Текст книги "Раман Корзюк (на белорусском языке)"

Автор книги: Масей Седнев

сообщить о нарушении

Текущая страница: 17 (всего у книги 18 страниц)

Рамана Корзюка перакiнулi з забою на лесанарыхтоўку ў тайгу. Брыгада невялiкая, i ўсе зьмясьцiлiся ў якуцкай юрце. Канвою няма. Брыгаду ўзяў пад сваю адказнасьць наёмны дзесятнiк-сiбiрак. Але, каб i хацеў, куды ты пойдзеш адсюль? Каб i ўцёк, вярнуўся-б, згаладалы, назад, у юрту прасiць хлеба. Да "кантынэнту" далёка. Ня блiжай i да Бэрынгава пралiва. Пачалiся даўгiя ночы, i Рамана апаноўвалi думы яшчэ больш. Ён не разьвiтваўся з думамi пра Беларусь чамусьцi думаў, што ён стаiць перад паваротам туды. Аж вясною, калi сагнала сьнег i адкрылася з Галоўнай базы дарога ў юрту, прыйшоў лiст. Прыйшоў лiст... ад Валi.

– Што бачыў, Раман, сёньня ў сьнях? – запытаўся дзесятнiк. – Гавары!

Лесанарыхтоўшчыкi былi толькi што паднятыя, i, седзячы на нарах, яшчэ сонныя, сёрбалi суп з бляшаных талерак, зацiснутых памiж каленяў. Маленькiя дзьверы ў юрту дзесятнiк пакiнуў за сабой адчыненымi.

– Нiчога ня бачыў? Дык вось пабач! – i дзесятнiк падаў Раману абшарпаны, з мноствам пячатак i надпiсаў шэры канвэрт. Лiст доўга iшоў. Валя адрасавала яго ў Магадан. Адтуль ён блукаў па розных камандыроўках, пакуль ня трапiў у Ахоцкую Калыму i аж сюды, у юрту. Валi, пасля доўгiх пошукаў, усё-ж удалося даведацца пра Рамана ў Галоўным Упраўленьнi лагераў у Маскве. Сказалi, што Корзюк быў транспартаваны параходам "Трансбалт" – з Уладывастоку ў Магадан. Камоцкая пiсала аб гэтым адкрыта, як вiдаць, ня надта зважаючы на цэнзуру. Яна паведамляла, што бяз Цыпiнай яна наўрад цi знайшла-б яго. У Цыпiнай блат. Праз сваю сястру яна ўсё зрабiла: i свайго Петрака знайшла i Валi дапамагала знайсьцi Рамана.

Раман баяўся пачынаць чытаць лiст – чакаў пакуль абсядзiцца ўсхваляванасьць, пакуль не авалодае сабой, пакуль набудзе здольнасьць успрыймаць чытанае цьвяроза. З Рамана дзiвiлiся, чаму ён так марудзiць, угадвалi, калi ён пачаў чытаць, якое ўражаньне робiць на яго лiст – добрае, радаснае, цi ня надта прыемнае. Але ўсе былi радыя, што i ў iхную юрту штосьцi прыйшло. Няважна якая, але навiна з "кантынэнту", з таго сьвету. Гэта ўносiць у iхны аднастайны быт ажыўленьне. Аднакашнiкi, нарэшце, пакiнулi Рамана аднаго, даючы яму магчымасьць аддацца самому сабе са сваiм лiстом. Валя пiсала, што яна ў Сьмiлавiцкай дзесяцiгодцы выкладае беларускую мову i лiтаратуру, што ўсе "нашыя" разьехалiся, хто куды, толькi адна Цыпiна засталася настаўнiчаць у Менску. Улетку ў Беластоку яна, Валя, выкладала мову на настаўнiцкiх курсах. У Заходняй Беларусi не хапае настаўнiкаў, i "нашыя" едуць туды ахвотна. "I ведаеш што? Хацела адшукаць тваю сям'ю. Не ўдалося. Тут усё ў руху. Твайго бацьку можа ўжо знайшлi. Чакаю цябе. Колькi ў цябе год? Але ўсё роўна – буду чакаць. Нi за кога ня выйду замуж, на зло табе. Але я жартую. Мялешка на выпускным вечары фармальна i сур'ёзна зрабiў прапанову. Прасiў мае рукi. Бачыш, небясьпека для цябе iснуе. Але прабач. Не да жартаў. Гэта я хачу ў цябе выклiкаць рэўнасьць. Беражы сябе. Ня кiдайся. Уцалееш – мяне знойдзеш. Прыеду да цябе i ў Сiбiр. Цыпiна можа як выцягне вас – хадатайствуе за свайго Пецьку. У яе нарадзiлася дзяўчынка – Алеся. Бася ўсё можа. Бацькi мае старэюць. Робяцца слабымi, асаблiва мацi. Прасiла да сябе. Ня хочаць. Шкада мне iх, як i цябе. Яны спачуваюць. Яны ўсё ведаюць. Ларыса прыслала мне з Нароўлi лiст (яна там настаўнiчае), пытаецца, цi я што ведаю пра цябе. Сустракалiся з ёй на настаўнiцкай канфэрэнцыi ў Менску. Адносiны да мяне ў школе – так сабе. Але, ведаеш, бяру праўдаю i адкрытасьцяй. Што яшчэ? Тулюся да цябе. Будзь здароў. Твая..."

