Текст книги "Тарэадоры з Васюкоўкi (на белорусском языке)"

Автор книги: Всеволод Нестайко

сообщить о нарушении

Текущая страница: 4 (всего у книги 9 страниц)

– У цябе нешта здарылася?! Што адбылося? Дома?

Ява маўчаў.

– Дзе ты быў?

Ява нарэшце растулiў вусны:

– У плаўнях.

– Што?!. У плаўнях? Што ты там рабiў?

Ява апусцiў галаву яшчэ нiжэй i цiха сказаў:

– Лавiў рыбу.

Мне здалося, што ўнутры ў Галiны Сiдараўны адбыўся выбух. I па ўсiм класе разляцелiся асколкi.

– Што?!. Што?!. Ты пайшоў лавiць рыбу?! Ну... ну, ведаеш, гэта ўжо занадта! За-над-та! Гэта проста... проста абурае! Дык вось – пiсаць кантрольную будзеш восенню! Як двоечнiк! Май на ўвазе, што ты атрымаў двойку! Будзеш цяпер цэлае лета рыхтавацца.

Яшчэ нейкае iмгненне Ява стаяў, не верачы ў тое, што адбылося. Потым крутнуўся на месцы i як ашпараны выбег з класа. Верны Сабакевiч – за iм.

– Хто здаў работу, можа iсцi, – ледзяным голасам сказала Галiна Сiдараўна. Але нават калi б яна не сказала гэта – я не застаўся б у класе.

Не думаючы нават дачытваць дыктант, я кiнуў яго на стол i выскачыў за дзверы.

Аднак Яву я ўжо не ўбачыў. Я памкнуўся ў адзiн бок, у другi – Ява знiк.

I зноў я бегаў па вёсцы, выцягнуўшы шыю, i зазiраў ва ўсе куткi. Але дарэмна. Явы не было.

I вы не думайце – я шукаў яго не для таго, каб спачуваць (хiба супакоiш чалавека ў такi час!). Я толькi хацеў, каб ён бачыў, каб ён ведаў, што я падзяляю яго гора i здольны дзеля яго на ўсё. Я нi слова не сказаў бы яму, толькi падняў бы вочы, i ён бы ўсё зразумеў.

I яшчэ – я ламаў галаву: што ж здарылася? Чаго ён апынуўся ў плаўнях? Гэта лухта, што ён лавiў рыбу – нiколi ў жыццi! Ён нiколi не пайшоў бы туды без мяне. Не паверу, хоць зарэжце! Мабыць, гэта звязана са шпiёнскiмi справамi. Але калi ён паспеў? Пайшоў вечарам? Без мяне? Нiчога не разумею.

Доўга я блукаў па вёсцы. I да рэчкi хадзiў, i на выган, i на могiлкi нават зазiрнуў (мы там калiсьцi вераб'ёў лавiлi).

Потым падумаў: "Можа, ён ужо дома – абед хутка". Падышоў, выглядаю з-за плота асцярожненька (не хочацца дзеду на вочы трапiць, каб не распытваў). Не вiдно нешта Явы.

Па суседству, за высокiм парканам – сядзiба Кныша. Ды i сам ён вунь сядзiць на даху новай, не дабудаванай яшчэ хаты, кладзе чарапiцу.

Выйшаў на вулiцу дзед Варава – з вядром, да калодзежа.

Пабачыў Кныш дзеда Вараву, гучна павiтаўся з вышынi:

– Добры дзень, дзеду!

– Здароў! – буркнуў нявесела дзед.

Тады Кныш неспадзявана, з наўмысным спачуваннем:

– Я чуў, што ў вас непрыемнасць вялiкая. Хлопчык ваш дыктант у школе правалiў. Адзiн на ўсю вёску... Вось, яй-бо!

Сярдзiта маўчыць дзед Варава. Моўчкi выцягвае з калодзежа вядро.

Кныш нязручна павярнуўся, седзячы на чарапiцы, i ледзь не паехаў па даху ўнiз.

Я з нянавiсцю гляджу на яго i, сашчапiўшы зубы, паўтараю ў думках: "Упадзi! Упадзi! Упадзi!"

Дзед Варава моўчкi выслухаў Кныша, выцягнуў вядро i, не прамовiўшы нi слова, патэпаў у хату.

Кныш пачаў усаджвацца лацвей i раптам паслiзнуўся, сарваўся, прагрукацеў па даху i – гоп! – на зямлю. Нiбы падзейнiчала маё закляцце.

Я радасна загiгiкаў. Кныш, крэкчучы, падняўся. У гэты час з хаты (старой, што каля новай) выйшла Кнышыха.

– О, ты ўжо злез? – спакойна запытала.

– Злез, злез! Каб ты ўсё жыццё так злазiла! – сярдзiта прахрыпеў Кныш, пацiраючы пабiтае месца.

Тут мяне ўбачыла мацi i паклiкала абедаць.

Пасля абеду да саменькага змяркання я хадзiў па вёсцы як сам не свой. Месца сабе не знаходзiў.

Апусцiўся на зямлю сiнi вечар. Засвяцiлiся ў хатках вокны, прабiваючы чорны змрок садоў. Сеў я пад Явiным плотам i вырашыў – хоць да ранiцы буду сядзець, а дачакаюся. Каб было мякчэй – сена ў суседзяў цераз дарогу з капiцы наскуб. Толькi добранька ўмасцiўся – зiрк, Ява. Паволi-паволi, як прывiд, сунецца.

