Текст книги "Тарэадоры з Васюкоўкi (на белорусском языке)"

Автор книги: Всеволод Нестайко

сообщить о нарушении

Текущая страница: 5 (всего у книги 9 страниц)

I22

валi Вялiкую кiтайскую сцяну. А дзiчка, як на тое, усохла.

Не любiлi мы Кнышоў. Нават незалежна ад iх шпiёнскай дзейнасцi. Проста так не любiлi. Несiмпатычныя яны нейкiя былi.

Кнышыха – шыракаплечая, кашчавая i хоць i тоўстая, але нейкая квадратная. Вочы маленькiя, як дзюрачкi ў гузiках, а нос, або, як гаварыў трактарыст Грыць Кучарэнка, "румпель", вялiзны i падобны на сякеру.

У Кныша, наадварот, нос быў маленькi, якдулька. Затое валасаты, аброслы быў Кныш страшна. Рукi, ногi, плечы, грудзi, спiна – усё было пакрыта густымi рудымi валаскамi, цвёрдымi, як дрот. Нават у вушы было напiхана столькi валасiн, што яны тырчалi, як клочча (дзiўна, як гэта даходзiлi да Кныша гукi, не заблытвалiся). I з носа тырчала таксама, i на пераноссi расло, i нават на кончыку носа.

Акрамя таго, быў Кныш нейкi мокры – як шэрая сцяна ў пограбе. Рукi заўсёды мокрыя, шыя мокрая, твар мокры. Неяк ён узяў мяне за плячо сваёй мокрай i халоднай, як у мерцвяка, рукой, я ажно ўздрыгнуў. Бр-р!

I яшчэ – калi Кныш смяяўся, нос у яго дрыжаў i скура на лобе дрыжала (не моршчылася, а менавiта дрыжала). I гэта было вельмi непрыемна. Хацелася адвярнуцца i не глядзець. Жылi Кнышы ўдваiх, дзяцей у iх не было. I сваякоў, здаецца, таксама.

У калгасе працаваў адзiн Кныш. Кнышыха прыкiдвалася вельмi хворай. Хвароба ў яе была невылечная i вельмi таямнiчая. Яна шэптам расказвала пра яе бабам, закочвала ўверх вочы i прыгаворвала: "Ох, якая ж я, жанчынкi, хворанькая!"

Аднак тая таямнiчая хвароба не перашкаджала ёй кожны дзень валачы на рынак важкiя кашы.

Святкавалi Кнышы заўсёды толькi ўдваiх. Нiкога да сябе не запрашалi. Да iх нiхто не хадзiў, i яны нi да кога. Дужа былi скнарлiвыя i баялiся, каб хто-небудзь не пабачыў, што ў iх у хаце ёсць. На людзях увесь час прыбяднялiся.

– Ды я ж такi голы! – гаварыў Кныш. – З хлеба на ваду перабiваюся. Нават на зiму нiчога не назапасiў.

А мiж тым Кнышыха, iдучы на рынак, ажно згiналася пад кашамi. I глякi з малаком вытыркалiся адтуль, як гарматы з танкавай вежы, – карова ў Кнышоў была самая лепшая на вёсцы.

Я неяк чуў, як бабы гаварылi пра тую карову:

– Ох ужо й малако ў гэтай каровы! Ну, як смалец! Хоць нажом рэж!

– Ага! А што ты хочаш, калi яна яе хлебам кормiць. Кожны дзень цягне з горада сетку. А ў той сетцы, думаеш, што? Адны булкi. Кармiла б я сваю Лыску так, дык i яна смятанай даiлася б.

– Але ж! А на рынку, бачыла я, прадае рэдзенькае, ажно сiняе. Напалову, не менш, разбаўляе.

– I куды тая мiлiцыя глядзiць!

А неяк увечары, прысмеркам, прыязджалi да iх нейкiя двое на матацыкле з каляскай, нагрузiлi нешта ў каляску i адразу ж паехалi. I потым яшчэ двойчы прыязджалi i таксама поначы.

А неяк каля чайнай Кныш, якi набраўся як жаба бруду, прагаварыўся ў гурце п'янiц.

– Не баюся я вашага Шапку... Якi ён Шапка? Нагавiцы ён, а не Шапка. Ён у мяне вось тут во, – Кныш паказаў сцiснуты кулак. – Я ўжо напiсаў куды трэба. Хутка вашаму Шапку дадуць па ш-шапцы... Гы-гы-гы!

Старшыня нашага калгаса, Iван Iванавiч Шапка, быў вельмi добры гаспадар, i ўсе яго любiлi. Усе, акрамя лайдакоў ды п'янiц, таму што спуску iм не даваў. I Кныш увесь час пiсаў на Шапку скаргi. Прычым пiсаў так, каб гэта ўсе людзi бачылi. Расчыняў вароты, выносiў у двор стол, садзiўся i, як школьнiк, нахiлiўшы галаву i высалапiўшы язык, крэмзаў нешта на паперы.

– О, зноў пiша нейкую дрэнь, – насмешлiва казаў дзед Варава.

Скаргi Кныша, вядома, старшынi не прыносiлi шкоды. Але ў людзей цёмных выклiкалi да Кныша павагу i нават страх – калi чалавек пiша, значыць, сiлу мае.

Паверыць у тое, што ён шпiён, было не вельмi цяжка.