Нiшто так не падтрымлiвае цябе, не ратуе, як упэўненасьць, што нехта ёсьць у цябе, гатовы для цябе нават пайсьцi на ахвяру. Сам факт iснаваньня такога чалавека, сам факт, што ён ёсьць, што ён, пагатоў, любiць цябе – гэта тое, без чаго ты ня можаш жыць. I калi-б усяго гэтага ня было, ты мусiў-бы ўсё гэта выдумаць. I табе будуць лягчэйшыя тачка, лом, лапата, пiла, тапор, што-б там нi было. Гэта якраз тое, пра што й гаварыў мой сусед па нарах – меншавiк, якi адседжваў ужо свой дзесяты год. Маральная непахiснасьць, цудоўная казка – вось што трэба, каб вытрываць. I Раман жыў такой казкай, у такой маральнай узьнятасьцi. Валiн лiст толькi дадаваў гарту i ўпэўненасьцi. Бо як-жа iнакш? Разбурыш казку, разбурыш i сябе. Раман адразу-ж, як надарылася магчымасьць, адпiсаў Валi. I з нецярпеньнем чакаў. Але лiсты на Калыму прыходзяць ня хутка, i ты доўга будзеш жыць у чаканьнi iх, спадзявацца – бо як-жа iнакш? – што яны прыйдуць.

ЭПIЛЁГ

1

Праз дзень i ноч бесьперастанку iшлi таварныя. Дакладна невядома было з чым, але канечне-ж з дабром, плёнам людскiх рук. I ўсе яны iшлi толькi ў вадным напрамку – на Захад, праз Менск да станцыi Негарэлае i далей, у самыя лапы Гiтлера, як гаварылi тыя, хто на станцыях сустракаў i абслугоўваў гэтыя таварнiкi. Сталiн выконваў свае ўмовы з нямецкiм фюрэрам.

Зялезнадарожны мост, што нiзка зьвiсаў над Маскоўскай вулiцай у Менску, ня меў адпачынку: па iм грукацелi колы платформаў, яны несьлi ў чахлах зброю, таксама – на Захад. З воддалi, iдучы па Савецкай, вы маглi бачыць, як яны прабягалi праз мост, хутка зьнiкаючы ад людскога вока за абрысамi дамоў. Яны iмчалiся ўсю ноч; маскавалiся, але iм не ставала начы, i яны не саромiлiся бегчы ўжо i ўдзень, быццам дзесьцi там куды яны бягуць, шалее нячуваная бiтва, i плятформам iз зброяй канечна трэба як найхутчэй данесьцi яе да пякельнага бою, на карту якога пастаўлена ўсё.

Мянчане назiралi за гэтым рухам плятформаў i думалi пра сябе: нездарма-ж гэта, нешта-ж мае быць, нешта пачнецца i пачнецца, мабыць, хутка – глядзi, як праносяцца, нiбы ашалелыя плятформы з чахламi.

Толькi шапталi i трывожылiся перад нечым навiслым. Гэтае навiслае вычувалася ўсiмi i пра яго лiшне было-б гаварыць. Яно адбiвалася ў вачох, i яго нельга ўжо было схаваць пры сустрэчы.

– Ну – што?

– Нiчога. Сам бачыш.

– Часу мала.

– Так. Мала.

Усё было зразумела без гаворкi. Падсьведамае, яно рабiлася сьведамым. Людзi рыхтавалiся да нечага, рабiлiся як-бы лепшымi гаспадарамi. Пачалося назапашваньне, аж да такiх рэчаў, як соль.

Басю Цыпiну трывожыў рух на зялезнадарожным мосьце. Ейная кватэра ўсяго толькi якiх трыста мэтраў ад моста. Ёй ня сьпiцца, яна ня можа ня прыслухоўвацца да ночнага лёскату колаў на мосьце. Чуе адначасна, як дыхае Алеська. Куды дзенешся з ёй, яшчэ такой маленькай? Нашы хiба ня ўтрымаюцца i наскочаць тыя. Прачнешся, а яны ўжо тут. Маё аблiчча адразу выдасьць мяне. Не пашкадуюць i яе: яна не ў Петрака, а ў мяне ўдалася. Пецьку ня выпусьцяць. Нiкога з iх ня выпусьцяць! Зьмянiлася палажэньне на горшае.

Басi Цыпiнай не далi ўчора пабачаньня з мужам. Яна хадзiла з Алеськай, каб паказаць яе бацьку. Ён-жа ня бачыў яшчэ яе. Нiчога не дапамагло – маўляў, ня скончана сьледства. Якое-ж тут сьледства? Зноў судзiць? Прывезьлi судзiць нанова? Не разумею, што тут зьмянiлася. Прыгавор-жа адменены.

Пайшла да сястры параiцца. Яе не застала. Быў якраз сам. Сакратар. Ён i сказаў, што справа Пецькiнай групы дрэнь – Гiтлер ля варот i гатовы рынуцца. Час не такi, каб выпускаць злачынцаў, пагатоў нацыяналiстаў. Iх адразу падхопiць Адольф у моц сваёй нацыянальнай дакрыны. Я дамогся адмены прыгавору рэспублiканскага суда, але я бясьсiльны ўжо надаць справе твайго мужа спрыяльны для яго ход. Кажу, навiс Гiтлер. I я баюся, што ў гэткiх умовах кару iм збольшаць. У нашага адваката часу ўжо няма апэляваць да вышэйшых iнстанцыяў. Ды i ў тых iнстанцыях мы страцiлi вагу – там няма ўжо нашых людзей. У аблiччы вайны маiх людзей там адсунулi. Так што, мая даражэнькая, забудзь пра свайго Пецьку. Думай цяпер, як уратаваць сябе.