Падхапiўся я, сарваўся з месца, хацеў да яго кiнуцца, ды адразу i спынiўся. Успомнiў – не да мяне яму цяпер, перад адказнай "сяброўскай" сустрэчай з дзедам. Не паклiкаў я яго, нават не варухнуўся, каб не паказаць, што я тут.

Схiлiўшы сваю грэшную галаву, важка ступiў Ява на ганак. Зарыпеў дзвярамi. Знiк.

А я гляджу на асветленае акно хаты затаiўшы дыханне. Мiльгацяць у акне ценi, чуваць гнеўны голас дзеда Варавы – усё гэта сведчыць пра тое, што "сяброўская" сустрэча пачалася адразу з лiку адзiн-нуль не на карысць Явы.

I пры кожным гуку, пры кожным руху ценяў уздрыгваю я, нiбыта са мною праводзiць "матч" дзед Варава.

РАЗДЗЕЛ VIII

Што здарылася з Явам. "Не паеду я...". "Дзяцей б'юць толькi iмперыялiсты..."

Ранак быў сонечны i блiскучы, як новыя чаравiкi.

Не ранак, а песня звонкая пiянерская.

Але сэрца маё не спявала, не. Прачнуўшыся, я адразу ўспомнiў пра Яву.

Я падхапiўся i як ашпараны кiнуўся да яго – як жа ён там, як?

Праскочыў гарод i спынiўся каля крывой грушыны.

Ява сядзеў на прызбе i рэзаў бульбу i буракi для свiннi. Я разгубiўся. Я не пазнаў яго. Хiба гэта ён, геройскi Ява, той, хто першы сярод хлопцаў скочыў у рэчку з саменькага вяршка старой вярбы? Той, хто выпусцiў у клубе на лекцыi савяня! Хто павесiў дзедавы споднiкi на тэлевiзiйную антэну? Не, гэта не ён! О людзi! Што вы зрабiлi з маiм сябрам! I тут я ўспомнiў пра сваю чацвёрку. Чацвёрку за кантрольную. I мне зрабiлася так прыкра, нiбыта я здраднiк. О, я многае цяпер аддаў бы за тое, каб у мяне была тройка (я не кажу ўжо пра адзiнку цi двойку). Мне было б лягчэй! Як бы добра я тады адчуваў сябе перад Явам! Мiж намi не было б такой прорвы. Я падступiўся блiжэй да Явы.

– Здароў, Ява! – цiха прывiтаўся.

– Здароў! – гэтак жа цiха адказаў ён, не падымаючы галавы.

– Ды плюнь ты, Ява! Плюнь, я табе кажу! Ну, падумаеш – работа на лета. Дробязi. Вось у князя Ўладзiмiра ў дзяцiнстве, кажуць, таксама былi двойкi. Па гiсторыi... А якi яму помнiк на Ўладзiмiрскай горцы ў Кiеве паставiлi!

– Не манi. Не было ў яго двоек.

– Было, было, – ажывiўся я, радуючыся, што Ява адказаў на мой жарт. – А калi не было, дык магло быць. Падумаеш! А ў Пушкiна точна здаралася. Ён жа такое вырабляў!

Я гаварыў i ўважлiва сачыў – усмiхнецца Ява цi не. Я замаўчаў. Памаўчаў трохi, потым цiха запытаў:

– Дык як жа яно так атрымалася?

Ён толькi махнуў рукою.

– Не пытайся.

– Ды што ж?

Ён уздыхнуў.

– Яшчэ трохi – i ад мяне толькi бурбалкi на вадзе засталiся б...

– Ды ну! Раскажы!

Ён зноў уздыхнуў.

