Текст книги "Метамарфозы, цi Залаты асёл (на белорусском языке)"

Автор книги: Луций Апулей

сообщить о нарушении

Текущая страница: 10 (всего у книги 14 страниц)

6. А муж, збянтэжаны такой сустрэчай, адказвае: "Што такое? Гаспадар, у якога мы працуем, заняты ў судзе i нас адпусцiў. Але пра тое, як нам сягоння паабедаць, я паклапацiўся. Бачыш гэту бочку? Яна пустуе i толькi дарма займае месца, замiнае, а карысцi з яе нiякай. Дык вось, я прадаў яе аднаму чалавеку за пяць дынараў. Ён ужо тут, зараз расплацiцца i забярэ яе сабе. Ты трохi падаткнi адзежу i памажы мне выцягнуць яе з зямлi, каб аддаць пакупнiку".

Пачуўшы гэта, ашуканка ўцямiла хутка, як можна скарыстаць гэтыя абставiны, дык адказвае з нахабнай усмешкай:

"Вось i муж мне трапiўся, дык муж! Спрытны гандляр! Рэч, якую я, кабета, седзячы дома, прадала за сем дынарыяў, ён спусцiў за пяць!" Узрадаваны надбаўцы, муж пытаецца: "Хто ж гэта табе столькi даў?" А яна адказвае: "Ды ён, дурнiца ты, даўно залез у бочку, каб праверыць, цi моцная яна, цi цэлая?"

7. Палюбоўнiк не прапусцiў без увагi слоў жанчыны i, хутка высунуўшыся, кажа: "Хочаш ты, гаспадыня, ведаць праўду? Бочка твая ўжо старая i дала шмат трэшчынаў". А пасля, звяртаючыся да мужа i быццам яго не пазнаючы, дадае: "Дай мне, калi ласка, хто-небудзь лямпу, каб, саскробшы бруд унутры, я мог убачыць, цi варта яна чаго, бо грошы ж у мяне не крадзеныя. Цi ж не так?"

Доўга не думаючы i нiчога не падазраючы, клапатлiвы i прыкладны муж запалiў лямпу i кажа: "Вылазь, братка, i пастой сабе, пакуль я сам яе добра не ачышчу". I, распрануўшыся i забраўшы з сабой свяцiльнiк, пачаў саскрэбваць шматгадовую скарынку гразi i гнiлi. А палюбоўнiк, прыгожы малойчык, нагнуў яго жонку да бочкi i, прымасцiўшыся зверху, старанна апрацоўваў. А да таго яшчэ распусная баба ўсунула галаву ў бочку i, здзекуючыся з мужа, паказвае яму пальцам, дзе скрэбцi: у тым месцы i ў гэтым месцы ды зноў у тым i яшчэ ў гэтым, так аж пакуль абедзве работы не закончылiся.

Пасля гэтага злашчасны рамеснiк, атрымаўшы свае сем дынарыяў, змушаны быў на сваёй спiне занесцi бочку таму жончынаму палюбоўнiку.

8. Сумленныя свяшчэннаслужыцелi, пабыўшы ў той мясцовасцi некалькi дзён, ад'еўшыся i за кошт шчодрай грамады туга набiўшы кашалькi за свае прароцтвы, прыдумалi новы спосаб здабываць грошы. Склаўшы адно агульнае прадказанне на ўсе жыццёвыя выпадкi, дурманiлi людзей, якiя прыходзiлi да iх на раду ў розных жыццёвых справах. А прадказанне iхняе было такое:

"Валы аруць зямлю ў запрэжцы для таго,

Каб збожжу ў будучынi вольна зелянець".

Калi здаралася, што жанiх з нявестай прасiлi парады, дык адказ патрапляў iх жаданню: звязаныя шлюбам, выгадуюць шматлiкае патомства. Калi звяртаўся да iх чалавек, якi збiраўся купiць зямлю, дык аракул гаварыў правiльна пра валоў, пра запрэжку i пра палi з ураджайнай збажыной. Калi хто хацеў атрымаць боскае прадказанне наконт задуманага падарожжа, дык вось яму гатовая запрэжка з сама спакойных чацвераногiх, а сяўба абяцае прыбытак. Калi хто шукаў адказу, цi ўдала закончыцца чаканая бiтва або праследаванне банды разбойнiкаў, яны запэўнiвалi, што прадказанне спрыяльнае i азначае поўную перамогу, бо галовы валоў, схiленыя ў ярмо, абазначаюць, што так будуць звязаныя ворагi i будзе захоплена вялiкая i багатая здабыча.