Цыпiна патэлефанавала Камоцкай у Сьмiлавiчах, каб тая прыехала да яе. I Камоцкая, спадзяючыся пачуць ад Цыпiнай нешта новае, пасьпяшалася – прыкацiла злоўленым на шашы аўтамабiлем. Апошнiм годам яны сустракалiся часта. Цыпiна iнфармавала Камоцкую пра ход справы. Абедзьве яны спадзявалiся, што iз скасаваньнем выраку беларускага Вярхоўнага суду Вярхоўным судом СССР справа групы пойдзе на лад, што, нарэшце, як сьлед разьбяруцца, i калi не апраўдаюць, дык, прынамся, залiчаць ужо адбытыя пяць год i выпусьцяць. Але сяброўкi ня ўлiчылi аднаго: вырак быў адменены "са стадыяй новага сьледства". I сьледства пачалося. Якраз гэтак, як i раней, паводля задумы Цiмошкi. Было нейкае адпружаньне, але яно было кароткiм, пачалося завiнчваньне гаек нанова, i была небясьпека, што зьняволеных засудзяць на яшчэ больш даўжэйшыя тэрмiны.

– Ты разумееш – крыўдна! Да болю крыўдна! Пецька, можна сказаць, пад бокам, тут, а пабачыцца не даюць. Напiсала лiст, адказу няма. А ён-жа тут. Я ведаю.

– Адкуль ты ведаеш, што яны тут? – запыталася Камоцкая. – Ты ўпэўненая, што яны тут?

– У гэтым я ўпэўненая. Я-ж табе ўжо гаварыла, што мой адвакат, член Прэзыдыюму Вярхоўнага суду СССР, знайшоў у справе нашых хлопцаў (Цыпiна ўсё яшчэ пастарому называла зьняволеных "хлопцамi") цэлы шэраг парушэньняў працэсуальнага характару i на падставе гэтага дамогся адмены прыгавору беларускага Вярхоўнага суда. Мелася справа быць перагледжанай нанова на карысьць, як я спадзявалася, майго Пецькi (я-ж хадатайнiчала за Пецьку), паколькi ў iх справа агульная, дык i на карысьць усiх iншых, уключна з тваiм Раманам. I каб перагледзець справу, спатрэбiлася во прывезьцi iх назад сюды, дзе iх судзiлi. Я спыталася ў Камэндатуры i мне сказалi, што Пётр Шыракоў у iх. А цi Раман тут, схадзi, даражэнькая, й запытайся. Ты ведаеш, колькi мне каштаваў адвакат? I ня толькi грошы тут. Каб ня захады майго швагра (сакратара ЦК КПБ) нiчога ня выйшла-б. Адвакат атрымаў доступ да справы нашых хлопцаў, вывучыў яе, паехаў у Маскву на паседжаньне Прэзыдыюму Вярхоўнага суда i зрабiў сваё. Я была амаль упэўненая, што справа выгарыць i на маiм парозе зьявiцца Пецька. Але ўсё, вiдаць, перавярнулася дагары нагамi. Запахла iншым. Швагра мой атрасае рукi – нiчым дапамагчы ўжо ня можа. Кажа – з пагрозай вайны справа нашых хлопцаў набывае якасна iншы характар. Яны-ж нацыяналiсты, а Гiтлеру такiя i патрэбныя. Але, скажы мне, якi з майго Пецькi нацыяналiст? Твой Раман, можа, й так. З-за яго расплачваецца i мой Пецька. Але цяпер не пра гэта трэба гаварыць. Змайструй перадачу для Рамана i мчы ў Камэндатуру. Цiкава, што табе скажуць. Так, цi так, а даведаешся, цi й Раман тут. Трэба-ж вынюхваць. Я й выклiкала цябе, каб нешта-ж рабiць, нешта парадзiць.

Камоцкая атрымала ад Рамана толькi два лiсты за пяцiгадовы пэрыяд. Апошнi лiст надыйшоў год таму назад, i яна ня ведала, што з iм. Пра справу "хлопцаў" яна ўзнавала ад Цыпiнай. Ад яе-ж яна даведалася i аб новым павароце ў справе зьняволеных, аб тым, што iх прывозяць назад у Менск. Як i Цыпiна, яна мела надзею на iхнае вызваленьне. Але на вызваленьне, як яна бачыць цяпер, няма надзеi.

– Дык зьбiрайся-ж хутчэй! Вяртайся й дакладвай! – жуцiла Бася Камоцкую. У мяне й заначуеш. Ранiцай пасьпееш i ў сваю школу.

У Камоцкай перадачы ў Камэндатуры ня прынялi таксама. У тых, у каго прыймалi, поркалiся ў дробязях, адкiдалi тое, што не дазвалялася. Работнiк унутраных органаў, калi Камоцкая назвала яму прозьвiшча Корзюка, доўга шукаў яго ў сьпiску, пытаўся, як завуць яго па бацьку, зьвяраў год нараджэньня i толькi пасьля гэтага сказаў, што перадачы яму недазволеныя.

– Але ён у вас?

– Мы такiх справак не даём.

– Маю-ж я права ведаць, пытацца?

– А хто вы такая? Жонка? Сястра?

Камоцкая нiчога не змагла адказаць на гэтыя пытаньнi i, зьбянтэжаная, стаяла ў нерашучасьцi, не магла запытацца пра што-небудзь iншае.

