нестайко В
Тарэадоры з Васюкоўкi (на белорусском языке)
Усевалад Нястайка
Тарэадоры з Васюкоўкi
Аповесць аб прыгодах двух сяброў
Пераклад: Валянцiна Коўтун
ЧАСТКА ПЕРШАЯ, якую расказвае Паўлуша Заўгародны
Незвычайныя прыгоды Рабiнзона Кукурузы i яго вернага сябра i аднакласнiка Паўлушы Заўгароднага ў школе, дома i на бязлюдным востраве паблiзу вёскi Васюкоўка
РАЗДЗЕЛ I
Метро пад хлявом. Тарэадоры з Васюкоўкi. Сабакевiч
– От злыбеда, авантурыст смаркаты! Ванька-а! Вылазь зараз жа! Бо такога дам кухталя – тыдзень будзеш чухацца! Вылазь, чуеш!
Мы ляжым у густым бур'яне за клуняй, уткнуўшыся ў зямлю насамi, i не дыхаем.
– Вылазь, антыхрыст, бо горш будзе! Ты ж мяне знаеш!
– Знаю, знаю, – ледзь чутна ўздыхае мой сябар i нарэшце асмельваецца падаць голас.
– Дзеду, – жаласна адклiкаецца ён.
– Давай-давай!
– Дзеду, – яшчэ жаласлiвей паўтарае мой сябар, – вы адыдзiцеся за хату, мы вылезем. Бо ж будзеце бiцца.
– Яны мне яшчэ ўмовы ставяць, падшыванцы! Ану, вылазьце!
– Ды мы ж не хацелi. Мы ж хацелi метро. Такое, як у Кiеве.
– Я вам дам мятра! Я вам такога мятра дам, што...
– Мы ж не ведалi. Мы зараз усё закiдаем – нiчога й вiдна не будзе. Адыдзiцеся, дзеду.
Доўга яшчэ iдуць перагаворы. Нарэшце дзед у апошнi раз вылаяўся, закашляўся, плюнуў i пасунуўся за хату.
Мы вылазiм з бур'яну.
Каля хлява нас сустракае гугнявым рохканнем пяцiпудовая свiння Манюня, брыдкая i плямiстая, як геаграфiчная карта.
– У-у, скацiнiна! Каб ты...
Гэта праз яе мы ўскочылi ў нерат. У нас была цудоўная, высакародная iдэя правесцi пад свiнарнiкам метро. Гэта павiнна было стаць сюрпрызам. Першая лiнiя метро ў Васюкоўцы! Станцыя "Клуня" – станцыя "Крывая груша". Тры капейкi ў адзiн канец. Сваякi – бясплатна. З настаўнiцы арыфметыкi – пяць капеек.
Мы ўжо дакапалiся амаль што да палавiны свiнарнiка, i раптам непрадбачаная катастрофа – праклятая свiння Манюня правалiлася ў наша метро.
Правалiцца яна змагла, а вось вылезцi – дзуськi! I падняла такi лямант, што прычоўгаў дзед. Ну i...
Горка ўздыхаючы, мы засыпаем метро. Раз-пораз зладзейкавата азiраемся – цi не застане нас знянацку дзед, каб накруцiць вушы. Хаця ён i абяцаў не чапаць, пакуль не закончым, але хто яго ведае... Вы б пачулi, як ён лаяўся, калi выцягваў свiнню. Ох i лаяўся! I дзе ён толькi такiх слоў набраўся!
Аднак дзеда не вiдаць. I пакуль мы працуем (а справа iдзе марудна i доўга), я пазнаёмлю вас з маiм сябрам.
Вы, канечне, ведаеце, што ёсць такi востраў – Ява. У Iндыйскiм акiяне. I тое, што Ява, Суматра, Барнео, Цэлебес – Вялiкiя Зондскiя астравы.
Ну, дык Ява – гэта не востраў. Ява – гэта мой найлепшы таварыш i напарнiк. Ява Рэнь.
Мабыць, вас здзiвiла, што ж гэта за iмя такое – Ява? Гэта ён сам сябе так назваў, калi яму было толькi паўтара года. Цi гэта яно, пiсклянё малое, хацела сказаць: "Я – Ваня", а выйшла "Ява", цi гэта "Iван" так прагучала (бо на самой справе яго завуць Iванам), але прычапiлася тое "Ява" да яго, як ваўчок да сабачага хваста. Нават мiлiцыянер таварыш Валiгура, якi жыве ў нашай вёсцы, так яго заве.
У iх наогул уся сям'я цiкавая.
Бацька на скрыпцы iграе. Карова – Кантрыбуцыяй завецца. А дзед (вы ўжо з iм пазнаёмiлiся) – заўзяты паляўнiчы, на паляваннi, калi страляе, левае вока анучкай завязвае. Бо ў яго левае вока без правага не прыжмурваецца. Як левае прыжмурыць – дык i правае заплюшчваецца. Але б'е дзед Варава з той анучкай на воку, ох як цаляе!
Гарадскiя паляўнiчыя, якiя на "Волгах" з Кiева прыязджаюць, толькi ахаюць.
"Вы, дзядуля, абсалютны чэмпiён", – кажуць.
У гонар старога Рэня нават возера каля нашай вёскi людзi Рэневым назвалi.
А мацi Явы – дэпутат райсавета, звеннявая кукурузаводаў.