Такiм хлуслiвым прароцтвам яны выцягнулi ад людзей нямала грошай.

9. На раду прыходзiлi многiя i часта, дык вычарпалiся iхнiя прароцтвы i яны зноў пусцiлiся ў дарогу, але ў якую! Шмат горшую за тую, па якой мы iшлi аднае ночы. Уся яна была скапаная глыбокiмi равамi, дзе залiтая стаячай вадой, а дзе слiзкая i лiпучая ад балота. Штохвiлiнна спатыкаючыся i падаючы, пакалечыў я сабе ногi i з вялiкiмi цяжкасцямi змог нарэшце выбрацца на роўную дарогу. I раптам даганяе нас атрад коннiкаў, узброеных дроцiкамi. Спынiўшы сваiх разгарачаных скакуноў, яны кiдаюцца на Фiлеба i iншых i, схапiўшы iх за горлы, пачынаюць бязлiтасна бiць, называючы iх гнюснымi святататнiкамi. Пасля ўсiх звязваюць кайданамi, няспынна лаючы i пагражаючы: "Аддавайце лепш добраахвотна залаты келiх, якi спакусiў вас i падштурхнуў да злачынства. У час набажэнства вы яго цiхенька сцягнулi са святых падушак божай мацi i адразу, быццам можна пазбегнуць кары за такое злачынства, ледзь толькi пачало свiтаць, нiкога не папярэдзiўшы, пакiнулi горад".

10. Знайшоўся чалавек, якi пачаў абмацваць рэчы на маёй спiне i, запусцiўшы руку пад адзенне багiнi, якую я нёс, на вачах ва ўсiх знайшоў i выняў залаты келiх. Але нават гэты доказ вiны не змог збянтэжыць цi напалохаць гэту брудную шайку. З няшчырым смехам пачалi яны прыдумваць апраўданнi: "Што за дзiўная i непрыстойная справа! Як жа часта трапляюць пад напасць i небяспеку бязвiнныя людзi! Дзеля нейкага там кiлiшачка, якi Мацi багоў падаравала сваёй сястры Сiрыйскай багiнi, трэба ўзводзiць крымiнальнае абвiнавачанне на справядлiвых служкаў бога!"

Аднак дарма малолi яны языкамi гэту i iншую лухту, сяляне вяртаюць iх назад i, звязаных, кiдаюць у Тулiанум. А той келiх i статую багiнi, якую я вазiў, схавалi ў скарбнiцу святынi як ахвяру. А мяне вывелi на наступны дзень зноў на рынак i, выкарыстаўшы паслугi вяшчальнiка, прадалi на сем нумаў даражэй ад той цаны, якую калiсьцi даў за мяне Фiлеб. Купiў мяне нейкi млынар з суседняга мястэчка. Ён адразу нагрузiў мяне як мае быць тут жа купленым збожжам i пагнаў па цяжкай каранiстай дарозе да млына, дзе працаваў.

11. Там безупынна хадзiла па некалькiх кругах мноства ўючных жывёл, якiя сваiм ходам прыводзiлi ў рух рознага памеру жорны. Машыны круцiлiся не спыняючыся, без адпачынку, i малолi зерне на муку не толькi цэлы дзень, але i ўсю ноч. А мяне мой новы гаспадар, вiдаць, каб я з самага пачатку не напалохаўся сваёй службы, паставiў на волi, быццам знакамiтага iншаземца. Дазволiў мне першы дзень правесцi святочна i шчодра насыпаў у яслi кармоў. Аднак гэта святкаванне не працягвалася даўжэй аднаго дня. Назаўтра зранку ставяць мяне да сама вялiкiх жорнаў i гоняць з завязанымi вачамi па крывой пакручастай баразне, каб, бясконца апiсваючы той самы круг, я не збiваўся з вызначанага шляху.