– Дык вось выскачыў я з хаты пад ранiчку – на хвiлiнку... У бур'ян. Яшчэ толькi шарэць пачынала. Сонны, як муха, выскачыў. Працэнтаў на дзевяноста яшчэ спаў. Толькi адно вока трохi расплюшчыў, каб не зачапiцца за што. Стаў у бур'яне i нават вока заплюшчыў – сплю... I тут чую галасы – за парканам у Кнышоў. Прыглушаныя... Сон адразу – як рукою. "Тыж толькi глядзi мне, каб нiхто не бачыў..." Гэта яна, Кнышыха. А ён: "Не вучы вучонага..." А яна: "Вучоны! А потым перадачы насi, ага?" А ён: "Ну, не баба, а чорт ведае што! Турма народаў!" А яна: "Маўчы, пусцяльга! Калi б не я..." А ён: "Нiчога-нiчога. Я свайго дачакаюся! Пабачыш, якi я пусцяльга!"А яна: "Iдзi ўжо! Разбалбатаўся! Суседзяў збудзiш". I – ррып! Гэта ён за фортку выйшаў. Бачу – iдзе па вулiцы. Азiраецца, як злодзей. На плячы вясло, мяшок з нечым, у руцэ серп, як шабля, паблiсквае. Разгубiўся я: што рабiць? Куды гэта ён? Але зразумела – па нейкай сваёй шпiёнскай справе! Па цябе бегчы – не паспею. Вунь ён ужо дзе. А школа? Ну, думаю, яшчэ толькi гадзiны чатыры – паспею. Не даруе мне айчына, калi я такую справу правароню. Можа, ён зараз нейкае дзяржаўнае злачынства будзе рабiць. Недарэмна ж яго Кнышыха турмою, перадачамi палохала. А я пра ўласную скуру дбаю. Не, трэба iсцi. Схапiў вясло, вудачкi (для канспiрацыi) – i за iм. А тут з-пад ганка Сабакевiч выскачыў. Я спачатку прагнаць яго хацеў, а потым думаю: няхай, сабака ў такiх справах заўсёды можа спатрэбiцца. Узяў яго з сабою. На беразе пачакалi ў карчах, пакуль Кныш адплыў, а тады i мы следам. Вось тут мне i не пашчасцiла. Як назло, усе добрыя чоўны дзед на бераг павыцягваў – учора смалiў. На вадзе была толькi тая гнiлая пласкадонка, з якой мы падводную лодку зрабiць хацелi. Не было калi мне – я на тую пласкадонку, Сабакевiч за мной i – гайда! Плыву цiха, асцярожна i ўвесь час пiльную: i каб Кныша не згубiць, i каб ён мяне не прыкмецiў (за чаратамi хаваюся). Заўважаю – плывём мы ў бок Высокага вострава. Далёка ўжо ў плаўнi забралiся. Ажно раптам бульк – на табе! Прыгледзеўся, у чоўне, якраз на сярэдзiне днiшча – дзюрка (руку можна прасунуць), i вада адтуль свiшча, аж булькае. Як з той трубы, што ў арыфметычных задачах, памятаеш – "з адной трубы ўлiваецца, а з другой вылiваецца". Тая рознiца, што ў мяне толькi ўлiваецца... Ой-ой-ой! Праз хвiлiны дзве будзе поўны човен i... Да вёскi плысцi позна. Дый лотаць там такая i трава, ты ж ведаеш – умомант рукi i ногi аблытае, i iдзi сабе на корм ракам. Ну, ды пра сябе я не думаў. Сабакевiча шкада: булькне сабачка – i анiгадкi! Сядзiць ён на носе мокры, дрыжыць усiм целам i пазiрае на мяне жаласлiва. Гэта ж ён вiнаваты. Дзюрка была заткнутая нейкай анучай. А Сабакевiч смыкаў яе, смыкаў i выцягнуў – дагуляўся. Я бачыў, як ён яе шматаў, але не падумаў... Што тут казаць, позна я схамянуўся. Махаю вяслом, аж хэкаю. Пра Кныша ўжо не думаю, трэба ратаваць Сабакевiча, прыставаць да якога-небудзь вострава. А навокал чарот толькi, зямлi не вiдна. А вада ўсё прыбывае i прыбывае, ужо лыткi мне халодзiць. Я галавою ва ўсе бакi кручу – сушу-зямлю шукаю. Нарэшце заўважыў нейкi астравок i з усiх сiл да яго. Ледзьве паспеў. Ад майго чоўна над вадою засталося толькi сантыметры два: такая сабе "рамачка" плыла – усярэдзiне вада, навокал вада, узровень аднолькавы. I я ў гэтай "рамачцы", як партрэт. Яшчэ трошкi – i быў бы гэты партрэт у чорнай рамачцы... Схапiў я Сабакевiча на рукi – i на бераг.

Уласна, берага не было. Адразу ж па пуп угразнуў. I адразу мне той ставок успомнiўся, у якiм мы ад Кантрыбуцыi ратавалiся. Такая ж твань. Нi дрэўца на востраве, нi кусцiка. Нават сушы сапраўднай няма. Адна гразь. Ну, ды выбiраць не прыходзiлася. Дзякуй i таму, што ёсць. Жыць на iм я не збiраўся. Мне толькi човен трэба выцягнуць i дзюрку заткнуць. Можа, яшчэ, думаю, i за Кнышом паспею. Пасадзiў Сабакевiча на самую сухую лапiну i – за работу. Схапiў човен за нос, пачаў цягнуць. Ого-го! Вочы вылазяць. Жылы вось-вось палопаюцца. А човен – нiбыта яго цвiкамi да дна прыбiлi – нi з месца.

Зайшоў я з кармы – пачаў пхаць. Куды там! Ногi па мулкiм дне коўзаюцца. Я раз-пораз з галавой у ваду – i толькi.

Бiўся-бiўся, стараўся-стараўся, вады ўжо паўвядра накаўтаўся, а толку няма. I такое мяне зло ўзяло – сеў я проста ў ваду i ледзь не заплакаў. Ты ж мяне ведаеш, я нiколi не плачу, а тут слёзы самi коцяцца.

Вось у нерат ускочыў. Ну!

Тады плюнуў, падхапiўся i зноў – пхаю i цягну.

Сонца ўжо даўно ўзышло, свецiць на поўную катушку, а я, нiбы той жук, у брудзе боўтаюся. Зусiм з сiлы выбiўся.

Гэта ж колькi ўжо часу прайшло, думаю. Урокi ўжо, можа, хутка. Ну, ды пра кантрольную я не думаю. Што мне кантрольная! Галоўнае – дзяржаўная справа... Я тут, у багне, як чарвяк, а той шпiёнiшча, можа, ужо... А я ж мог яго высачыць. Мог жа! Не даруе мне айчына. I, скрыпнуўшы зубамi, я зноў бяруся за справу. Я i вылiваць ваду з чоўна спрабаваў, думаеш, не! Ды дзе яе выльеш, калi яна зноў адразу ж набiраецца. Гэта тое ж самае, што раку вычарпаць.

А сонца ўжо высока-высока ўгары. Гэта ж ты, думаю, ужо ўстаў, чаравiкi паваксаваў, новую сарочку апрануў, гальштук завязаў.

Лупатае жабяня паблiзу на лотаць села i крумкае – бы смяецца. Тут Сабакевiч на яго як гаўкне, яно толькi – шубоўсь у ваду. Сабакевiч мяне ўвесь час маральна падтрымлiваў – гаўкаў, хвастом махаў. Мабыць, адчуваў, што праз яго я так мучаюся.

I раптам мне ў галаву iдэя стрэльнула. I чаго, скажы ты, гэтыя iдэi адразу ў галаву не страляюць!