Мы пералезлi цераз паркан, асцярожненька, прыгнуўшыся, уздзёрлiся на арэшыну i вось ужо пiльна ўглядаемся праз акно ў хату. Было цёмна, i мы не адразу разглядзелi, што там робiцца. Нарэшце ўбачылi, што Кнышы сядзяць за сталом з лыжкамi ў руках i, зладзейкавата пазiраючы на акно, нешта ядуць. Мы здзiўлена паглядзелi адзiн на аднаго. Кнышы елi... торт. Бiсквiтны гарадскi торт з арэхамi i крэмавымi i шакаладнымi ружамi. Елi торт вялiкiмi лыжкамi, як боршч цi кашу. Елi ўпотай, хаваючыся ад людзей, як зладзеi. Елi спяшаючыся, мабыць, з гучным чмяканнем (акно было зачынена, i мы не чулi), а можа, нават рохкаючы. Раты ў абаiх былi залеплены крэмам, а ў Кнышыхi крэм быў i на "румпелi".

Вось Кныш падчапiў лыжкай вялiкую цэнтральную ружу, якая красавалася пасярэдзiне, i пацягнуў у рот. Але Кнышыха нешта сярдзiта буркнула, лоўка перахапiла ружу сваёй лыжкай i – шух! – сабе ў рот. Мы зноў пераглянулiся. Кiно!

– Ну, усё! Зразумела! – сказаў Ява. – Шпiёны! Нашы савецкiя людзi тарты так не ядуць.

Я не стаў спрачацца, хоць такое сведчанне шпiёнскай дзейнасцi Кнышоў здалося мне не вельмi пераканаўчым.

Паколькi глядзець на ўсё гэта было гiдка, мы спусцiлiся з арэшыны i пайшлi дахаты.

...I зноў пацягнулiся працоўныя буднi.

Больш кантактаў з Кнышамi, а тым больш з Бурмiлам не было.

Лета мiнала... Нам нават пачало здавацца, што ўсё пра Кныша i Бурмiлу мы прыдумалi, што не было нi таямiчай размовы ("Падаруначак ад немцаў"... "Дваццаць жалезных"... "Вермахт шчодры"...), нi акваланга, нi падазроных паводзiн, нiчога...

– Не, нiякiя яны не шпiёны, – гаварыў я. – Памятаеш, як Бурмiла бусляня параненае знайшоў i выхадзiў, выпусцiў потым. Хiба шпiён такое зрабiў бы? Нiколi!

Ява спачатку iмкнуўся пярэчыць, а потым пачаў пераводзiць размову на iншае.

Аднойчы Ява сустрэў мяне асаблiва засмучаны i невясёлы.

– Заўтра прыязджаюць бацькi, – уздыхнуў ён. – Хоць ты з моста ды ў рэчку. Мацi як даведаецца... Праўда, дзед паабяцаў у першы дзень не казаць. "I не праз цябе, кажа, двоечнiк, а праз мацi. Неахвота ёй першы дзень псаваць. Колькi не была дома, засумавала, а тут на табе – сынок такi падаруначак падрыхтаваў". Так што мне адзiн толькi дзень мiрнага жыцця i застаўся. А потым ужо будзе такi "вермахт", што... Ты ж маю мацi ведаеш...

Мацi ў Явы сапраўды была жанчынай рашучай. У адрозненне ад маiх бацькоў у Явы было наадварот: тата быў добры-дабрэнны (муху не пакрыўдзiць, нiколi голас не павысiць, толькi на скрыпцы iграе), а мацi – гром i блiскавiца. Карацей, тата быў мамай, а мама – татам. I трывогу Явы я добра разумеў.

– Нiчога, – супакойваў я свайго сябра, – як-небудзь абыдзецца. Не заб'е ж яна цябе.

– Да смерцi, можа, i не заб'е. А iнвалiдам зрабiць можа. Знаеш, якая ў яе рука! Як у Жабацiнскага!

– А ты патрэнiруйся падаць. Як толькi што-якое – адразу падай. Нiбыта табе дрэнна.

– Мне й так будзе дрэнна. Без "нiбыта". Не хвалюйся.

Што й казаць, спачуваў я свайму таварышу ўсiм сэрцам, усёй душою, але дапамагчы нiчым не мог. Заставалася толькi спадзявацца на лёс цi на шчаслiвы выпадак. Можа, абыдзецца...

I вось Явавы бацькi прыехалi. Радаснага гоману i мiтуснi – поўны двор. Фортка толькi рып-рып! Дзверы не зачыняюцца. Сваякi, суседзi, знаёмыя... Яшчэ б! З-за мяжы прыехалi! Цiкава ж! А што? А як? А дзе? А калi? А якое? А па чым?

У садку цэлы дзень стол стаяў з прысмакамi ды розным пiтвом: адны выходзiлi, другiя сядалi.

I падарункаў Явавы бацькi навезлi ледзь не ўсёй вёсцы. Падарункi ў большасцi выпадкаў дробненькiя, як гузiкi, – сувенiры называюцца. Але што вы хочаце: калi б столькi вялiкiх падарункаў – на двух вазах змясцiлiся б.

I я падарунак атрымаў. Нам з Явам абодвум падарылi па пiсталету! Па чэшскаму замежнаму пiсталету, якi страляе вадой. I як страляе. Нацiскаеш на курок, i ён тоненька-тоненька цвыркае метраў на дзесяць. Магутна! Вось гэта пiсталет дык пiсталет! Сiла!

Праз пятнаццаць хвiлiн пасля таго, як нам падаравалi пiсталеты, мы ледзь iх не страцiлi назаўсёды.

Ну, вы ж разумееце, было б смешна, калi б мы адразу пачалi страляць. Навошта тады пiсталеты?

Дык вось мы адразу...

Сабаку на мушку – цвiрк!

– Гаў-гаў-гаў!

Сабака хвост падцiснуў i ў будку.