– Я – нявеста чалавека, пра якога пытаюся, – раптам стрэлiла ёй сказаць гэта, ў наiўным спадзяваньнi, што такi аргумант пераканае работнiка ўнутраных органаў.

– На вулiцы шмат такiх нявестаў.

Грубасьць работнiка ўнутраных органаў прынiзiла Камоцкую, на яе кiдалi зьдзiўленыя позiркi жанчыны, што стаялi ў чарзе, ёй было сорамна i яна ня ведала, што ёй рабiць далей – iсьцi цi нечага чакаць.

– Грамадзянка, я задаволю вашае права на запытаньне. Асоба, пра якую вы пытаецеся, у нас, але прыняць перадачу мы ня можам. Усё!

Камоцкая пакiнула Камэндатуру. Яна дакарала сябе за сваю бездапаможнасьць, нявынаходлiвасьць, збытнасьць, недаросласьць. Мець, як яна, дазнаньне з такой установай, з такiмi людзьмi i ня ўмець абыходзiцца з iмi – проста недарэчнасьць. Не, ня Цыпiна я.

Праходзiць паўз фабрыку-кухню. Як калiсьцi яна сама з Раманам, там клумяцца – вiдаць-жа – студэнты спадзяючыся атрымаць з ежы нешта таньнейшае. Цяпер яна настаўнiца i магла-б заняць столiк на другiм паверсе фабрыкi-кухнi, дзе кормяць смачней, але яна ня пойдзе туды, гэта было-б грэхам, здрадай Раману.

На Савецкай, ля манастыра, вiталiся з ёю ейныя клёны. Цяжка прайсьцi паўз iх, сьведкаў ейнага дзявоцтва. Справа застыў i палохае сваiмi мурамi Дом Ураду. Калiсьцi яна ўспрыймала яго iнакш. Зараз вось i Цыпiна. Праз два дамы, на левым баку. Усё знаёмае. Усё зьвязанае з ёй самою. Направа была-б царква. Але яе няма. Дынамiт Яраслаўскага яе не пашкадаваў. Перад ейнымi вачыма праз чыгуначны мост праймчаўся цягнiк з чырвонаармейскiмi пiлоткамi ў вокнах.

Камоцкая не хацела заставацца нанач у Цыпiнай – дома чакаюць бацькi. За iмi трэба прыглядаць. Але Цыпiна ўгаварыла яе.

– Бяры трубку! Пазванi iм i яны супакояцца. Ты-ж хросная наша. Пабудзь у нас. Хрысьцiла-ж Алеську ты? Я-ж, ведаеш, няхрышчоная. А Алеська ўжо хрышчоная. Я рада. Мы з Пецькам дамовiлiся так зрабiць, калi яшчэ ня было яе на гэтым сьвеце. Алесьцы такой можа ляпей будзе. Можа ўцалее, як прыйдуць тыя iрады.

– Ты ўжо гэтак упэўненая, што яны прыйдуць?

– Прыйдуць, Валечка. Сэрца маё чуе. Чуеш, як гудзе мост! Ня сьцiхае. Нездарма гудзе.

Камоцкая, застаўшыся, перадала Цыпiнай ва ўсiх дэталях сцэну сваiх адведзiнаў Камэндатуры.

– Значыцца, справа сапраўды дрэнь. Мой швагра гаварыў праўду – засудзяць iх яшчэ на большае. Гэтак Алеська i не дачакаецца свайго таткi – вунь вiдаць адсюль вежа турмы, у якой ён сядзiць, а пабачыць нельга. Часамi мне здаецца, што Пецька глядзiць з той вежы прама мне ў вакно i я магу бачыць яго. Чэснае слова.

– Чаго хочаш, тое й здаецца. Можа-ж мы iх яшчэ пабачым. Напраўду!

Камоцкая распакавала каробку з прыгожай сукенкай для хрэсьнiцы. Прымерылi. Пасавала добра. Бася папрасiла Алеську даць хроснай "буськi". Пацалавала сама хросную.

– Згатуем тады абед якi. Ты зарабiла, – зьмянiлася на жартлiвую Цыпiна. А па абедзе прагуляемся па Валадарскага – можа яны пабачаць нас з табою. Заўсёды-ж, калi йдзеш паўз турмы, махаюць рукамi праз краты. Праўда, цяпер ужо надзелi на вокны "наморднiкi" – не памахаеш. Але ня ўсюды. Нашыя нас пабачаць.

Да абеду Цыпiна паставiла на стол бутэльку вiна. Выпiлi за сустрэчу з сваiмi "мужыкамi". Бася ўсё жартавала.

– Заўтра зноў пойдзем да таткi з Алеськай. Буду забiраць з садка Алеську пасьля заняткаў у школе i буду хадзiць з ёй туды кожны дзень, пакуль не дазволяць пабачыцца. Калi я не вазьму сабой, дык можа Алеська возьме паглядзi, якая яна прыгожанькая ў тваёй сукенцы. Ты заглядай туды таксама часьцей. Пiшы Раману, як я пiшу Пецьку. Ведаеш-жа, iм будзе лягчэй. Няхай ведаюць, што мы ня выйшлi замуж.

Забралi Алеську i выйшлi на вулiцу. Сонца ўжо iшло на спад, ягоныя пазалочаныя праменьнi, як штыхамi, пракалвалi панадворкi, сьлiзгалiся па сьценах дамоў, запальвалi пажар на агародах.