Неяк Ява пасварыўся з Ярынкай, меншай сястрычкай, i пры ўсiх плескачоў ёй надаваў. Дык яна, замест таго каб заплакаць, раптам як закрычыць:
– Апазогыў! – Яна лiтару "р" не вымаўляе. – Маму-дэпутата на ўсю вёску апозогыў! Загаза чогтавая!
Такога гвалту нарабiла – Ява не ведаў, куды й вочы падзець. Стаяў чырвоны як рак, а потым як даў лататы – толькi пяткi замiльгалi.
Але такое толькi раз было. А наогул, характар у Явы ого-го! Сталь, а не характар. Такi сярод мiльёна толькi адзiн i знойдзецца.
Ява сам гаварыў:
– Мы з табой, Паўлуша, хлопцы будзь здароў. Точна-точна, без хлуснi, мы хлопцы з фантазiяй. Скажы?
– З фантазiяй, – падтакваў я.
– Ты чуў, як дзед Салiвон учора каля сельмага казаў: "Вунь, кажа, Ява i Паўлуша пайшлi. Вось хлопцы! Арлы! Сокалы! Гангстэры, а не хлопцы! Няма на iх пугi!"
– Чуў. Точна.
– Трэба, каб усе так пра нас казалi. Трэба, каб слава пра нас грымела на ўсю Васюкоўку, як радыё на Першае мая.
– Трэба, – згаджаўся я.
I Ява ўвесь час прыдумляў розныя штукi дзеля нашай славы.
Неяк мы з iм злавiлi ў лесе савяня i выпусцiлi ў клубе пад час лекцыi на тэму: "Выхаванне дзяцей у сям'i". Лектар звалiўся з трыбуны i вылiў сабе на галаву графiн з вадою.
А старыя дзедавы споднiкi на тэлевiзiйную антэну над клубам, думаеце, хто павесiў? Мы, вядома.
А вось неяк улетку Ява сказаў:
– Давай арганiзуем бой быкоў!
– Га? – не адразу змiкiцiў я.
– Ты помнiш, як мы ў клубе замежнае кiно бачылi – "Тарэадор"?
– Ага... Ну дык што?
– Памятаеш, на арэне раз'ятраны бык, а тут дзядзька ў капелюшы i з кiнжалам перад iм танцуе.
– Так-так-так...
– А потым – рраз! Бык – брык! I воплескi.
– Ага. Здорава... Але ж гэта забiваць патрэбна. Хто ж нам дазволiць забiваць жывёлiну?
– Цьфу, дурны! Забiваць! Гэта табе што – мясанарыхтоўка, цi што. Гэта ж вiдовiшча. На стадыёне. Як на футболе. Галоўнае – прыгожа махаць чырвоным плашчом i спрытна выкручвацца, каб рогам не зачапiла. Ты ж бачыў. Тарэадоры гэта самыя смелыя героi i спрытнюгi. Галоўнае тут – трэнiроўка i спрыт. Разумееш? Упершыню ў гiсторыi Васюкоўкi – бой быкоў. Тарэадор Iван Рэнь i тарэадор Павел Заўгародны. Госцi з'язджаюцца з усёй краiны. Трансляцыя па радыё i тэлебачаннi. Нават у Жмерынцы будзе вiдаць.
Я ўсмiхнуўся. Гэта здорава! Па радыё, па тэлебачаннi i наогул...
Мы прымасцiлiся зручней i пачалi абмяркоўваць падрабязнасцi. Перш-наперш бык. Кандыдатура калгаснага бугая Пецькi была адхiлена адразу. Гэта такая страхалюдзiна, што яго нават сам заатэхнiк Iван Свiрыдавiч баiцца. Вочы, як трактарныя фары. Зямлю грабе нагамi, як экскаватар.
Гэтым летам адзiн дачнiк ледзь не памёр з перапуду. Ляжаў на выгане голы-голенечкi – загараў. Галава пад парасончыкам, усё астатняе на сонцы. I раптам – Пецька. Дачнiк як iрвануў. Бугай следам. Дачнiк тоўсты. Бачыць – не ўцячэ. А тут тэлеграфны слуп на дарозе. Як той дачнiк на той слуп уздзёрся дагэтуль невядома. Але факт – паўдня загараў на iзалятарах, аж пакуль не пад'ехаў камбайнер Мiкiта i не зняў яго. Дачнiк штаны нацягнуў i адразу на станцыю – дахаты ехаць.
Не, няхай з бугаём Пецькам нашы ворагi б'юцца.
Другой кандыдатурай быў стары казёл. Гэта я яго кандыдатуру вылучыў, каб адпомсцiць. Дужа ненавiсным быў для мяне казёл, бо з'еў маю сарочку, калi я купаўся.
Але Ява мяне не падтрымаў.
– Не, – сказаў ён. – Казёл залiшне балбатлiвы. Увесь час мекекеча. Мы i воплескаў не пачуем. Мы ж гаворым пра бой быкоў, а не казлоў. Трэба, каб было нешта бычынае, каровiнае нешта – вялiкае i крутарогае.
– Каровiнае? – кажу. – Слухай, дык, можа, узяць проста карову? Бо, акрамя Пецькi, сапраўдных быкоў у нас няма, а кароў колькi хочаш. I наогул, нiдзе не гаворана, што абавязкова патрэбны бык.
Ява задумаўся.
– Хто яго ведае, можа, i так.
– Тады, – кажу, – лепшай кандыдатуры за вашу Кантрыбуцыю i не прыдумаеш.
– А чаму Кантрыбуцыя? Чаму не ваша Манька?