Мурка рудая сядзiць на сонцы, мыецца. Цвiрк!

– Ммяў! – i мурка ўжо на яблынi.

Чубатка грабецца.

Цвiрк!

– Ко-ко-ко-ко-ко! – няма чубаткi – недзе ў гародзе.

А тут iдзе дзед Салiвон.

Ну, выпадкова ж, чэснае слова, выпадкова курок нацiснуўся.

Цвiрк! Дзеду Салiвону проста па лысiне.

– А каб вы ляснулi, разбойнiкi! Я вам пацвiркаю! Я вам... Я вам...

Праз некалькi хвiлiн мы пацiралi свае чырвоныя вушы далёка ад хаты.

Пiсталеты аддалi нам з адной умовай – страляць толькi па нежывых прадметах.

Але ж настралялiся мы, ажно абрыдла.

А што ўжо нам хлопцы папазайздросцiлi – i не кажыце!

Толькi i чулася:

– Дай паглядзець!

– Дай хоць глянуць!

– Дай патрымаць!

– Можа, я стрэльну?

– Можа, я паспрабую?

– А я? А я?

– Ох ты!

– Ох i б'е!

– Сiла!

Скажам шчыра, мы неахвотна давалi не тое што стрэльнуць, але нават i патрымаць.

Можна аддаць новыя штаны, чаравiкi, сарочку зняць, усё, што хочаце, але выпусцiць з рук пiсталет у першы дзень – не хопiць сiл. Як жа яго аддасi, калi сам яшчэ не настраляўся!

Але папастралялi мы – дык папастралялi! Добранька! Ужо ж i адпомсцiў я за ўсе пакуты, якiя мне давялося перажыць, быўшы "шпiёнам", "разбойнiкам", "беляком" i наогул "ворагам".

Мы нейкую хвiлiну сумнявалiся, успомнiўшы ўмову страляць толькi па нежывых мiшэнях. Але потым вырашылi, што i Сцёпа Карафолька, i Антосiк Мацыеўскi, i Грышка Сала, i нават Вася Дзяркач па характарах поўнасцю адносяцца да "нежывых мiшэняў".

Праз гадзiну ўсе былi мокрыя, хоць выкручвай.

Спачатку яны адносiлiся да ўсяго раўнадушна, нават падбухторвалi.

– Ану! Ану, пацэль на такой адлегласцi. I не пацэлiш, не пацэлiш! Ану!

А потым, калi мы сталi добра цаляць, пачалi злавацца:

– Ды ну, перастаньце!

– Ды годзе ўжо!

– Досыць, ну!

А Сцёпа Карафолька, калi Ява вельмi спрытна пацэлiў яму проста ў нос, раптам вырашыў абурыцца i закрычаў:

– Гэй ты, двоечнiк! Нешта залiшне ўжо ты расцвiркаўся! Iдзi лепш урокi вучыць! Бо на наступны год застанешся. Вось я скажу тваёй мацi!

Эх, Сцёпа, даўганосiк, недалiкатны чалавек. Хiба можна ўспамiнаць пра такiя рэчы!

Ява павярнуўся i пайшоў.

На наступны дзень рана-раненька бацькi Явы паехалi на некалькi дзён у Кiеў дакладваць пра сваю замежную камандзiроўку на Выстаўцы перадавога вопыту. I дзед Варава не паспеў нiчога расказаць.

Але ўсё роўна настрой у Явы быў кепскi, прыгнечаны.

– Гад я, – упiкаў ён сябе. – Мацi мяне цалуе: "Сыночак, сыночак!" падарункi для мяне, а я... Ведала б яна, якi я... Лепей бы адразу... I што ж гэта будзе! Эх, калi б высачыць, пакуль няма мацi, тых шпiёнаў! Усё было б добра. Можна было б расказаць праўду. Як я тапiўся i наогул... Эх, калi б высачыць...

Я невыразна мгыкаў:

– Мгы... вядома... так...

Я не верыў у рэальнасць гэтай справы.

Але на другi дзень пасля ад'езду бацькоў у Кiеў Ява прыбег да мяне белы, як смятана, ледзь дыхаючы.

– Хутчэй... хутчэй... хутчэй...

Я ўжо думаў – цi пажар, цi землетрасенне, цi футбол па тэлевiзары перадаюць. Я сама што вядро цягнуў з калодзежа. Да палавiны выцягнуў. I вядро, калi ён прыбег, шубоўснула назад.

– Што такое?

– Гайда хутчэй! Яны iдуць у плаўнi. Вось зараз. Сам чуў размову. Кныш кажа: "Штосьцi доўга няма справы. Прысохла. Ерунда атрымлiваецца". А Бурмiла: "Так-так, трэба канчаць, паедзем сягоння, я ж невiнаваты, што прастудзiўся. Захварэў..." А Кныш: "Дык я зайду да цябе праз паўгадзiны, i паедзем..." Хутчэй, Паўлуша! Я адчуваю, нешта будзе! Гайда, ну!

Ён гаварыў так горача i пераконлiва, што маё вядро, запоўненае вадой напалавiну, здаецца, само выскачыла з калодзежа, iмгненна апынулася на ганку, а мы з Явам, як выстраленыя з рагаткi, памчалiся па вулiцы.

РАЗДЗЕЛ XI

Трагедыя ў кукурузе. I хто б, вы думаеце, нас выратаваў?..

Нам не давялося доўга сядзець у карчах каля Бурмiлавай хаты. Не прайшло i дзвюх хвiлiн, як з форткi выйшаў Кныш, а за iм Бурмiла з мяшком за плячамi.