Абыйшлi два разы турму – з аднаго боку i з другога, – паглядаючы на ейныя вокны. Адтуль не падаў нiхто нiякага знаку. Толькi з аднэй вуглавой вежы, з вакна, узятага ў краты, пачуўся воклiч – адзiн раз, другi, трэйцi. Выкiнулася белая хустачка ў прадзетай праз краты руцэ. З вышкi вартавы стрэлiў, i куля, цiўкнуўшы, зьбiла на сьцяне пабелку i тая з шорахам пасыпалася на зямлю.

– Вось табе й пабачылi, – спалохана прагаварыла Цыпiна. Узяла на рукi Алеську. Прытулiла.

Яны павярнулi дамоў. Валя ўвесь час маўчала, як-бы нешта абдумвала. Цыпiнай здавалася, што Валя ня так турбуецца, як яна. Цыпiна нiколi не магла дабрацца да патайнага ў душы Камоцкай. Сама-ж Камоцкая не праяўлялася так лёгка, як Цыпiна.

Прыйшлi дахаты. Гаворка неяк ня йшла. Валя разглядала толькi што атрыманыя Цыпiнай навiнкi, яшчэ не пастаўленыя ў кнiжную шафу. Цыпiна мыла Алеську, рыхтавала яе ў "пасьцельку".

Зьвечарэла на двары, насунулiся лёгкiя, празрыстыя вясеньнiя змрокi. Цыпiна запалiла сьвечку ў сваёй спальнi, найбольшым пакоi ў ейнай кватэры. Сьвечка, гаварыла яна, стварае атмасфэру. Электрыка не. Прынесла пачатую за абедам бутэльку вiна.

– Разап'ём, Валя. Нешта паганы настрой.

Пiлi. Разгаварылiся. Душы сталi мякчэйшымi, больш адкрытымi.

– Ну а што, Валя, калi прыйдуць немцы, пойдзеш у лес?

– Я ня веру, што яны прыйдуць, а калi прыйдуць – пабачу.

– А ведаеш – што? Я... пайду. Выйдзе, можа, Пеця i яго забяру. Нам, напаўхрысьцiянам, заставацца неяк.

– Ах, ня бойся!

– А я баюся, Валя. Ты ў Сьмiлавiчах ня чуеш гулу, а я тут чую, бачу. Ня так бачу, як чую. Адзiн мост што кажа! Паслухай! Чуеш колы? Iмчацца колы адныя наўздагонку другiм. Кладзiся са мной спаць разам – ложак шырокi. З табою можа я ня буду чуць колаў. Дый не хачу-ж я класьцi цябе там, адкуль цябе калiсьцi паднялi. (Бася мела на ўвазе арышт Валi на ейнай кватэры, калi яна спала ў сумежным з Басiнай спальняй пакойчыку.) Няпрыемна там лажыцца зноў.

Было ўжо запоўнач, а яны ўсё ня клалiся – думалi, напаўп'яныя дуры, што да iх прыйдуць Пецька i Раман. Яны-ж тут, зусiм блiзка. Як за перагародкай. Да таго вычувалася iхная блiзiня!

Валя яшчэ напiсала Раману ў турму лiст. I тады толькi лягла. У сьне, увесь час, у ейнай памяцi гарэла, як падсьвечаная маленькiмi лiхтарыкамi, напiсаная ёю ў лiсьце да Рамана фраза: "Калi цябе выпусьцяць, я сустрэну цябе ў ваколiцах Менску, на дарозе твайго сьледаваньня".

Басi не давалi супакою цягнiкi, што праходзiлi праз мост. Яна будзiла Валю, але той усё бегла агнiстым тоненькiм шнурочкам напiсаная ёю ў лiсьце фраза аб спатканьнi з Раманам, i яна ня прачыналася, ня ўспрыймала Басiных штуршкоў.

На Захад-жа – чуваць было – iшлi бесьперастанку цягнiкi, напаўнялi ноч сваiм нязвычайным бегам, быццам хацелi разбудзiць дрэмнасьць заснулых мянчанаў.

2

Праз вакно ў камэры вiдаць было толькi неба. Унiз зiрнуць – засланяў "наморднiк". Поруч Рамана стаяў нядаўна арыштаваны сяржант (яшчэ ва ўсiм вайсковым) i таксама ўглядаўся ў неба – там было неспакойна, пiкiравалi самалёты, зноў узьляталi, рэзалi неба, выглядала – iшла бiтва. Усё менскае неба было засталучана самалётамi.

– Гэта манэўры, – сьцьвердзiў сяржант. – Паводля апошняга загаду Цiмашэнкi, манэўры, баявыя дзеяньнi мусяць адбывацца дакладна так, як таго вымагала-б абстаноўка пры нападзе сапраўднага ворага.

– Гэта не манэўры, а вайна. Ня дуры галавы, – запярэчыў iншы вайсковы, што падыйшоў быў да вакна i таксама назiраў за небам з выглядам абазнанага чалавека.

Да вакна пачалi падыходзiць iншыя, стаялi натоўпам, не адыходзiлiся. Камэра прыцiхла. Разьдзялiлася ў сваiх меркаваньнях – манэўры цi вайна. Сьцьвярджаць, што вайна – рызыкоўна: можа ты хочаш яе. Лепш маўчаць, ня выказваць свае, такой цi iншай думкi. I камэра маўчала. Час ад часу – чуваць было – здрыгвалiся (цi гэта так толькi здавалася) тоўстыя мураваныя сьцены турмы.