Такая просценькая iдэя – заткнуць дзюрку, а потым ужо выбiраць ваду. Я ж, дурань, выбiраў не заткнуўшы.

Нарваў я жменю травы нейкай – якая толькi i расла на востраве, – намацаў дзюрку, заткнуў. Зноў пачаў выбiраць. О! Пайшла справа! Хоць не хутка, але пайшла. Сантыметр за сантыметрам барты чоўна з-пад вады вырастаюць. Ужо i на бераг цягнуць можна. Крэкчучы, пацягнуў. Пацягнулася. Ёсць! Цяпер трэба човен нахiлiць – ваду вылiць, бо ўжо не выбiраецца. Ох i важка было. Нарэшце ваду вылiў, дзюрку добра заткнуў. Сабакевiча ў човен, сам за вясло i ходу. Ох ужо i гроб – пырскi аж да неба ляцелi. Толькi ўвесь час на дзюрку паглядваў – цi не цячэ.

Сонца ўжо высока, а ўсё ж спадзяюся: можа, падманвае сонца, можа, не пачалiся яшчэ ўрокi? Па вёсцы бег, ажно сэрца выскоквала. Не падманула сонца...

Ява ўздыхнуў i замоўк.

Я пазiраў на яго з усiм спачуваннем, на якое толькi быў здольны.

Вось якая неспадзяванка з iм атрымалася, што перавярнула ўсё яго жыццё дагары нагамi. I не раскажаш нiкому, не паяснiш! Бо нашы "шпiёнскiя" справы патрабуюць абсалютнай канспiрацыi. Калi мiлiцыянер таварыш Палянiчка не паверыў нам, дык хто ж паверыць! У нас быў адзiн выхад – знайсцi найперш доказы, факты, злавiць за руку. I Ява, бедалага, змушаны быў усiм, i ў школе, i дома, сказаць адно – што пайшоў замест урокаў лавiць рыбу. I панёс за гэта кару.

– Ну, а ў цябе як? – запытаў Ява, не пазiраючы на мяне.

Эх, лепш бы ён не пытаўся. Адчуваючы сябе так, быццам я нешта ўкраў у яго, i пазычыўшы ў сабакi вочы, прызнаўся пра тую няшчасную чацвёрку.

– Ну што ж, я рады за цябе. Вiншую! – сказаў ён. – Гэта добра. Добры, значыць, у цябе настрой у лагеры будзе. Калi едзеш?

Ну навошта, навошта ён кроiць маё сэрца?! Мы ж разам марылi паехаць у пiянерлагер да мора. У "Маладую гвардыю" ў Адэсу. З такiмi цяжкасцямi бацькi даставалi нам пуцёўкi. Мы з Явам нiколi, не былi на моры. Толькi ў кiно ды па тэлевiзары бачылi. А як нам хацелася да мора! Сiняя далячынь, белыя караблi, чайкi, альбатросы лётаюць. "Курс норд-ост!" – крычыць капiтан. У мiнулым годзе мы двойчы ўцякалi да мора. I нас двойчы лавiлi на станцыi.

I вось, калi мара была ў нашай кiшэнi, вось такое здарылася з Явам. Дзед Варава яшчэ ўчора занёс i здаў у школу пуцёўку. Давядзецца мне аднаму ехаць. Але хiба гэта тое! Хiба я сам адчую так усе марскiя радасцi, як бы мы адчулi iх разам з Явам? Дык навошта ж ён гаворыць?! Радасць, не раздзеленая з сябрам, – гэта не радасць, нават не паўрадасцi, а нейкi мiзэрны чацвяртак.

Толькi я хацеў яму гэта сказаць, як з гарода пачуўся сярдзiты голас дзеда Варавы:

– Свiння галодная. Нясi ўжо. Там языком паменцiш. Двоечнiк!

Ява ўздрыгнуў, стулiўся ўвесь, схапiў начоўкi.

А я паплёўся дахаты.

Бацька сядзеў за сталом i, як заўсёды, чытаў газету. Мацi на машынцы страчыла матроску, даўно мне паабяцаную, спецыяльна для пiянерскага лагера. Падняла галаву, лагодна ўсмiхнулася (вельмi яе ўсцешыла мая чацвёрка, яна i не чакала). Пастаяў я трохi на парозе, тады падышоў да яе i, адчуваючы холад унутры (як тады, калi я ўпершыню скочыў з вярбiны ў рэчку), сказаў:

– Не трэба, мама... Не паеду я ў лагер.

Мацi моўчкi здзiўлена падняла бровы.

– Што? – адклаў газету бацька.

– Не паеду я ў лагер, – яшчэ цiшэй, але цвёрда паўтарыў я.

– Як гэта не паедзеш? Чаму? – запытала мацi.

– Расхацелася...

– Гэта ён, разумееш, жартуе, – падмiргнуў мне бацька.

– Нiчога я не жартую. Не паеду. Точна.

– Можа, ты захварэў? – прыжмурыўся бацька. – Цэлы год, разумееш, галаву мне дурыў з тым лагерам, а цяпер, разумееш, калi пуцёўка ёсць, – конiкi выкiдваеш. Гэта ж такi, разумееш, лагер... Як Артэк. Дзецi, разумееш, розных народаў... I ты з iмi... дурань! Нiколi ж, разумееш, у жыццi не бачыў.

– Не выдумляй, сынок, – падхапiлася мацi. – Яшчэ i дакторка казала, што табе да мора трэба. Гланды ў цябе...

– Няма ў мяне нiякiх гландаў. Не паеду я.