– Таму, што ў нашай Манькi цялё i адзiн рог зламаны. Ты хочаш, каб з нас смяялiся? Тарэадоры з аднарогай кароваю! Карыкатура. Такога яшчэ нiколi ў свеце не было.
– Можна, вядома, i Кантрыбуцыю. Але яна трохi псiхiчная.
– Што значыць "псiхiчная"? Прызнайся лепей, што ты проста мамы баiшся.
– Я – баюся? Вось зараз як дам табе ў вуха, то пабачыш, як баюся. Ану, забяры свае словы назад!
– Я забiраю, але ты ўсё роўна баiшся.
– Баюся?
– Баiшся...
– Баюся?
– Баiшся...
Я ўхапiў яго за вуха i ў той жа момант цюкнуў кулаком у жывот. Мы пакацiлiся па траве на дарогу. Усё бруднае, што валялася на дарозе, начаплялася да нашых штаноў i сарочак.
Першы апамятаўся я.
– Пачакай, – кажу, – годзе! А то замест бою быкоў у нас выйшаў бой цельпукоў.
– Гэта ты вiнаваты. Ну, добра, няхай Кантрыбуцыя. Заўтра пагонiм пасвiць i паспрабуем. А то твая Манька i сапраўды для тэлевiзара не падыходзiць. Яшчэ людзi падумаюць, што гэта не карова, а сабака.
Мне ўжо надакучыла бiцца, i я зрабiў выгляд, нiбы не зразумеў, як страшна ён абразiў нашу Маньку.
Назаўтра ранiцай мы сустрэлiся па дарозе на выган. Я гнаў Маньку, Ява Кантрыбуцыю. Каровы валаклiся, легкадумна матляючы хвастамi, i не падазравалi, якi сёння гiстарычны дзень.
На галаве ў Явы быў дамскi капялюшык, што застаўся нам у спадчыну ад нейкай дачнiцы, якая адпачывала ў нас пазалетась. Капялюшык быў завялiкiм для Явы i насоўваўся на вочы. Каб хоць што-небудзь бачыць i не ўпасцi, Ява вымушаны быў увесь час падкiдаць галавой, папраўляючы яго. Здавалася, што Ява некаму кланяецца.
У мяне пад пахай быў кiлiмок. О, гэта быў знакамiты кiлiмок. Ён вiсеў над маiм ложкам. Кiлiмок быў чырвоны, i на iм было вышыта трое смешных шчанючкоў, якiя сядзелi, прытулiўшыся адзiн да аднаго галовамi. Гэта былi Цюця, Гава i Рэва, пра якiх мне калiсьцi мацi расказвала розныя байкi, аж пакуль я не засынаў. Апошнiя два гады, калi я падрос ужо, кiлiмок ляжаў у скрынi, i цяпер ад Цюцi, Гавы i Рэвы дужа патыхала нафталiнам.
Кiлiмок i капялюшык – гэта быў наш тарэадорскi рэманент. Па дарозе мы яшчэ выразалi з ляшчыны дзве цудоўныя шпагi. Былi ў поўнай баявой гатоўнасцi.
Мы iшлi i спявалi арыю Хазэ з оперы Бiзэ "Кармэн", якую шмат разоў чулi па радыё:
Торе-гадор, смеле-ге-е в бой,
торе-гадор, торе-гадор...
Там ждет тебя-га любовь,
там ждет тебя-га-га любовь.
Мы спявалi i не ведалi, што нас чакае. Неба было сiняе-сiняе – сапраўднае iспанскае неба.
Надвор'е – самае адпаведнае для бою быкоў.
Мы пагналi кароў аж на самы край выгану, туды, дзе ставок – падалей ад людскога вока.
– Адганi сваю Маньку ўбок, каб не перашкаджала, – сказаў Ява, – i давай пачынаць.
Я не стаў пярэчыць. Тым больш што Манька ў нас дужа нервовая, ёй лепш не бачыць бою быкоў.
Ява паправiў на галаве капялюшык, падцягнуў нагавiцы i, падтанцоўваючы, стаў наблiжацца да Кантрыбуцыi. Падышоў да саменькай морды i пачаў махаць кiлiмком перад вачамi. Я затаiў дыханне – зараз пачнецца...
Ява замахаў кiлiмком яшчэ мацней.
Кантрыбуцыя – анiгадкi!
Спакайнюсенька шчыпле сабе траву.
Ява мазнуў яе кiлiмком па храпе. Кантрыбуцыя толькi адвярнулася.
Ява разнервавана пiскнуў i з усiх сiл хлёснуў карову кiлiмком. Кантрыбуцыя, лянiва пераступаючы нагамi, павярнулася да Явы хвастом.
Ява зноў забег наперад i пачаў вытанцоўваць...
Праз паўгадзiны ён сказаў.
– Яна да мяне проста прывыкла, яна мяне любiць i таму не хоча... Ану, давай ты!
Праз гадзiну, захекаўшыся, я сказаў:
– Палена нейкае, а не карова. Шкада, што ў Манькi адбiты рог, а то я паказаў бы, што такое сапраўдная тарэадорская карова.
Ява зноў замянiў мяне. Ён штораз мяняў тактыку: то падыходзiў да каровы пацiхеньку i неспадзеўкi бiў кiлiмком, то падскокваў з разгону, то налятаў збоку. Кантрыбуцыя не прымала бою. Чубы ў нас узмакрэлi, кiлiмок адчайна матляўся ў руках – здавалася, што Цюця, Гава i Рэва вось-вось загаўкаюць.
А Кантрыбуцыя – хоць бы што, не звяртала на нас анiякенькай увагi.