Хата Бурмiлы стаяла за школай, на ўскраiне вёскi. Адразу за ёй пачыналася вялiкае кукурузнае поле. Мiма яго вiлася палявая сцяжына.

Кныш i Бурмiла пайшлi па сцежцы, а мы з Явам – па кукурузе. Не прайшлi i сто метраў, як Кныш раптам спынiўся i, чуем, кажа:

– Слухай, здаецца, да нас нейкiя пацаны прычапiлiся.

– Дзе? Хай iх халера! – здзiўлена прагудзеў Бурмiла.

– Ды вунь там, у кукурузе.

– Ану, iдзём напрасткi праз кукурузу. Праверым.

Мы з Явам гэпнулiся на зямлю i, як зайцы, на карачках шуснулi ў глыб кукурузы.

Шорсткае лiсце па-здраднiцку шапацела навокал. I не здагадаешся, цi гэта ад ветру, цi нехта iдзе. Здавалася, Кныш i Бурмiла ўжо над галавой. Вось-вось наступяць i раздавяць цябе, як жука.

Адчуваючы ў жываце агiднае "ой-ой-ой", я бег на карачках усё далей i далей. I калi ўжо зусiм паабдзiраў каленi, спынiўся i прыпаў, цяжка дыхаючы, да зямлi. "Больш не магу! Няхай наступаюць!" Але нiхто на мяне не наступiў. Я паляжаў трохi, прыслухваючыся.

Ш-шу-шу... шрх-хр... шшшу...

Увесь час, без перапынку, шапацiць навокал.

I не чуваць у гэтым шапаценнi нi Кныша, нi Бурмiлы, нi майго сябра. А каб убачыць – i марыць няма пра што. Далей свайго носа нiчога не ўбачыш суцэльная сцяна з кукурузных лiсцяў. Ох i густая ж кукуруза, як джунглi!

Паляжаў я яшчэ трошкi, вушы наставiў. Нiчога. Нiчагусенькi. Дзе ж Ява? Мы ж нiбыта разам беглi.

– Ява! – шапчу я нарэшце.

Анi-нi.

– Ява! – шапчу ўжо трохi мацней.

Кiнуўся я ў адзiн бок, у другi.

– Ява! – крычу я голасна. Чорт яго бяры! Кныша i Бурмiлу мы ўжо ўсё роўна праваронiлi – гэта факт. Яны ўжо ого-го як далёка.

– Ява! – крычу я з усiх сiл, – Ява! Агу! Дзе ты?

– Цыць! – чую нарэшце таямнiчы голас Явы. – Цiшэй!

– Ды што "цiшэй"! – крычу я. – Iх ужо даўно няма! А я нiчога не бачу ў гэтым гушчары. Не ведаю, у якi бок iсцi. Паўзi сюды.

Ява трошкi памаўчаў, потым кажа:

– Паўзi ты сюды!

Папоўз я на Яваў голас.

Поўз-поўз – няма Явы.

– Ява, – клiчу нарэшце.

– Агу! – чуецца далёка злева (а было ж у правым баку).

– Ява! – раззлавана крычу я. – Куды ты папоўз, хай цябе! Не туды ты паўзеш!

– Гэта ты, – крычыць ён, – гэта ты не туды паўзеш! Я паўзу правiльна.

– Ды ну цябе! Паўзi сюды.

– Гэта ты сюды паўзi!

Вось так, пераклiкаючыся, мы пачалi зiгзагамi падпаўзаць адзiн да аднаго. Нарэшце я з маху носам у Явавы нагавiцы ўткнуўся.

– Цьфу!

Яшчэ трошкi – i мы б размiнулiся.

Селi, аддыхваемся.

– Раскрычаўся! З табой толькi шпiёнаў i лавiць! – цэдзiць праз зубы Ява. З табой толькi гаршкi ў печы лавiць, а не шпiёнаў!

– Якi смелы! Чаго ж ты драпануў? Скажы дзякуй, што яны яшчэ не падушылi нас, як мышэй...

Ява адразу падскочыў.

– Пайшлi. Пайшлi хутчэй на дарогу. Можа, яшчэ i паспеем. У рэшце рэшт я ведаю, дзе iх трэба шукаць.

I Ява бадзёра рвануўся наперад. Я – за iм. Не звяртаючы ўвагi на боль у нагах, мы iшлi вельмi хутка, нават беглi. Кукурузнае лiсце хлёстала нас па шчоках, лезла ў вочы, абдзiрала рукi.

Iсцi рабiлася ўсё цяжэй.

– Ява, – сказаў я, цяжка дыхаючы, – нешта мы доўга iдзём.

Ява маўчаў.

– Ява, – сказаў я, дыхаючы яшчэ цяжэй, – дзе дарога?

Ява маўчаў.

– Ява, – сказаў я, задыхаючыся, – мы не туды iдзём.

Ява спынiўся:

– Давай адпачнём.

Мы селi на зямлю.

– Ты ведаеш, якiя гэтыя кукурузныя масiвы, на колькi яны кiламетраў цягнуцца? – сказаў Ява. – Калi не туды пойдзеш, можна iсцi два днi – i не дойдзеш. Зусiм заблудзiцца можна.

– Што? Што ты вярзеш? – сказаў я, адчуваючы, як ледзянее маё сэрца. Кукуруза не лес i не плаўнi, у кукурузе нельга заблудзiцца. Уставай, пайшлi.

Мы ўжо не думалi пра Кныша з Бурмiлам, мы думалi толькi пра тое, як выбiцца з гэтага жахлiвага кукурузнага палону.

Праз паўгадзiны мы зноў селi адпачыць.