– Паедзеш, паедзеш, – у голасе бацькi ўжо звiнеў метал.

– Не паеду.

– Ты як, разумееш, з бацькам размаўляеш? Ой, глядзi, вазьму дзягу!

– Ну i бярыце. Толькi ў нас у краiне не б'юць дзяцей. Дзяцей б'юць толькi iмперыялiсты, падпальшчыкi вайны.

– Ты... ты... ты, – ускiпеў бацька i ўжо замахнуўся дзягай, але тут мацi кiнулася на абарону, абхапiла бацьку рукамi i, адштурхоўваючы, пачала цяснiць яго ў iншы пакой. Выцягнуўшы шыю, бацька выглядваў з-за матчынай спiны i крычаў:

– Ну, цяпер, разумееш, ты такi не паедзеш! Вось! – i ён выхапiў з кiшэнi пуцёўку i пачаў iрваць. – Вось! Вось! Замест таго каб, разумееш, у моры хлюпацца, будзеш... будзеш... Гульнi табе тут, разумееш, не будзе! Не будзе! Я табе пакажу, разумееш, характар паказваць! Малы яшчэ. У мяне таксама, разумееш, характар ёсць. Вось! Вось!

Не пуцёўку – маё сэрца ён iрваў на кавалкi. Белымi папяровымi кавалачкамi бязгучна падалi на падлогу сiняе мора, белыя караблi, чайкi i альбатросы.

Слёзы закiпалi ў маiх вачах.

– I няхай сабе! – крыкнуў я i як шалёны выскачыў з хаты.

...Я сядзеў у густым, непралазным бур'яне за клуняю i шморгаў носам. У носе свярбела i шчыпала, як пасля газiроўкi. А ў сэрцы была тая пустая халодная прорва, калi адчуваеш, што ўжо нiчога не вярнуць. Ну i няхай! Не патрэбны мне вашыя караблi i альбатросы... "Але ж ты сам гэтага хацеў?" Так, сам. Вядома, сам. Але... "Цi, можа, ты думаў, што цябе будуць упрошваць, на каленi перад табой стануць, потым пабягуць да дзеда Варавы, пераканаюць яго, што з работай на лета можна ехаць у лагер, i вы з Явам спакойненька паедзеце? Ты гэта думаў?" Не. Але...

Так, мабыць, адчувае сябе чалавек, якi iдзе за свайго сябра нават на смерць. Складанае, але высакароднае пачуццё!

I дзеля Явы – я гатовы. Вы ж проста не ведаеце, што гэта за хлопец – Ява, як мы з iм пасябравалi.

Вось я раскажу вам...

РАЗДЗЕЛ IX,

у якiм Паўлуша расказвае, як ён пасябраваў з Явам

Да чацвёртага класа я з iм не сябраваў. Ён быў "урэдны".

Так мне здавалася.

Бо ён пры ўсiх мяне ў лужыну штурхнуў, калi я ягоную шапку на вярбу закiнуў. А я быў у новенькiх штанах. Мне мама толькi ранiцай iх у раймагу купiла. I тымi новенькiмi штанамi я ў саменькую гразюку сеў. I Ганька Грабянючка так смяялася, так смяялася, што ў яе ажно булька з носа выскачыла.

Я сябраваў з Антосiкам Мацыеўскiм. Ён мяне малiнай частаваў. У iхнiм садзе было шмат малiны, а ў нашым не было. А малiна з малаком – вы ж ведаеце!

Я думаў, што буду сябраваць з Антосiкам i есцi малiну аж да старасцi. Але...

Быў сонечны цёплы вераснёвы дзень. Мы сядзелi на баштане i з прыцмокваннем хрумалi кавуны.

Вы не былi на нашым баштане? О-о! Тады вы нiчога не ведаеце. Такога гарода няма нiдзе. Точна! Канца-краю не вiдаць. I кавуноў – тысячы, мiльёны... I ўсе паласатыя. Як тыгры. Тысячы, мiльёны тыграў. Я жывых бачыў у цырку. У Кiеве. Але хiба там былi тыгры. Наш дзед Салiвон – стораж – во гэта "тыгр!" Ох i б'ецца ж! Як улупiць сваёй кашчавай лапай па нагавiцах – два днi чухаешся. Ён чамусьцi не любiў, калi мы самi бралi кавуны з баштана. Ён любiў, каб мы прасiлi. А мы не любiлi прасiць... Яны тады не такiя смачныя.

Карацей, мы сядзелi на баштане i хрумалi кавуны. Дзеда не было. I блiзка не вiдаць. Ён пайшоў у сельмаг па цыгарэты. Мы бачылi. I мы былi спакойныя. Ён там абавязкова сустрэне каго-небудзь са старых дружбакоў, дзеда Вараву напрыклад, i яны завядуць пра амерыканскiх агрэсараў цi рэваншыстаў да змяркання. Дзед Салiвон цэлымi днямi слухаў на баштане транзiстар "Атмасфера", што купiў у сельмагу, i яго проста распiрала ад розных навiн.

Дык вось, мы сядзелi i хрумалi. Ды ўжо i не хрумалi нават. Адзiн толькi таўстун Рыгорка Сала хрумаў – той мог дзень i ноч есцi. А мы ўсе сядзелi i цяжка дыхалi.

Во панаядалiся! Як кажуць, ад пуза. Далей есцi ўжо няма сiл – няма куды.

Мы сядзелi пад вялiзнаю гарою кавуноў – па iх заўтра прыедуць машыны.

I есцi няможна, i кiнуць гэты кавуновы рай сiл няма – калi яшчэ так пашчасцiць, каб дзеда не было, ды i вывезуць iх заўтра!