Адзiн раз, калi Ява схапiў Кантрыбуцыю за вуха, яна з дакорам глянула на яго сваiмi сумнымi вачамi i сказала:
– Му-у!
У перакладзе з каровiнага гэта, мабыць, азначала: "Iдзiце, хлопцы, адсюль. Не чапайце мяне".
Але мы ўчасна не зразумелi папярэджання.
Хэкаючы, мы скакалi навокал яе, выклiкаючы на двайны бой. Ява саромеўся за сваю Кантрыбуцыю – я гэта бачыў. Нарэшце, раззлаваны дарэшты, Ява крыкнуў:
– Ану, удар яе, Паўлуша, добра! Што – баiшся?.. Ну, дык я сам!
Ён размахнуўся i ткнуў Кантрыбуцыю нагою па губе.
I раптам... Раптам я ўбачыў Яву дзесьцi высока ў небе. I адтуль, з неба, пачуў яго адчайны лямант:
– Вва-вай!
Ён пачаў бегчы, па-мойму, яшчэ ў небе. Бо калi яго ногi дакранулiся да зямлi, то ён ужо штосiлы iмчаў да стаўка. Я рвануўся за iм. Гэта быў наш адзiны паратунак. Мы з разгону ўляцелi ў ставок, уздымаючы цэлыя гейзеры вады i гразюкi. Спынiлiся ажно на сярэдзiне. Тое, куды мы ўляцелi, па праўдзе кажучы, стаўком можна было назваць толькi ўмоўна. Калiсьцi сапраўды тут быў вялiзны ставок-копанка. Але ён даўно ўжо перасох, абмялеў i ператварыўся ў звычайную сажалку. На самым глыбокiм месцы нам было па шыю. Менавiта тут мы зараз i стаялi, адсопваючыся.
Кантрыбуцыя бегала вакол канавы i мукала ў наш адрас свае каровiныя праклёны. У сажалку лезцi яна не хацела. Гэта была гiдлiвая, акуратная карова.
Мы стаялi i маўчалi.
Дно сажалкi было гразкае, мулкае. Мы па саменькi пуп стаялi ў слiзкай тванi.
А вышэй, да самай шыi, была вада – каламутная i смярдзючая. Сапраўдныя памыi. Доўга мы тады прастаялi з Явам у тых памыях. Паўгадзiны, не меней. Аж пакуль Кантрыбуцыя не супакоiлася i не адышлася. Яна была яшчэ вельмi гуманная i высакародная, карова гэтая – Кантрыбуцыя. Бо яна падкiнула тарэадора Яву не рагамi, проста мордай. I калi мы нарэшце вылезлi з сажалкi, няшчасныя i завэдзганыя, як парсюкi (не мы, а сам бруд), яна i словам не напомнiла нам пра нашы нядаўнiя адносiны. Мы засталiся сябрамi. Ява пасля ўсяго не толькi нiколi больш не бiў яе, але заўсёды частаваў цукеркамi, якiя давала яму мацi.
I цяпер, калi мы, журботна ўздыхаючы, засыпаем наша няўдалае метро, Кантрыбуцыя выглядвае з кароўнiка i спачувальна пазiрае на нас. Дарагая Кантрыбуцыя! Якое ў цябе вялiкае i пяшчотнае сэрца. Ты адзiная разумееш i шкадуеш нас. Дзякуй табе, карова!
– Яшчэ не закончылi, антыхрысты! – так неспадзявана грымнуў ззаду дзед Варава, аж мы папрысядалi. Мы страцiлi пiльнасць, не заўважаючы, што ж у нас за спiной робiцца. Папалiся-такi.
Наперадзе сцяна свiнарнiка, з бакоў – густы бур'ян, ззаду дзед Варава. Уцякаць няма куды. Так i здранцвелi мы, прысеўшы, як кураняты перад каршуком.
– Не бойся, не крану!
Гэтыя словы нiбыта паднялi нас, разагнулi нам ногi. I як быццам хтосьцi роварнай помпай качнуў – так мы ўздыхнулi! I дрыготкiя нашы вусны самi па сабе расцягнулiся ў агiдную лiслiвую ўсмешку. Але дзед на нашу ўсмешку не паддаўся. Не любiў дзед такiх усмешак. Суровы быў дзед Варава.
Яго твар быў шэры i плямiсты, як залеташняе лiсце. Вусны тонкiя i моцна стуленыя, быццам у роце вада. Вочы без павек, круглыя i нерухомыя, як у пеўня. Здавалася, што дзед заўсёды нечым здзiўлены. Але так толькi здавалася. Мабыць, не было ўжо на свеце нiчога, што магло б здзiвiць дзеда Вараву. Яму пайшоў восемдзесят трэцi.
– Канчайце, гаўрыкi, i iдзiце рыхтаваць урокi, дыктант на носе.
Мы скрывiлiся. Мы гэта ведалi. I хто прыдумаў гэтыя дыктанты? Ды яшчэ вясною, калi ў паветры пахне футболам i цуркамi-палкамi, калi птушкi лямантуюць, як гандляркi на рынку, i калi так сонечна i цёпла, што мы з Явам ужо тройчы купалiся.
– Усё, здаецца. Так, як i было. Праўда ж? – нясмела пытае Ява, прытоптваючы нагамi свежую зямлю.
Дзед скоса пазiрае на нашу работу – вiдаць, што ён не вельмi задаволены. Але кажа:
– Iдзiце, iдзiце ўжо. Але ведайце, яшчэ раз што-небудзь падобнае – вушы паабрываю i свiнням выкiну.