I раптам у мяне ўзнiкла iдэя.

– Ява, – кажу, – а што, калi залезцi i паглядзець, куды iсцi.

– Залезцi? Гэта табе што – дрэва? Гэта ж кукуруза. Злак. Не чуў я, каб людзi на злакi лазiлi.

– Ну дык i што, – кажу я. – Глянь, якое тоўстае! Як бамбук! Можа, утрымае.

– Ну, дык лезь.

– Не, ты лезь. Ты лягчэйшы – у цябе штаны карацейшыя i гузiкаў менш. А я падсаджу.

Ява махнуў рукой:

– Ну, давай паспрабуем.

Мы выбралi самую высокую i тоўстую кукурузiну, я павярнуўся да яе спiною, сашчапiў пальцы, каб вытрымаць Яву, калi ён стане на iх нагой, i сказаў:

– Ты больш на мяне абапiрайся, а за кукурузiну толькi трымайся.

– Добра, добра, – сказаў Ява i, крэкчучы, пачаў лезцi на мяне. Вось ужо каленам на плячо стаў, абапёрся рукамi аб галаву. – Ой! – чаравiкам за нос зачапiўся. Але я маўчу, трываю. Чаравiк давiць мне на плячо, ключыцу ламае. Я пачынаю хiстацца, каленi трымцяць, падгiнаюцца, падгiнаюцца...

– Ява! – крычу. – Хутчэй глядзi, я падаю.

I... вось затрашчала i зашумела, – нiбыта бомба ў кукурузу ўпала.

Я ляжу, уткнуўшыся носам у зямлю. У роце – пясок, у вушах – пясок, вочы зацярушаныя. Адплёўваюся, працiраю вочы i гукаю:

– Ява, дзе ты? Ты жывы?

– Жы... апчхi!.. вы! – i з груды патрушчанай кукурузы высоўваецца Явава галава.

– Ну, што, – пытаюся, – бачыў?

– Дулю з макам я бачыў. Вярхi самыя пад носам.

Ява ўздыхае.

Я паглядзеў у неба.

"Дзiўна, – падумаў я. – Касманаўты лятаюць у бязмежным небе, сярод зорак, на такой адлегласцi ад зямлi – i нiчога. А мы ў кукурузе заблудзiлiся. Ды яшчэ ў такi адказны момант! Кiно!"

– Ява, – падскочыў я. – Гэта ж дурнiца нейкая. Гэтага не можа быць, бо гэта немагчыма. Яшчэ нiхто ў свеце не заблудзiўся ў кукурузе. Мы проста пайшлi не ў той бок. Я добра памятаю, што сонца, калi мы выйшлi, свяцiла нам у спiну. Хадзем назад.

Спачатку Ява недаверлiва пазiраў на мяне. Але я гаварыў, мабыць, так пераконлiва, што ён падняўся.

– Хто яго ведае, можа, i праўда. Хадзем.

I мы паплялiся назад.

Ох, як цяжка было iсцi. Мы ўжо не чулi ног. Мы проста механiчна перастаўлялi iх, як хадулi. I навошта мы поўзалi на каленях? А тут я яшчэ спатыкнуўся i падвярнуў нагу, ажно ўскрыкнуў, так забалела.

Сеў я на зямлю i скрывiўся, як серада на пятнiцу. Калi б не Ява, заплакаў бы.

– Што? Што? – схiлiўся нада мною Ява.

– Кiнь мяне! Iдзi, прабiвайся сам, – сказаў я хрыплым, безнадзейным голасам.

– Цьфу, дурны! – Ява абняў мяне за плечы. – Зараз пройдзе.

Ён дапамог мне падняцца. Я абапёрся на яго, i мы пацiху пайшлi.

Праз некалькi крокаў боль ацiх, i я зашкандыбаў досыць бадзёра. А хутка i зусiм забыў пра нагу.

Цяжка сказаць, колькi мы iшлi: паўгадзiны, гадзiну цi дзве – i колькi мы прайшлi: кiламетр, два цi дзесяць. Але нарэшце я не вытрымаў:

– Ява, – кажу, – я болей не магу. Я зараз павалюся. Давай адпачнём.

Мы леглi на зямлю.

Доўга ляжалi.

Было цiха. Толькi кукурузнае лiсце шаргацела над намi. Нават конiкаў-скакункоў не чутна было.

– А што, калi мы зусiм адсюль не выберамся? – цiха сказаў я. – I нiхто не ведае, куды мы пайшлi. I нас не знойдуць. I мы загiнем. I праз два тыднi камбайн разам з кукурузай збярэ нашы костачкi.

– Добра б паабедаць. Усё ж такi даўжэй бы пратрымалiся. А так да ранiцы i памерцi можна, – сказаў Ява.

Пры згадцы пра абед мне так захацелася есцi, што я ледзь не заплакаў.

– У нас сёння на абед боршч i варэнiкi з мясам, – сумна паведамiў Ява.

– А ў нас суп з галушкамi i смажаная курацiнка, – сказаў я, ледзь стрымлiваючы слёзы.

Не, далей я ўжо цярпець не мог.

– Ява, – кажу, – давай клiкаць людзей. Давай людзей клiкаць, Ява.

Але Ява быў больш стойкiм.

– Ты што, – кажа, – каб смяялiся? Здаровыя бугаi i сярод белага дня ў калгаснай кукурузе "ратуйце" крычаць.

– Няхай, – кажу я. – Было б толькi над кiм смяяцца.

– Не, – кажа Ява, – калi ўжо на тое пайшло, давай лепш спяваць.

– Няхай, – кажу, – хоць i спяваць.