Надыйшоў час абеду, а "баланды" ня прыносiлi, хоць i быў чуцён нейкi шорах за дзьвярыма на карыдоры, быццам там усё-ткi рыхтавалiся выдаць абед. Але дзьверы ўсё не адчынялiся i на калёсiках не ўяжджаў бак з апалонiкам для раздачы супу. Адцяжка была ненармальнай. Камэра гадала аб прычыне такой няўпраўкi.

Раман Корзюк пасьля Калымы сядзiць ужо трэйцi месяц i амаль кожную ноч яго цягаюць на допыты. Нават давалi два разы вочную стаўку, з кiм-бы вы думалi – з бацькам. Знарок гэта рабiлi, бяз дай прычыны, абы толькi квялiць, надсадзiць сэрца, зламаць, учынiць трагедыю. Бацьку прывезьлi ў менскую турму з Польшчы, з Заходняй Беларусi. Справу яго перадалi ваеннаму пракурору. Забойства сакратара райкома партыi Ленскага ад яго не адпала. Бацька сьмертнiк. Яго засудзiлi ў Заслаўi на сьмерць. Сын быў на тым судзе, падумаць толькi – за сьведку супраць бацькi. У Заслаўi Раман ня бачыў бацькi – яго судзiлi завочна. А цяпер вось зьвялi разам... даюць вочную стаўку. Можа выцерпiць душа? Мая i яго? Сутыкнуць сына з бацькам! Мучыць чалавека нямаведама за што! Невiнаватага чалавека! Для таго толькi, каб схаваць сваё, энкэвэдэўскае забойства Ленскага.

Але Раман пастанавiў выжыць. Зьбiраў сiлы. Ведаў – патрэбныя будуць для новых выпрабаваньняў. Але цi выжыве бацька? Ён ужо нядужы. Ня выцерпiць расстаньня з мацi.

Дзьверы ў камэру ўсё не адчынялiся, арыштаваных нiхто, як звычайна, не правяраў, не падлiчваў, быццам на iх забылiся, пакiнулi. Толькi здраджалi сьцены турмы – iх глухiя ўздрыгi прадвяшчалi нешта нячуванае дасюль.

У камэры згасла лямпачка, спынiлася перадача электраэнэргii. Сьцямнела быў ужо вечар. Адчынiлiся, нарэшце, дзьверы i на парозе стаў чалавек з сьвечкаю ў руках:

– Граждане, прошу соблюдать спокойствие. Ждите распоряжения.

I выйшаў. Засквiлеў зялезны засоў. Замкнулiся дзьверы, быццам назаўсёды.

Дазналiся – няма сьвятла i на двары i на вартавых вышках. Уся сыстэма не працуе.

Аж дзесьцi апоўначы зварухнулiся – як толькi ня ськiнуцца – сьцены турмы выбухнула, казалi нашыя ваенныя, бомба. Недзе зусiм блiзка, магчыма ў жаночы корпус трапiла.

– Ня можа быць. Турмаў не бамбяць, – асьмелiўся нехта запярэчыць.

– Думаеш, пашкадуюць цябе?

Тымчасам дзесьцi далей чулiся нясьцiханныя выбухi, быццам загаманiла дасюлешняя цiшыня i, ўзбунтаваная, не магла сьцiшыцца – рвалася на клочча.

У камэры ўжо нiхто не сумляваўся, што йдзе ня што iншае, як бамбёжка. Хто яе пачаў – з нiчыiх вуснаў гэтага нельга было пачуць, хоць i вядома было, хто.

Камэра чакае распараджаньня. Нiхто нiчога не гаворыць, толькi зрэдку хто кiне тое цi iншае слова, лiшняе ўжо, i яго гаворыць толькi неразумны – яно перашкаджае засяродзiцца.

Засквiлеў замок у дзьвярох – ёкнула сэрца. Распараджаньне – з рэчамi пацiху, бяз шуму, выходзiць на двор.

Вышлi. Куды нi зiрнеш – менскае неба ўсё ў агнявых сполахах.

З двара вывелi на Валадарскага. Калi выводзiлi – пабачылi: жаночы корпус увесь у друзах. На вулiцы ўжо канвой узяў вялiчэзную, на ўсю Валадарскую, калёну арыштантаў.

– Кому жизнь дорога, бросайте лишнее! – пачулася каманда, i ўвомiрг "лишнее" апынулася на асфальце. Калёна зрушылася i пайшла вулiцамi, загружанымi трамваямi, кiнутымi аўтамабiлямi. Падпарадкоўваючыся камандзе "не разговаривать", калёна iшла моўчкi, як i тыя жыхары гораду, што ўцякалi з яго з клумкамi i дзецьмi на руках. Яны асьцярожна, як вобмацкам, iшлi ў ранiшнiм змроку тратуарамi, калёна – пасярэдзiне вулiцы. Карыстаючы з абставiнаў, той-сёй вышмыгваў з яе, далучаючыся да натоўпу, зьнiкаючы ў iм, у вольнай грамадзе мянчанаў.