Бокам, спiнамi да бур'яноў, мы праходзiм каля дзеда i, абмiнуўшы яго, штосiлы бяжым. Уцякаем.
I якраз учасна: яшчэ iмгненне – i дзедава рука з размаху прыляпiлася б да маiх нагавiц...
Я жыву па суседству з Явам. I праз хвiлiну мы ўжо аддыхваемся ў нашым садку.
Мы сядзiм у бульбе пад вiшняю. Сядзiм i бядуем, што такая прыкрая няўдача напаткала нас з тым "метро". Але доўга сумаваць мы не ўмеем.
– Слухай, – раптам кажа Ява, – а давай зробiм... падводную лодку.
– Давай, – не задумваючыся, кажу я. I толькi пасля таго пытаю: – А з чаго?
– Са старой пласкадонкi. Той, што каля вярбы...
– А як?
– Ваду вычарпаць, дзiркi пазатыкаць, прасмалiць, верх забiць дошкамi. Вось тут перыскоп. Вось тут люк. На днiшча баласт.
– А рухавiк?
– На вёслах будзе. Нам жа не трэба, каб дужа ходкая. Абы падводная.
– А дыхаць?
– Праз перыскоп.
– А на паверхню як выплываць?
– Баласт выкiнем i выплывем.
– А як вадой залье i затопiць?
– Ты што, плаваць не ўмееш? Вось яшчэ! "Як? Як?" Дулю з макам з табою зробiш!
– Сам ты дуля з макам! Якi разумны!
– Ды ну цябе, – сказаў Ява ўжо прымiрэнча. А я i зусiм нiчога не адказаў не хацелася сёння сварыцца.
Мы выйшлi з саду i скiравалiся да старога калодзежа з жураўлём, з якога ўжо даўно i ваду не бралi – так затванiўся. Я перахiлiўся i гучна крыкнуў у задушлiвую i прапахлую цвiллю i балотам цемрадзь: "Го!" Я люблю гокаць у калодзеж: такое "го" атрымлiваецца – аж у вушах ляскацiць. Такое "го" толькi ў калодзежы i пачуеш. Любата, а не "го". Вось – i зараз...
– Го!
– Го!
– Го!
Толькi адгалоскi пайшлi – няйначай аж да цэнтра зямлi.
I раптам у гэтыя адгалоскi ўплялося жаласнае тонкае скавытанне. Я натапырыў вушы.
– Ява! – кажу. – Там хтосьцi ёсць.
– Манi!
– Ану, гокнi i паслухай.
Ява перагнуўся i гокнуў. Мы прыслухалiся. I выразна пачулi з глыбiнi плаксiвае шчанячае скуголенне.
Мы пераглянулiся.
– Нейкая недарэка ўкiнула туды цюцiка, – сказаў Ява.
– Точна, – сказаў я.
– Ну дык што? – сказаў Ява.
– Трэба выцягваць, – сказаў я. Хаця мог гэтага i не гаварыць. Бо ён такiм тонам запытаў, што гэта ўжо быў i адказ.
– Значыць, так, – сказаў Ява. – Я сядаю ў цэбрык i спускаюся. А ты мяне трымаеш.
– За што? Хiба я цябе так утрымаю?
– Ты i сапраўды слабак. Не ўтрымаеш.
– Дык, значыць, я спускаюся, а ты мяне будзеш трымаць, калi ты такi дужы.
– Не, спускацца буду я. Я першы сказаў... I... i ў цябе была тыдзень назад ангiна. Табе нельга ў калодзеж. I наогул, у цябе насаглотка... Мы, ведаеш што, – вяроўку прывяжам вунь да таго бруска – вагi. I ты будзеш цягнуць. Вельмi зручна.
– А дзе ўзяць вяроўку?
– А вось шворка.
– Дык на ёй жа каза. Разам з казою прывяжам, цi што?
– Каза так пагуляе, нiдзе не дзенецца.
– Ну што ж, давай!
– Мме-е-е! – радасна праспявала адвязаная каза i адразу пабегла ў шкоду. Але нам не было часу яе выхоўваць.
Ява сеў у цэбрык, я ўзяўся за шворку, прывязаную да бруска на кароткiм плячы жураўля.
– Папускай! Папускай пацiху, – загадаў Ява.
Аперацыя пачалася.
Спуск прайшоў нармальна, i праз нейкiя паўхвiлiны пачулася глухое, як з бочкi, Явава: "Стоп! Харош!"
Я кiнуўся да калодзежа:
– Галльоў! Крынiцанаўт Ява! Як сябе адчуваеце?
– Выдатна! Пульс нармальны. Бязважкасцi няма. Цiск трыста атмасфер. Прыняў на борт пацярпеўшага таварыша Сабакевiча. Ой-йой-ой! Ты чаму адпусцiў? Тут вельмi гразка! Засмоктвае! Цягнi хутчэй!
Я войкнуў. Учапiўся абедзвюма рукамi за шворку i пачаў цягнуць.
Ого-го! Ох! Эх! Ух! Ну й цяжка! Цягну, аж прысядаю. З усiх сваiх сiл, усёй вагою цела цягну шворку ўнiз. I раптам адчуваю, што ногi адрываюцца ад зямлi. Ой, горачка! Гэта ж я зараз падымуся i буду вiсець над зямлёю, як жаба на кручку, толькi нагамi буду дрыгаць.
Пераважылi мяне Ява са шчанючком. Ой-йой-ой!