I мы зацягнулi першае што прыйшло ў галаву. А першай чамусьцi прыгадалася песня касманаўтаў.

На пыльных тропинках далеких планет...

жаласна-жаласна выводзiў Ява.

...Останутся наши следы,

яшчэ больш жаласна падцягваў я.

Доўга мы спявалi. Амаль усе песнi, якiя ведалi, праспявалi. Чамусьцi асаблiва добра спявалiся тыя, што пачыналiся з "ой": "Ой, у полi магiла", "Ой, я няшчасны", "Ой, не свяцi, месячыку", "Ой, не шумi, лужок", "Ой, чаму ты, дубе", "Ой, адна я, адна", "Ой, у полi жыта". Гэтае "ой" мы выкрыквалi так, як быццам нас у бок нехта штурхаў.

Добра пайшла ў нас таксама песня "Раскинулось море широко". Асаблiва куплет "Напрасно старушка ждет сына домой". Тройчы мы спявалi гэтую песню, i тройчы, калi даходзiлi да гэтага "напрасно", у мяне пачынала шчымець у горле.

Нарэшце мы зусiм захрыплi i спынiлiся, змоўклi.

Мы ляжалi, знясiленыя ад голаду, песень i безнадзейных думак.

– Недарма я адчуваў, што сягоння нешта будзе! – уздыхнуў Ява.

Я выпадкова засунуў руку ў кiшэню i раптам намацаў там нешта цвёрдае. Выцягнуў i ледзь не падскочыў. Дык гэта ж цукерка, якую я яшчэ ўчора забыў з'есцi! Ды яшчэ й мятная. I пiць меней будзе хацецца.

– Ява, – хрыплю, – бач!

Ява глянуў i ўздыхнуў.

– Адна?

– Адна.

Цукерка зляжалася ў кiшэнi, размякла, абгортка прылiпла так, што i зубамi не аддзярэш. Раней я яе, мабыць, проста выкiнуў бы. Але цяпер гэта была такая каштоўнасць, што ой-ой-ой!

Я асцярожна перакусiў цукерку, але няўдала – адна палавiнка атрымалася большай, другая – меншай. А яшчэ кусаць – толькi раскрышыць. Я ўздыхнуў i працягнуў Яве большую.

– Чаго гэта? Давай мне тую.

– Не, – кажу, – бяры. Ты вельмi есцi хочаш.

– Чаму?

– Таму, што я, – кажу, – добра снедаў. Яешню еў, i каўбасу, i малако пiў.

– А я? Я бульбы цэлую талерку з'еў. Значыць, ты галаднейшы за мяне. Бяры.

– Не. Я яшчэ пiрог з яблыкамi во такi i варэння сподачак. Бяры ты.

– А я два пiрагi, i цэлы глечык малака, i шклянку смятаны, i яшчэ сыр, i...

– А я яшчэ блiнцы i...

Нашы сняданкi рабiлiся ўсё большымi i большымi. Калi б iх скласцi разам, дык атрымаўся б, мабыць, дзённы рацыён слана. Закончылася тым, што Ява ад большай палавiны вельмi спрытна адкусiў маленькi кавалачак, i такiм чынам "порцыi" зраўнялiся.

Мы старалiся смактаць цукерку як мага даўжэй, але праз некалькi хвiлiн ад яе ў роце ўжо i паху не засталося. Есцi захацелася яшчэ мацней. I есцi, i пiць. Асаблiва пiць. Мы нават забылi пра голад. Вады, мы хацелi толькi вады. Вось цяпер мы адчулi сябе па-сапраўднаму няшчаснымi. Мы ледзь варушылi перасмяглымi вуснамi. Сонца пачало садзiцца, наблiжаўся вечар. Мы з жахам падумалi пра сваё будучае.

I раптам мы пачулi, як нехта ахрыплымi, гугнявымi галасамi выводзiць песню.

Нас падкiнула, як на спружынах. Людзi!

– Гэй! Гэй! – закрычалi мы i прыцiхлi, прыслухваючыся.

I тады мы, забыўшы пра ўсё на свеце, кiнулiся на песню i адчайна закрычалi:

– Людзi! Пачакайце! Людзi! Родненькiя! Сюды!..

I здаецца, я нават крыкнуў ганебнае: "Ратуйце!" – дакладна ўжо не прыпомню.

Песня перарвалася.

– Родненькiя! Пачакайце! – праверашчалi мы i змоўклi, чакаючы адказ.

I недзе зусiм блiзка пачулi галасы:

– Гука-ае нехта...

– А, пайшлi!

– Не! Крык-чыць нехта... Каб я так бога бачыў!

Мы так i прыселi. Вось бяда, дык гэта ж Бурмiла! I Кныш.

– Ды пайшлi! – кажа Кныш. – Гэта нехта жартуе.

– Не, не жартуе. Ратуйце крык-чыць. Агу! Хто тут ёсць? Дзе вы? – загукаў Бурмiла.

Ява глянуў на мяне i прыклаў палец да вуснаў: "Цс!" Але ўжо было позна.

– Тут, – пiснуў я. Яно неяк само вырвалася, я не хацеў.

Кукуруза над намi рассунулася, i мы ўбачылi чырвоныя насы Кныша i Бурмiлы.

– Го-го! Дык гэта вы? Галубчыкi! – расплыўся ў яхiдна-радаснай усмешцы Кныш i падмiргнуў Бурмiлу. – Што я табе казаў. I заблудзiлiся? У кукурузе? Га-га! Го-го! Ге-ге-ге!