Паглядзеў тады Сцёпа Карафолька на гару кавуноў i кажа:

– Здаравенная ўсё ж такi! Сапраўдная табе эгiпецкая пiрамiда!

– Га? Што? Каго? – не ўцямiлi мы. Сцёпу мы не любiлi. Ён заўсёды нас падводзiў.

Бо заўсёды:

– А вось Сцёпа, бачыш...

– А чаму Сцёпа...

– А паглядзi на Сцёпу...

I – плясь! плясь! плясь!

"А каб табе, Сцёпа, чыр на носе выскачыў!" – думалася ў такiя хвiлiны.

Але дзе-калi мы прабачалi Сцёпу за тое, што, на нашу думку, ён багата чаго ведаў. Бо чытаў i ўдзень i ўначы. I быў для нас хадзячым даведнiкам.

Вось i зараз.

– А... што гэта такое – эгiпецкiя пiрамiды? – злуючы, запытаў Рыгорка Сала.

– Не ведаеш, барахольшчык? Гэта такiя грабнiцы здаравенныя ў Эгiпце. У iх эгiпецкiх цароў-фараонаў хавалi. Шмат стагоддзяў таму. Да гэтага часу стаяць, як новенькiя, i турысты з усiх краiн ездзяць паглядзець на iх.

– Ага, гэта ў пятым класе праходзяць, я ў братавым падручнiку бачыў, пацвердзiў Антосiк.

– А я па тэлевiзары ў кiначасопiсе, – сказаў Вася Дзяркач.

– Ну i што? – запытаў я. – А як жа гуляць?

– Як? Хм! – пагардлiва хмыкнуў Сцёпа. – Выберам сярод нас фараона. Ён памрэ, i мы яго пахаваем. I пiрамiду зробiм. З кавуноў.

– А што, гэта – во! – у Явы загарэлiся вочы. – Цiкава! Даём!

– Хлопцы! Ды вы што! Цьфу! – сказаў я. – На чорта нам у таго смярдзючага фараона гуляць! У мерцвяка! Вось табе весела – у пахаванне гуляць! Ха-ха!.. Давайце лепш у пагранiчнiка i шпiёна. Я згодны шпiёнам!

– Стары! Дамовiлiся – усё! – рашуча сказаў Ява. – Давай палiчым, хто фараон. Ну! Кацiлася торба з высокага горба, а ў той торбе...

Я! Так i ведаў. Чула маё сэрца.

– Стары! Папраўдзе! – сказаў Сцёпа Карафолька. Гэта мы ад тых паляўнiчых перанялi "стары".

Я ўздыхнуў.

Мне заўсёды не шанцавала. У што б мы нi гулялi, мне заўсёды даводзiлася быць то разбойнiкам, то шпiёнам, то злодзеем, то фашыстам, то беляком. Карацей, ворагам. Я ўжо нават не памятаю, калi быў нашым, савецкiм. Я так любiў нашых! А заўсёды быў ворагам.

– Стары! Нiчога, не хвалюйся! Табе ў каханнi пашанцуе! Точна! Ёсць такая прыкмета! – супакойваюць мяне хлопцы. – Вунь Грабянючка на цябе заглядваецца.

– Падавiцеся вы сваiм каханнем. Пляваў я на гэтае каханне! Трыста гадоў! з нянавiсцю цадзiў я праз зубы i плёўся займаць свае варожыя пазiцыi.

Нават калi Сцёпа Карафолька толькi пачаў гаварыць пра тую эгiпецкую пiрамiду, я ўжо не сумняваўся, што фараонам буду менавiта я. I не памылiўся.

– Ну, дык што рабiць? – сумна запытаў я.

– Значыць, так, – хутка загаварыў Сцёпа. – Ты – слаўны, мужны, магутны эгiпецкi фараон. Якi хочаш выбiрай: Хеопс... Тутанхамон... Гаменхатэп...

– Гаменхатэп, – раўнадушна сказаў я.

– Цудоўна. О вялiкi i мудры фараон Гаменхатэп, – падняў рукi да сонца Сцёпа, – ты заваяваў шмат земляў, ты падначалiў шмат народаў, ты ўпiсаў сваё iмя ў гiсторыю стагоддзяў Старажытнага свету. Але немiнучая смерць падсцерагла цябе, i вось ты памiраеш. Плачце, рабы, вялiкi Гаменхатэп памiрае!

Хлопцы завылi, як шакалы.

– Ну, давай, давай лажыся i памiрай, – пад акампанемент гэтага выцця сказаў Сцёпа Карафолька.

Я лёг.

– Развiтвайся i... – махнуў рукой Сцёпа.

– Бывайце, – хмура сказаў я. – Не ўспамiнайце лiхам. Прабачце, калi што не так. Кланяйцеся тату, маме, Галiне Сiдараўне i ўсiм нашым.

– Абыдзецца! Памiрай, памiрай хутчэй! – нецярплiва перабiў Сцёпа.

Я заплюшчыў вочы i гучна выдыхнуў паветра.

– О людзi! О народы! Вялiкi Гаменхатэп сканаў! О гора-гора! – так адчайна заверашчаў Сцёпа, што мне зрабiлася страшна i шкода самога сябе.

– Але iмя яго будзе славiцца ў вяках! I пiрамiда вялiкага Гаменхатэпа зберажэ для пакаленняў памяць пра яго. За работу, нiкчэмныя рабы! За работу!

I хлопцы замiтусiлiся, абкладваючы мяне кавунамi. Праз некалькi хвiлiн я адчуў, што на грудзi мае навальваецца страшэнны цяжар i мне ўжо няма чым дыхаць.