– Ява! – крычу ў адчаi. – Ява! Памагай, бо я ў неба лячу!
Зразумеў, пэўна, Ява сiтуацыю, паслухаўся, бо пяты мае зноў дакранулiся да зямлi. А тут я нагою зачапiўся за корань, што якраз каля мяне вытыркнуўся з зямлi. Закрактаў я ад напружання – вось-вось жылы, як струны, палопаюцца – i з калодзежа, як бурбалка, павольна паказалася галава Явы.
Першым на зямлю ступiў "таварыш Сабакевiч" – кудлатае, аблавухае, рудое шчаня, а потым ужо Ява.
Я адразу заўважыў, што шчаня не з нашых двароў. У нас мы ўсiх сабак ведалi – ад здаравеннага Грыўкi, што ў дзеда Салiвона, да пазаўчора народжаных, сляпых яшчэ шчанят Жучкi бабы Маланнi.
– Хацеў бы я ведаць, хто яго туды кiнуў, – сярдзiта прахрыпеў Ява. – Ногi павырываў бы.
Шчаня, схiлiўшы набок галаву, глянула спачатку на Яву, потым на мяне i заматляла хвосцiкам, напэўна, дзякуючы за паратунак. Знаёмства адбылося. Мы адразу спадабалiся адзiн аднаму.
– Гайда на рэчку! – сказаў Ява. – Трэба памыць Сабакевiча – глянь якi!
У тым, што ён Сабакевiч, а не Шарык, Палкан альбо Жучка, не было сумнення. Мянушка, жартаўлiва прыдуманая Явам у смярдзючай цемры калодзежа, прылiпла да шчанюка адразу i назаўсёды.
Мы пабеглi да рэчкi.
Падводная лодка з пласкадонкi навечна патанула ў забыццi.
РАЗДЗЕЛ II
"Вермахт!.. Дваццаць жалезных!.."
– Рэнь i Заўгародны! Выйдзiце з класа! Хутка вы карову на ўрок прыведзяце. Парушальнiкi дысцыплiны. Зрываеце мне навучальны працэс! – Галiна Сiдараўна ажно кiпела.
Мы пакорлiва паплялiся за дзверы. У калiдоры Ява расшпiлiў сарочку, нагнуўся, i Сабакевiч выскачыў на падлогу i заматляў хвастом, нiбыта нiчога не здарылася.
– Вось яшчэ! – дакорлiва сказаў яму Ява. – Не мог памаўчаць. Не ў цябе ж пыталi, а ў Паўлушы. Чаго выскачыў?
Сабакевiч вiнавата схiлiў галаву набок. Мабыць, ён зразумеў, што падвёў нас.
Галiна Сiдараўна выклiкае мяне адказваць урок. Я падняўся, успамiнаючы, ведаю я яго цi не. I па старой звычцы штурхнуў Яву – падказвай, маўляў! I тут Сабакевiч, што сядзеў у Явы за пазухай, высунуў праз расшпiлены каўнер галаву i на ўвесь клас: "Гаў!" У класе – рогат. I Галiна Сiдараўна, вядома, абурылася. Яна вельмi строгая, Галiна Сiдараўна, i вельмi любiць нас выхоўваць.
– Нiчога, перажывём, – сказаў Ява. – Не маглi ж мы яго пакiнуць на волю лёсу. Каб яго зноў хто-небудзь укiнуў у калодзеж.
Ужо выходзячы на вулiцу, я заўважыў на табурэтцы каля дзвярэй школьны званок. Бабы Марусi, якая загадвала званком, калоцячы iм ад урока да ўрока, не было вiдаць. Рашэнне ўзнiкла маланкава. Я зладзейкавата азiрнуўся – цап! – i званок ужо ў мяне пад сарочкай.
– Хай вучацца, калi такiя разумныя! – падмiргнуў Яве. -Не патрэбны iм перапынак. Абыдуцца.
– Малайчынка! – пахвалiў мяне Ява. Нiбыта хтосьцi кухаль цёплага малака вылiў за пазуху – радасць цяплом разлiлася ў грудзях: не часта мяне Ява хвалiць.
Мы – шух-шух – i ў кусты за школай. У саменькi гушчар зашылiся, ажно пад сцяну хлява. Цёмна тут, зацiшна – надзейнае месца.
– Хай цяпер знойдуць! Вось панiка будзе! Не закончацца сягоння ўрокi. Да заўтрашняга дня будуць вучыцца. Хi-хi! Без званка яны, як без рук. У навучальным працэсе званок – галоўная рэч, – сказаў я, выцягваючы яго з-пад сарочкi.
– Гэта ты шыкоўна прыдумаў. Малайчынка! – прамовiў Ява i ўзяў з маiх рук званок (я адчуваў, што яму было не па сабе ад таго, што гэта не ён прыдумаў, а ён прывык усё прыдумляць сам).
– О! Ведаеш што! – падскочыў ён раптам. – Мы яго Сабакевiчу на шыю прывяжам. Га?
– Здорава! – сказаў я. Хаця i не змiкiцiў, для чаго гэта патрэбна.
Але я быў бы сапраўдным парсюком, калi б не сказаў, што гэта здорава (ён жа мяне хвалiў).
– У цябе няма матузка якога? – запытаў Ява.
Я кiнуўся ў кiшэнi.
– Няма.
– От чорт! I ў мяне няма. Слухай, а давай папружку.
– Вось яшчэ... А штаны?