Ён аж надвое перагiнаўся, трымаючыся за жывот, так рагатаў. Бурмiла смяяўся толькi праз пэўныя прамежкi часу. Ён быў п'янейшы за Кныша. Смех булькаў у яго недзе ўсярэдзiне, а на паверхню вырываўся невялiкiмi порцыямi, як пара з iмбрыка, якi вось-вось закiпiць.

– Гы-ш... Гы-ш... Гы-ш!..

– Эх, вы... с-смаркачы! – нарагатаўшыся, сказаў Кныш. – Ну, трымайцеся за дзядзькавы штаны, бо зноў згубiцеся.

I, абняўшы Бурмiлу, ён павярнуўся да нас спiною.

РАЗДЗЕЛ ХII

"Не завi мяне больш – Ява, завi мяне – Кукуруза!"

Я iду ў сельмаг. Мацi паслала. Па алей. Гэта на наступную ранiцу пасля трагедыi ў кукурузе.

У краме i каля крамы поўна людзей – сёння нядзеля. Хто купляе, хто пiва п'е, хто проста гамонiць, семкi лузгае. Сельмаг у нас насупраць клуба – тут заўсёды людна, а ў нядзелю тым больш.

Заўважыўшы мяне, людзi адразу пачынаюць усмiхацца, перашэптвацца, перамiргвацца.

А дзед Салiвон кажа:

– А, здароў, хлопец! Штосьцi я цябе даўно не бачыў?

– Дык яго ж не было ў вёсцы, – падкiдвае Грыць Кучарэнка.

– А дзе? – "здзiўляецца" дзед Салiвон.

– Ды ў кукурузе блукаў... тыдзень цi два.

– Га-га-га! – рогатам выбухнуў сельмаг. Тут i прадавец дзядзька Кузьма не вытрымаў, усунуў свае тры грошы:

– Мы нядаўна компасы атрымалi... Не трэба?

– Га-га-га!

– От хлопцы!

– От артысты!

– I кiна не трэба...

Узяў я алей i як ашпараны на вулiцу. За мной услед рогат коцiцца. Хто б нi сустрэў, слоўца кiне:

– Прывiтанне кукурузнiку!

– Наша вам ад каралевы палёў!

Можа, хто проста так вiтаецца, а мне здаецца, што глумлiва, насмешлiва. I, магчыма, нехта смяецца зусiм па iншай прычыне, а я ўсё на сябе пераводжу.

Каля клуба агромнiстая рэклама кiнафiльма "Тарас Шаўчэнка" (сягоння будзе iсцi). Намалявана, як праз строй гоняць салдата.

I адразу мне здаецца, што ажываюць навокал ценi i шпiцрутэны свiшчуць у паветры. I гаршкi, i гладышы на платах – ужо не гаршкi i не гладышы, а салдацкiя галовы ў бесказырках... Як той салдат, бягу я праз строй – вулiцу...

Ускочылi мы ў пекла. Некалькi дзён будуць смяяцца, не меней. Хоць на вулiцу не выходзь. У нас такiя!

Занёс я алей, пайшоў да Явы душу адвесцi. Сустрэў яго ў садзе – ён да мяне якраз накiроўваўся.

– Здароў, Паўлуша! – сур'ёзна-сур'ёзна сказаў ён. – Я да цябе.

– Здароў, а я да цябе!

– Развiтацца iшоў, – адвёў Ява вочы ўбок.

– Што, пасылаюць кудысьцi? – здзiвiўся я.

– Ат! – махнуў рукой Ява. – Зусiм з хаты ўцякаю.

– Куды?

– На якi-небудзь бязлюдны, незаселены востраў.

– Ды ну цябе, дурны! Мелеш такое, абы-што. Дзе ты возьмеш такi востраў? Цяпер такiх астравоў не бывае.

– Бывае. Гэта ты не ведаеш.

– Як ты ўцячэш, калi мы з табой нават да мора не змаглi даехаць? Цябе ж на першай станцыi зловяць.

– А я i не пайду на станцыю. Навошта мне станцыя?

– А што?

– У плаўнi падамся. Колькi там астравоў бязлюдных...

– А як жа ты там жыць будзеш? Прападзеш, як мыш рудая.

– Не прападу, – упэўнена сказаў Ява i выцягнуў з-пад сарочкi кнiжку. – Жыў вось чалавек на бязлюдным востраве – i нiчога. Не прапаў.

– Што гэта за кнiжка? – пытаю.

– "Прыгоды Рабiнзона Круза". Чытаў?

– Кнiжка кнiжкай, а плаўнi плаўнямi. Ты падумай лепш.

– Я ўжо думаў. I вырашыў канчаткова. Ты мяне знаеш. Я толькi хачу, каб ты мне трошкi дапамог.

Я быў абяззброены.

I надоўга ты збiраешся на той востраў?

– Рабiнзон прабыў на бязлюдным востраве дваццаць восем гадоў два месяцы i дзевятнаццаць дзён, – уздыхнуўшы, сказаў Ява.

– Ого-го! – я ажно рот разявiў. – Гэта ж колькi табе будзе? Сорак з гакам. Гэта ж мы ўжо i школу, i iнстытуты паканчаем. Карафолька акадэмiкам стане, Грабянючка аграномам. Я лётчыкам – калi атрымаецца. А ты...

– Што ж зробiш, – зноў уздыхнуў Ява.

– Слухай, а хто ж будзе за Кнышом i Бурмiлам сачыць? Хто будзе iх выводзiць на чыстую ваду? Можа, яны i сапраўды вельмi небяспечныя шпiёны i злачынцы? Га? Ты што, забыў пра тую таямнiчую размову? I акваланг? I торт, i ўсё астатняе? Забыў?