Ужо, як мае быць, разьвiднелася, галава калёны ўжо вырушыла з гораду, пачала, выгiнаючыся на павароце, узыходзiць на шашу, а хваста яе ўсё яшчэ ня было вiдаць, ён яшчэ боўтаўся на вулiцах прадмесьця, i каб ён ня страцiўся, не адарваўся, каб ня было разрыву, калёна, замарудзiўшы крок, спынiлася на час, пакуль хвост не падцягнецца. Стоячы ў галаве было вiдаць, наколькi калёна даўжэзная, расьцягнутая ня меней, як на кiлямэтр. Цяпер больш кампактная, калёна рушыла далей. Паабапал iшлi адзiн за адным канваiры з вiнтоўкамi за плячыма. Iхнае начальства гойсала на канёх, падавала каманду. Калёна, як сталася вядомым, iшла на Чэрвень.

Стаяла сонечная, расяная ранiца. Блiшчэла ўсё навокал. Неба схiлялася сваёю бяздоннаю блакiтнаю сiнявою.

На павароце, там, дзе шаша гнулася ў дугу, абодва канцы калёны – галава i хвост – амаль што сыходзiлiся, прамежак памiж iмi быў малы. Калёна нагадвала сабой падкову, зьлёгку выпрастаную, разагнутую. На гэтую падкову нявiдочна наляцелi нямецкiя самалёты, павiсьлi над ёй, вывучаючы яе. У калёне людзi замiтусiлiся ў страху. Скамандвалi лажыцца. Ратаваўся хто як мог – у лагчынах, у куп'i, у вялiкiх для сьцёку бэтонных трубах пад шашою, або й проста так, адкiнуўшыся наўзнач i засланяючы твар рукамi, каб ня бачыць тых самалётаў. Чатыры чалавекi – Раман бачыў – узьнялiся, пабеглi наўцёкi адкрытым полем да недалёкага ўзьлеску, але дваiх з iх на паўдарозе дагналi кулi канваiраў. Самалёты, вiдавочна, зразумеўшы, што гэта ня тая армiя, якую яны хiба спадзявалiся напаткаць, крута ўзьнялiся, iмгненна патануўшы ў глыбокiм блакiце. Падалi каманду строiцца. На шашу ўзыходзiлi расьсееныя было зьняволеныя. Раман, пакуль калёна фармавалася, абыйшоў яе з канца ў канец, шукаючы бацькi – можа-ж ён тут. Бач, колькi вывалiлi з турмы, дык ня дзiва, калi i яго зачысьцiлi. Але нiдзе ён яго не пабачыў. Калёна гатовая была да паходу, але яшчэ ня рухалася – канваiры з сабакамi аглядалi навакольле, цi не застаўся яшчэ хто ў якой купiне, ямiне цi лагчыне. Нарэшце, скранулiся. Раман апынуўся ў хвасьце калёны. Ззаду ехала нагружаная ўкоптар павозка, накрытая брэзэнтам, Раман адразу пачуў – з хлебам. За павозкай, на нейкай воддалi ад яе, iшлi тры чалавекi ў адмысловай форме, нязнанай для Рамана. Хвост калёны адставаў, яго ўвесь час падганяў канвой. Хвастом гэтым былi людзi хворыя, зьнямоглыя, кульгавыя. Яны прасiлiся на падводу, але iх ня бралi, транспарту было непрадугледжана для iх. Некаторых з iх вялi дужэйшыя за iх таварышы, падтрымлiвалi, цягнулi, каб не пакiдаць. Тым-жа, у каго ня было падтрымкi, хто адставаў, ня мог iсьцi, хто ўжо поўз на каленях, тым канваiры загадвалi адыходзiць або спаўзаць у бок, блiжэй да канавы. Канвой iх пакiдаў, але iх не пакiдалi людзi, што йшлi за павозкаю – яны стралялi iх, сьпiхваючы з дарогi. Канвой атрымаў загад не пакiдаць зьняволеных. Там, ззаду, чулася прыглушанае шпоканьне, яно наганяла сьмяротны страх на тых, хто адставаў – кожны разумеў, што гэта значыць. Той, хто мог iсьцi, сьпяшаўся прабрацца ў галаву калёны, баючыся застацца ў хвасьце. Раман таксама пайшоў наперад, прыглядаючыся, цi не напаткае дзе бацьку.

Сонца пячэ, смага мучыць болей, як голад. Яшчэ нiкалiва ня было ў роце ад учарайшага. Баляць ад шашы ногi. Кiрзавыя бацiнкi цесныя – нацёрлi крывавыя мазалi. Раман ськiнуў iх, абкруцiўшы ногi анучамi.

Абяцаюць хутка прывал i хлеб. Паўз шашы iдуць – дзе радзей, дзе гусьцей людзi з кашолкамi, партфэлямi, едуць на веласiпэдах, вязуць на калясках свой скарб – пакiдаюць Менск. Яны дзiвяцца на нас, iдучы сваёй дарогай. Толькi каторы з iх азiрнецца назад – глядзiць, як над Менскам стойма стаяць, як выбухi, клубы чорнага дыму. На фоне яснага, сонечнага дня яны здавалiся злавесным зьявiшчам, што прадказвала бяду i гiбель.

Каб даць вады, паталiць прагу, даць адпачыць, каб магчы iсьцi далей, калёну сьпiхнулi, згруздзiлi з дарогi на нейкае азярцо, што разлiлося плыткай лужынай i займала досыць вялiкую прастору. Пiлi з гэтай лужыны, не баючыся праглынуць ўсё, што вадзiлася i плавала ў ёй. Пасьля кароткага адпачынку людзям цяжка было падняцца, змора цягнула да зямлi. Ды канвой рабiў сваё зганяў на шашу, каб гнаць далей праз засьмягласьць i сьпёку дня.