– Гэта ж не назусiм. Рукой патрымаеш. Калi б у мяне былi на папружцы, а не на шлейцы, хiба я...
А так як я быў сёння "малайчынка", то адмаўляцца проста не меў права.
Уздыхнуўшы, я зняў папружку, i Ява пачаў спрытна прывязваць званок Сабакевiчу на шыю.
– Здорава! Вось здорава мы прыдумалi! – паўтараў ён.
I раптам... I раптам за сцяною хлява мы пачулi такое, што ўмомант прымусiла нас забыць пра званок, пра Сабакевiча, пра ўсё на свеце. Хлеў гэты ўжо не быў школьны. Проста задняй сцяной ён выходзiў у школьны сад. Хлеў належаў дзядзьку Бурмiлу, заўзятаму рыбаку, якi жыў бабылём i амаль што ўвесь час прападаў на рыбалцы.
Мы ажно ўлiплi ў сцяну хлява, прыцiскаючыся вушамi да каструбаватых, негабляваных дошак. Размову вялi Бурмiла i Кныш, калгасны шафёр, якi жыў па суседству з Явам.
Вось што мы пачулi (да нас даляталi толькi ўрыўкi размовы):
Бурмiла: Яно, канечне, так... Але...
Кныш: Затое ж падаруначак ад немцаў будзеш мець во якi! На дзесяць гадоў хопiць...
Бурмiла: Гы-гы!
Кныш: ...Вермахт шчодры...
Бурмiла: Чаму ж, вядома...
Кныш: Павiнна быць дваццаць жалезных... Дакладна... А якасць... Бранябойная... Р-раз – i няма! Будзьма!
Чуваць дзыньканне шклянак – мабыць, Кныш з Бурмiлам выпiваюць.
Кныш: Купiм у Кiеве што трэба – i за справу!
Бурмiла: Сам не можаш?
Кныш: Калi б у мяне быў час i калi б я плаваў так, як ты, я наогул без цябе абышоўся б.
Бурмiла нешта прамармытаў, але мы не разабралi анi слоўка.
Кныш (разнервавана): А... Крыж-накрыж! Трэба лавiць момант, а ты! Гэта ж такая ўдача, што мяне пасылаюць з гэтай школьнай экскурсiяй...
Бурмiла: Ну, добра! Завербаваў.
Кныш: Толькi ж нiкому нi-нi. Нiводнай жывой душы. Бо як дазнаюцца...
Бурмiла: Каб я скрозь зямлю правалiўся! Што я – маленькi! Гэта ж такая справа...
Кныш: Ну, дык да заўтра!
I ўсё. Запанавала цiшыня. Напэўна, Кныш i Бурмiла выйшлi з хлява.
Мы пераглянулiся.
Не ведаю, якiя былi ў мяне вочы. Але вочы ў Явы гарэлi i свяцiлiся, як у харта-сабакi. А што? Хацеў бы я паглядзець на вашы вочы, калi б вы пачулi такую размову.
– Га?! – разявiў я рот.
– Га?! – разявiў рот Ява.
Але мы больш не паспелi сказаць нi слова. Бо ў гэты момант пачуўся знаёмы залiвiсты голас школьнага званка. Мы так i скамянелi з адкрытымi ратамi. Захопленыя таямнiчай размовай, мы зусiм не заўважылi, што Сабакевiч некуды знiк. I вось... На карачках, па-сабачы, мы хутка пашкрэблiся праз гушчар i высунулi з кустоў галовы.
Пад вокнамi школы, ганяючыся за куркай, гойсаў Сабакевiч. Матляючыся на яго шыi, весела залiваўся званок.
Мяркуючы, што гэта перапынак, з класаў гарохам пасыпалася дзятва. З вокнаў, здзiўлена пазiраючы на гадзiннiкi, выглядвалi настаўнiкi. На ганку з'явiлася Галiна Сiдараўна.
– Хулiганства! Парушэнне навучальнага працэсу, – закрычала яна.
З-за вугла выбегла баба Маруся. Заўважыўшы Сабакевiча, пляснула рукамi, кiнулася за iм – адбiраць званок. Сабакевiч – наўцёкi. I куды ж вы думаеце да нас, у кусты.
Мы з Явам iмгненна развярнулiся назад i гэтак жа на карачках нырнулi ў гушчар да хлява. I калi Ява поўз нармальна, на чатырох, то я – на трох, як сабака з перабiтай лапай: мне ж трэба было адной рукой падтрымлiваць нагавiцы.
Мы прыцiснулiся да сцяны хлява – далей уцякаць не было куды. Званок усё блiжэй, i вось ужо Сабакевiч з разгону ўткнуўся носам Яву ў шчаку. Што ж, ён быў невiнаваты – у каго ж яму шукаць абароны, як не ў нас – сваiх сяброў i выратавальнiкаў?
Праз хвiлiну кусты над намi расхiнулiся, i мы ўбачылi расчырванелую бабу Марусю.
– Ага! – пераможна ўсклiкнула яна. – Вось хто гэта ўсё натварыў!
З-за галавы бабы Марусi з'явiлася галава Галiны Сiдараўны.
Галiна Сiдараўна гаворыць металiчным голасам, нiбы секачом адсякае:
– Так!.. Зразумела!.. На экскурсiю ў Кiеў заўтра яны не паедуць!
РАЗДЗЕЛ III
Прыгоды ў Кiеве. Нашы падазрэннi ўсё мацнеюць. Старшына Палянiчка
Каля школы крыкi i мiтусня. У двары стаiць грузавая аўтамашына, упрыгожаная кветкамi i сасновымi галiнамi.