Ява адразу пачырванеў, няйначай я злавiў яго за руку. Я ўжо думаў, што ён адмовiцца ад сваёй прыгоды. Але ён сказаў:

– Не, нiчога я не забыў. Але давядзецца табе аднаму сачыць за iмi i выкрываць iх. Ты хлопец кемлiвы, смелы, сам управiшся. I станеш вядомым. I пра цябе ў газетах напiшуць, i па радыё, i па тэлевiзары. А я не магу тут больш жыць. Не магу. Праз некалькi дзён прыедзе мацi i... хоць – куды вочы глядзяць!

Я ўздыхнуў.

– А можа, усё-такi не ўцячэш? Неяк патрываем.

– Не, раз я вырашыў – усё!

– А каб яго, Кукурузу гэтага! Цябе толькi з панталыку збiў. Няўжо ж мы ў дзяцiнстве ўжо не пабачымся? – з адчаем запытаў я. – З кiм жа ў цуркi-палкi буду гуляць? З Карафолькам? Дзякуй табе вялiкае!

Ява зморшчыўся, паглядзеў на мяне – прамармытаў нешта. I, памаўчаўшы трохi, сказаў:

– Чаму не пабачымся? Толькi ты адзiн будзеш ведаць пра мой востраў. I прыязджаць дзе-калi... Рабiнзон таксама не адзiн быў. Потым ён выратаваў дзiкуна Пятнiцу i жыў з iм удвух. Так што...

– Выходзiць, я буду ў цябе дзiкуном, – ужо весялей сказаў я. – Ён, значыць, герой... А я, значыць, дзiкун. От Кукуруза!

– Ды Круза, а не Кукуруза! Рабiнзон Круза.

– Гэта ён быў Круза, а ты – Кукуруза. Якраз падыходзiць iмя... Асаблiва пасля ўчарашняга...

– А што? Можа, гэта ты нядрэнна прыдумаў. Кукуруза! Гучыць! Га? Ведаеш што! Дык ты не завi мяне – Ява, а завi – Кукуруза. Няхай так i будзе. Дамовiлiся?

Так Ява перастаў быць Явам, а зрабiўся Рабiнзонам Кукурузай. Пэўна, на вяку напiсана яму было насiць прыдуманыя iмёны. Так што запомнiце добранька, далей я буду зваць яго Кукуруза.

– Дык ты што – сёння не хочаш уцячы на востраў? – запытаў я.

– Эх, якi ты! "Сёння"! – раззлаваўся Кукуруза. – Трэба ж спачатку выбраць надзейны бязлюдны востраў, а тады ўжо ўцякаць.

– Ды што там выбiраць? Высадзiўся на якi-небудзь i жывi сабе.

– Табе што... А мне – дваццаць восем гадоў два месяцы i дзевятнаццаць дзён там жыць. Думаеш, лёгка?

– Хiба я супраць, можна i выбраць. Хоць цяпер. Паедзем?

– Пачакай трохi. Праз гадзiну. Няхай дзед у сельмаг пойдзе.

– А што ты наогул дома скажаш, калi будзеш уцякаць? Яны ж хвалявацца будуць. Усiх на ногi падымуць. Будуць шукаць. Ох, уяўляю...

– Вядома ж, не скажу: "Дарагiя бацькi, я ўцякаю ад вас на бязлюдны востраў. Бывайце. Пiшыце". Гэта ж камедыя. Нiхто ж так на бязлюдны востраў не ўцякае. Мацi i бацьку ўвогуле нiчога не трэба будзе гаварыць. Яны ў Кiеве. А дзеду я што-небудзь прыдумаю. Скажу, напрыклад, што пайду ў Пяскi да цёткi Ганны. Там якраз i Ярынка ў гасцях. Ат, нешта прыдумаю... Каб панiкi не нарабiў.

– А потым што? Калi мацi прыедзе i даведаецца, што ты знiк?

– Нiчога, як там ужо будзе... – тут голас у Кукурузы задрыжаў. Мабыць, думка аб тым, што яго забудуць, была ўсё-такi горкаю для яго. I ён паспяшаўся перавесцi гаворку на iншае: – Галоўнае, востраў трэба добры адшукаць. Каб i месца было рыбнае, i дзiчына каб...

– А ты стрэльбу возьмеш?

– А як жа. У Рабiнзона нават некалькi стрэльбаў было. Але я i з адной бярданкаю не прападу. Ты ж ведаеш маю бярданку. Б'е, як шалёная. Нават лепш за той "Заўэр", што ў дзеда ёсць.

Гэта ўжо Кукуруза перабольшваў. Але я не стаў спрачацца – хлопец на дваццаць восем гадоў на востраў уцякае, няхай хоць цяпер нацешыцца.

У сенцах пачуўся кашаль, скрыпнулi дзверы, на двор выйшаў дзед Варава. Зiрнуў сярдзiта на нас i сказаў:

– Я ў краму. На хвiлiнку. Глядзiце мне тут!

– Ды мы нiчога. Вось толькi на рэчку, можа, пакупаемся. Бачыце, як сонца смажыць, – з просьбаю ў голасе адказаў Кукуруза.

– Урокi, урокi трэба вучыць, а не купацца. Двоечнiк! – буркнуў дзед i, закрактаўшы, падаўся з двара.

Я з сумненнем глянуў на Кукурузу.

– Нiчога, пойдзем, – цiха сказаў ён. – Ведаю я тую "хвiлiнку". Як сустрэнуцца каля крамы з дзедам Салiвонам, то гадзiны тры прагавораць, не меней.