Калёна зноў на шашы, расьцягнутая i ачэпленая канвоем. Канвой акiдвае вокам прастору – цi не застаўся яшчэ хто там, на прывале. Раман бачыць, як аддзялiўся ад сваёй групы канваiр i пашыбаваў да нейкага – адсюль ён быў вiдзён – грудка. Там канваiр, як выглядала, некага прыкмецiў. Падыйшоў – да грудка – узьняў чалавека. Але чалавек ня мог стаяць – упаў. Канваiр крычэў, пхаў яго прыкладам. Той поўз. Шмат хто ў калёне бачыў гэта. Прыглядаўся i Раман. Нечакана рвануўшыся, ён пабег насустрач канваiру. Ззаду пачулася "Стой!", але Раман ня спыняўся, апромецьцю бег. Павалiўся, калi выстрэлiлi. Падхапiўся. Сэрца яго чула – трэба бегчы. Ён бег. I дабег. Бачыць – так i ёсьць: бацька. Падняў яго на плечы i, павярнуўшыся, высокi, пасьпяшаўся з iм на шашу. Канваiр iшоў ззаду. Калёна глядзела i моўчкi спачувала, ведала бацька i сын. Раман ужо ў калёне i так выйшла – зноў у хвасьце. Угледзеў кiнутую некiм пад нагамi вяроўчыну – падняў. Зачапiў яе адным канцом за рэмень у сябе на поясе, другi канец аддаў бацьку ў рукi, i той, трымаючыся за вяроўку, цягнуўся за сынам, ледзьве перастаўляючы ногi. Раман, быўшы ў камэры, колькi дзён ня ўжываў цукру – адкладваў яго ў кiшэню i цяпер, зьбярогшы, даваў той цукар бацьку. Бацька яго смактаў i трохi ачуняўшы, трымаўся на нагах. Раман-жа не шкадаваў сваiх сiл цягнуць яго, усё сьпяшаючыся прабрацца з бацькам наперад, у галаву калёны, каб ня чуць шпоканьня ззаду.

Дзесьцi на спынку раздалi хлеб – кiдалi вялiкiя боханы ў натоўп. Бохан iшоў па руках, i кожны меў столькi, колькi ён здолеў, запусьцiўшы кiпцi ў бохан, адламаць ад яго. Дзялiць хлеб было немагчыма – нi часу, нi цярпеньня на гэта ня было. Раман, дзякуючы свайму высокаму росту, сiле i спрыту забясьпечыўся кавалкамi хлеба – хоць i малымi – для бацькi i сябе. Iншыя-ж i таго ня мелi – не маглi ў барацьбе за хлеб здабыць яго.

Толькi на другi дзень дабрылi да Чэрвеня. Iшлi па ягонай цэнтральнай вулiцы. Па бакох шчыльна, з рознымi рэчамi ў руках, стаялi жыхары гарадка, гатовыя пакiнуць яго. Яны моўчкi прыглядалiся да зьняволеных людзей, быццам шукаючы сярод iх сваiх. Шмат хто ў калёне ад сьпёкi, яшчэ большай у горадзе, млеў. Такiх бралi пад рукi, вялi – да мясцовай турмы, казалi, ужо недалёка. У хвасьце стралянiны ня было ўжо чуваць – саромiлiся гаражан.

Раман, узяўшы бацьку пад руку, вёў яго, усяляк падтрымлiваючы, каб ня ўпаў. Наколькi мог, аглядаўся па бакох, лавiў твары людзей, што, здаецца, углядалiся ў кожнага зьняволенага. Спачувалi. Не ў аднаго-ж у iх, у тых, хто глядзеў, можа, вось так-жа недзе пад канвоем вядуць бацьку, сына, мужа, брата, жанiха. Можа й тут ёсьць хто з iх. Таму й прыглядаюцца.

Усю дарогу суправаджалi iх спагадныя, журботныя вочы мацi, вочы ўсiх тых, чыя доля так цi iнакш перасеклася з iхнай доляй. Лявiны людзей, што пакiдалi Менск, iшлi, можна сказаць, паралельна, паўз шашы. Куды яны йшлi, невядома. Яны й самi хiба ня ведалi, куды. Уцякалi ад гора, ратавалiся ад сьмерцi.

На нейкай вулiцы, ужо на ўскраiне Чэрвеня, Раман угледзеў ля калодзежа людзей – пiлi ваду. Як выглядала, не мясцовыя, а прышлыя. Як Раману падумалася – мянчане. Iхнае адзеньне гаварыла за гэта. I сярод гэтых людзей, пераважна жанчын – падалося Раману глянулi вочы... Валi. Кiдкiя. Прост сюды. Як-бы на яго. Ёйны позiрк. Адно iмгненьне, i iх ня стала. Мала ў каго ёсьць такiя вочы? Такi позiрк? Рэзнула думка пра яе. Як-жа гэта я й забыўся? Яна-ж пiсала сустрэне мяне на дарозе майго сьледаваньня. У Менску. А цяпер-жа ўжо Чэрвень. А можа яна й сюды iшла за мною, "сьледавала"? Iдуць-жа iншыя. Але што гэта я? Гэта звабнасьць думкi. Зьявiлася думка, як сыгнал, i зьнiкла, як тыя вочы глянулi i схавалiся ў натоўпе. Мне трэба было гукнуць яе – Валя! Яна магла-б пачуць. Чаму я ня гукнуў? Яна даведалася-б, што я тут. Але-ж яна зiрнула. Можа не пазнала? Зiрнула так сабе. Як усе глядзяць.