На машыне каля кабiны ўжо сядзяць у гурце самыя нецярплiвыя вучнi. Над iмi, як гароднае пугала, узвышаецца даўгалыгi, нязграбны Бурмiла. Расстаўляюць апошнiя ўслончыкi, крэслы. Школьнiкi ланцужком выстраiлiся ад школьнага ганка да машыны i перадаюць адзiн аднаму крэслы, якiя выносiць на ганак Галiна Сiдараўна. Усе ўзбуджаныя i вясёлыя. Яшчэ б – гэтую экскурсiю ў Кiеў так доўга чакалi. Усе смяюцца, нават без дай прычыны. Усе, акрамя нас: мяне i Явы. Мы стаiм каля ганка насупленыя. I як толькi ў дзвярах паказваецца Галiна Сiдараўна з новым крэслам, мы адразу ж адкрываем раты i пачынаем:
– Мы ж не хацелi... Мы ненаўмысна, – гундосiць Ява.
– Мы больш не будзем... – гундошу я. Галiна Сiдараўна спачатку не звяртае ўвагi, нiбыта не чуе, моўчкi знiкае ў дзвярах. Потым нарэшце гаворыць:
– Было б нават непедагагiчна, каб я вас узяла.
I мы адчуваем – яна ўжо шкадуе нас, яна ж добрая. Трэба каваць, пакуль гарачае.
– Педагагiчна, – усклiкнуў я. – Мы ж сказалi, што больш не будзем.
– Ну так, педагагiчна! – падхапiў Ява. – Нават вельмi педагагiчна. Макаранка абавязкова ўзяў бы. Точна!
Галiна Сiдараўна адразу хмурыць бровы i холадна гаворыць:
– Не.
I мы разумеем: цяпер ужо ўсё. Перабаршчылi. Настаўнiкi не любяць, каб iх вучылi.
Я з трывогай пазiраю на Бурмiлу i на Кныша, якi пахаджвае каля машыны i раз-пораз лупiць ботам па шыне.
"Няўжо мы застанемся i так i не даведаемся, што яны будуць рабiць у Кiеве?" – думаю я.
I ў галаве маёй зноў узнiкаюць загадкавыя таямнiчыя словы:
"Затое падаруначак будзеш мець ад немцаў... Вермахт шчодры... Дваццаць жалезных... Якасць бранябойная... Раз – i няма!.. Толькi ж нiкому нi-нi".
Раптам Ява тузануў мяне за рукаў: "Гайда! Хутчэй!" – i кiнуўся да машыны. Я – за iм. Трэба паспець схавацца пад крэсламi, пакуль Галiна Сiдараўна ў памяшканнi.
Вядома, усе бачаць гэта i могуць выдаць нас, калi сумленне дазволiць.
Шух! Бы яшчаркi, шмыгнулi мы пад крэслы каля самай кабiны i прытаiлiся.
Праз нейкi час пачулi голас Галiны Сiдараўны:
– Што, пайшлi? Ну вось i добра, што зразумелi нарэшце. Гэта будзе навукай для ўсiх, хто ахвотнiк зрываць урокi i парушаць дысцыплiну. Ну, паехалi.
Вучнi з крыкамi пачалi рассаджвацца. I неўзабаве матор завёўся, машына рушыла. Нiхто нас не выдаў. Ёсць усё-такi ў людзей сумленне.
Калi вы хочаце адчуць, як адразу ўсё цела, з ног да галавы, рэагуе на ўдары, то паспрабуйце паехаць па выбоiстай дарозе на аўтамашыне, лежачы ў кузаве пад крэсламi. Параўнаць гэта нельга нi з чым. Такое адчувае, магчыма, вось той "язычок" у школьным званку, калi баба Маруся калоцiць iм на перапынак цi на ўрок.
"Раз – i няма!.. Якасць бранябойная... Вермахт шчодры!" – бiлася ў маёй галаве ў такт ударам.
Патылiцай аб сядзенне – iлбом аб кузаў...
Патылiцай аб сядзенне – iлбом аб кузаў...
"Раз – i няма!..
Якасць бранябойная!..
Вермахт шчодры!.."
I ўсё ж чым больш нас малацiла, чым больш шпурляла ўверх-унiз ды з боку ў бок, тым лягчэй рабiлася ў нас на душы – бо ўсё далей ад'язджалi мы ад вёскi.
А гэта значыць, тым меней шанцаў, што нас выкрыюць i высадзяць з машыны. Мы толькi сцiскалi зубы, каб не войкаць. Нарэшце калатнеча супакоiлася i матор весела загурчаў, набiраючы хуткасць, – мы выехалi на асфальтаваную шасейку (гэта ўжо тры кiламетры ад вёскi). I адразу, нiбыта завялася ад старцёра, зазвiнела песня.
Яшчэ б! Ну дзе вы бачылi, каб людзi ехалi на машыне i не спявалi? Так не бывае. Калi дарога з шоргатам намотваецца на колы i сустрэчныя машыны толькi мiма – гух! гух! гух! – песня сама вырываецца з грудзей.
В хору вылучаўся звонкi салаўiны голас Галiны Сiдараўны.
Хiба вытрымаеш, калi ўсе спяваюць? I мы з Явам ("А, усё роўна не пачуюць у такiм хоры!") зацягнулi на ўсё горла.
Эх, хораша! Калi спяваеш разам з хорам, дык здаецца, што гэта дзякуючы табе так прыгожа i зладжана атрымлiваецца.