– Гэй! – крыкнуў я. – Давiце! Гэй! Так я праўда памру. Гэй!

– Цыц! – гаркнуў Сцёпа. – Не размаўляць. Мярцвяк, называецца! Забiваць трэба такiх мерцвякоў!

I паклаў мне кавун проста на рот. Я толькi хакнуў.

– Э не, хлопцы, так ён i сапраўды памрэ, – чую раптам голас Явы. – Так нельга.

I кавун з майго твару адкацiўся.

– А што ж? А як жа тады? Не атрымаецца ж пiрамiда, – пачулiся галасы.

– Як не атрымаецца? Атрымаецца! – закрычаў Сцёпа. – Я ж зусiм забыў. Фараонаў хавалi седзячы або нават стоячы. Падымайся! Уставай, Гаменхатэп! Толькi маўчы – ты мёртвы.

Я падняўся на ногi, i работа зноў закiпела. Цяпер было лягчэй. Хоць i давiла ў бакi, але дыхаць было можна. Я стаяў з заплюшчанымi вачамi, а хлопцы абкладвалi мяне кавунамi. Неўзабаве навокал мяне ўжо была сапраўдная пiрамiда, з якой вытыркалася толькi мая галава, таксама падобная, як потым сказаў мне Ява, на кавун.

Сцёпа быў вельмi задаволены i весела напяваў пахавальны марш:

– Тра-та-та-ра-та-рай!

I раптам прагучаў пранiзлiвы крык Антосiка:

– Хлопцы! Уцякай! Дзед!

I ўсе кiнулiся наўцёкi. Гэта было так неспадзявана, што я нават не адразу спалохаўся. I толькi калi за хлопцамi ажно пыл закурэў, я знiякавеў.

Я стаяў, абкладзены кавунамi, i не мог варухнуць нi нагой, нi рукой, i глядзеў, як да мяне, размахваючы кiем, бяжыць дзед Салiвон.

– Хлопцы! – безнадзейна крыкнуў я. – Куды вы?! А я? Рабы! Гаменхатэпа кiнулi! Антосiк! Дружа!

Але яны ўжо i пачуць не маглi.

Ну, усё! Пагiбель! Зараз дзед падбяжыць, убачыць, што мы нарабiлi, размахнецца i – кiем мяне па кумпале. I будзе на адзiн разбiты кавун больш. Будзе мне грабнiца... Пiрамiда...

Я ўжо бачыў раз'юшанае аблiчча дзеда i чуў, як ён сапе. Блiжэй, блiжэй...

I тут, як з-пад зямлi, з'явiўся Ява. Дзед быў ужо зусiм блiзка, ужо замахнуўся кiем. Ява падскочыў да мяне, схапiў кавун, што ляжаў каля самай маёй шчакi, i шпурнуў у дзеда. Дзед выпусцiў з рук кiёк i ледзьве паспеў злавiць кавун. Ён жа не мог дапусцiць, каб кавун упаў на зямлю i разбiўся. А Ява ўжо схапiў другi кавун i зноў кiнуў. I зноў дзед злавiў. Гэта было, як у цырку, як у кiно. Ява кiдаў, дзед лавiў i клаў на зямлю. Ява кiдаў, дзед лавiў i клаў на зямлю.

Я пацiху вызваляўся. Вось ужо i я схапiў кавун i кiнуў. Цяпер мы з Явам кiдалi ўдвух, а дзед Салiвон лавiў. Лавiў, хекаючы i прыгаворваючы:

– Ах, бэйбусы!

– Ах, басурманы!

– Ах, басякi!

Праз некалькi хвiлiн мы з Явам ужо штосiлы мiльгалi пятамi па гародзе. Даганi цяпер, дзед! Шукай ветру ў полi.

Я бег нага ў нагу з Явам, нiбыта мы былi адным механiзмам. I мне здавалася, што сэрцы нашы таксама тахкаюць, як адно сэрца.

Мне было вельмi добра!

Вось так бег бы i бег на край свету. Няма нiчога лепшага за дружбу!

На наступны дзень наша сяброўства з Явам было замацавана яшчэ больш. Так сказаць, крывёю. Бо дзед Салiвон падзялiўся сваiмi ўражаннямi пра фараонскую пiрамiду з нашымi бацькамi. А бацькi зрабiлi нам чатырыста дваццаць восьмае папярэджанне на тым месцы, пра якое ўголас не гавораць. Папераджаючы вось так, бацькi прыгаворвалi:

– А вось Сцёпа! Сцёпа не такi! Сцёпа там не быў! Га? Не быў жа!

Мы сашчэплiвалi зубы i маўчалi. Мы нiкога не выдалi. Нiкога. Няхай гавораць пра Сцёпу! Няхай! А я ўсё роўна ведаў, хто такi Сцепа, хто такi Антосiк i хто такi – Ява!

Дык хiба ж пасля ўсяго гэтага мог я адзiн паехаць у лагер да мора?! Нiколi ў жыццi!

Дружба! Вялiкае гэта слова! Можа, самае большае з усiх чалавечых слоў.

РАЗДЗЕЛ Х

Мы – мацакi. Прыезд Явавых бацькоў. Пiсталеты

Вы не падумайце, я татку вельмi люблю, але ён у нас такi ўпарты, або, як сам пра сябе кажа, "абсалютна прынцыповы" чалавек. Раз сказаў, дык няхай тут каменне з неба падае, а на сваiм паставiць. Сказаў – як звязаў.

I калi ён паабяцаў мне, што гуляў не будзе, то не сумнявайся – не будзе як i ў неба глянуць.

З ранiцы ён даў мне такую "нагрузачку" на дзень, што добры парабак не ўправiўся б. I я працаваў, аж дым курэў.

Мацi мяне, вядома, шкадавала i, калi не было бацькi, заўсёды гаварыла: "Адпачнi, сынок, пагуляй!" Але гордасць не дазваляла мне гэтага. Я ведаў, што калi б тата даведаўся, то ён бы толькi скрывiўся пагардлiва i сказаў: "Мамiн сынок няшчасны!"

I я працаваў.

Я не кажу ўжо, што рабiў тое, што трэба было рабiць; чысцiў свiнарнiк, калоў дровы, поркаўся ў садзе.

Але найбольш выконваў работу, на мой погляд, не патрэбную нiкому, работу, якую бацька проста прыдумваў для мяне. Напрыклад, капаў велiчэзную яму для памыяў i смецця. Навошта? Усё жыццё мацi вылiвала памыi ў бур'ян за клуняй – i нiчога. А тут, бачыш, спецыяльная яма спатрэбiлася.

Або – плот на мяжы нашага гарода з суседнiм. Нiколi там нiчога не было. Маўляў, каб куры ў суседнi гарод у шкоду не лазiлi. Смех! Лазiлi i будуць лазiць – на тое яны i куры. I нiякiя штыкецiны iм не перашкодзяць.

Я ведаю, гэта проста называецца – працоўнае выхаванне.

I чаму дарослыя так любяць выхоўваць! Толькi клопат лiшнi. Нiбы я сам не разумею, што дрэнна, а што добра, што трэба рабiць, а чаго няварта. Выдатна разумею.

I вось я незнарок падслухаў размову мiж мацi i бацькам. Мацi ўпрошвала, каб ён ужо даў мне спакой: "Ты хочаш, каб ён зусiм... Бач, на каго падобны!" Але бацька быў непахiсны: "Нiчога-нiчога, гэта яму толькi на карысць. А ты хочаш, каб ён гультаём вырас, басяком, разумееш, п'янiцам цi алкаголiкам?!"

П'янiцам! Сказалi. Ды няхай яна гарыць сiнiм полымем, тая гарэлка! Каб я яе пiў! Яны думаюць, што я не пакаштаваў. Мы з Явам неяк пакаштавалi. А як жа! Бр-р! Цьфу! Рыбiны тлушч i той смачнейшы.

А па-мойму, дарослым яна таксама не даспадобы (як яны крывяцца, калi п'юць!) Проста дарослыя – такiя ж, як дзецi: iм нязручна адзiн перад адным, яны хочуць паказаць, што яны дарослыя, ну i...

З Явам мы бачылiся мала: не было часу. Вось толькi падыдзем да плота, што раздзяляе нашы двары, – ён з аднаго боку, я з другога. Паскардзiмся адзiн аднаму.

– Сапраўдным парабкам зрабiўся, – скажа Ява. – Прыгонным. Як Тарас Шаўчэнка. Толькi вершы пiсаць – "Мне ўжо трынаццаты мiнае...".

– А я! Як эгiпецкi раб! – скажу я. – Спiну не разгiнаю. Каторы ўжо дзень ломiць.

Паўздыхаем мы ды i разыдземся. Пра цуркi-палкi, пра футбол, пра квача i гаварыць няма чаго. Забылi, як гэта робiцца.

Ад усяго белага свету iзаляваныя былi. У другiм свеце дзесьцi там Фарадзеевiч з юннатамi вырошчваў фантастычны касмiчны глабулус. Ужо хутка павiнны быць вынiкi.

Дзесьцi там займалiся сваiмi таямнiчымi цёмнымi справамi Кныш i Бурмiла.

А мы нiчога не ведалi i не бачылi. Бо не маглi i нос з двара вытыркнуць. А як ты будзеш лавiць шпiёнаў, седзячы дома? Нiяк.

Адзiн толькi раз Ява прыбег да мяне задыханы, усхваляваны, чырвоны.

– Гайда! Хутчэй!

– Што такое?

– Толькi што – на свае вочы бачыў – Кнышыха з хаты выйшла, Кнышу сказала: "Ану, iдзi толькi на вулiцу вызiрнi, цi няма каго, i фортку зашчапi. А то як пабачаць тыя злыднi, спасу не будзе". I Кныш пайшоў, i вызiрнуў, i зашчапiў. I яны пайшлi ў хату i замкнулiся.

– Ну i што?

– Як "што?"! Галава! Можа, яны шпiёнскiя грошы будуць хаваць або па радыё будуць перадаваць нешта... шпiёнскае.

– Ну-у?!

– Вось табе i "ну"! Гайда, пералезем праз Вялiкую кiтайскую, а тады ў гарох, што каля хаты, адтуль праз акно ўсё будзе вiдаць.

– Гайда!

Праз хвiлiну мы ўжо шкрэблiся на высачэзны паркан, што раздзяляў Яваў двор ад Кнышоўскага. Гэты трохметровы паркан мы празвалi Вялiкай кiтайскай сцяной. I ведаеце чаму ўзвялi Кнышы гэтую сцяну? Праз грушу-дзiчку. Якраз на мяжы расла ў Кнышоў дзiчка i цягнула адну галiну на тэрыторыю Рэняў. I з той галiны грушы, вядома, падалi да суседзяў. Iх, звычайна, вярталi назад, але часам свiння якую-небудзь паданку i схрумае – хiба ўсочыш. Так праз тыя гнiлушкi, якiя i добрага слова няварты, Кнышы i збуда