Хоць, калi быў чалавекам, я не раз бачыў, як прыводзяцца ў рух такiя машыны, але пусцiўся на хiтрасць, i прыкiнуўся някемлiвым, i быццам аслупянеў, нiчога не ведаючы i не разумеючы. Я разлiчваў, што мяне прызнаюць няздатным да гэтай работы i выправяць на лягчэйшую цi наогул пакiнуць у супакоi i будуць кармiць. Ды надарма я прыдумаў такую хiтрасць. Таму што вочы ў мяне былi завязаныя, я не ведаў, што быў акружаны цэлым натоўпам работнiкаў з кiямi, якiя на дадзены знак пачалi з незвычайным крыкам дубасiць мяне з усiх бакоў.

Я так напалохаўся iхняга гiкання, што, пакiнуўшы ўсе свае задумы, налёг з усёй сiлы на лямку, сплеценую з альфы, i з усiх ног пусцiўся па крузе. Гэта раптоўная перамена ў маiх паводзiнах выклiкала ў прысутных агульны смех.

12. Калi прайшла большая частка дня i я зусiм выбiўся з сiл, мяне вызвалiлi з пастронкаў, адвязалi ад жорнаў i завялi да ясляў. Хоць я амаль валiўся ад стомы з ног i памiраў з голаду, хоць мне трэба было аднавiць сiлы, мая неадступная цiкаўнасць трывожыла мяне i не давала супакою. Не дакрануўшыся да шчодра нарыхтаванай мне ежы, я пачаў разглядаць парадкi на гэтым прадпрыемстве. Вялiкiя багi! Якое ж вартае жалю вiдовiшча мяне акружала! Ува ўсiх людзей скура была ў сiняках, падзёртыя лахманы не толькi не закрывалi, як належыць, iх спаласаваных спiнаў, а толькi кiдалi на iх цень. У некаторых кароткая апратка даходзiла толькi да пахвiны, тунiкi на кожным былi такiя, што праз лахманы вiдаць было цела, палова галавы аголена, на лобе кляймо, на нагах ланцугi, твары зямлiстыя, павекi раз'едзеныя дымам i гарачай парай. Усе яны падслепаватыя, на ўсiх мужчынах пыл, як брудна-белы попел, быццам на кулачных байцах, якiя выходзяць на сутычку не iнакш як абсыпаўшыся дробным пяском.

13. А што я магу сказаць, якiмi колерамi апiсаць маiх таварышаў у стойлах? Якiя старыя мулы, якiя разбiтыя канякi! Збiўшыся каля ясляў i ўсунуўшы туды морды, яны перажоўвалi кучы мякiны. Iхнiя ўсыпаныя болькамi шыi былi напухлыя, друзлыя ад нястрымнага кашлю ноздры расшыраныя, рэбры ад заўсёдных удараў вытыркалiся, грудзi параненыя цвёрдай альфавай лямкай, капыты расплюшчаныя ад вечнага кружэння па адной дарозе, i ўся iхняя шкура пакрыта застарэлай каростай.

Напалоханы выглядам гэтай кампанii, успомнiў я былое жыццё Луцыя i, дайшоўшы да межаў адчаю, панiк галавой i затужыў. У маiм пакутлiвым жыццi засталася адзiная ўцеха: забаўляцца з уласцiвай мне цiкаўнасцю нагляданнем за людзьмi, якiя ў маёй прысутнасцi свабодна, так, як iм падабалася, гаварылi i дзейнiчалi.

Небеспадстаўна генiяльны творца грэцкай паэзii, маючы на мэце паказаць нам мужа найвышэйшага розуму, апяяў чалавека, якi дасягнуў паўнаты мудрасцi ў вандроўках па розных краiнах i ў вывучэннi розных народаў. Я сам з вялiкай удзячнасцю прыгадваю сваё iснаванне ў аслiным выглядзе, бо пад покрывам гэтай скуры, зведаўшы зменлiвасць лёсу, я зрабiўся калi не разважлiвы, дык хоць спрактыкаваны. Вось, напрыклад, цiкавая забаўная гiсторыя, якую хачу вам расказаць.

14. У гэтага млынара, якi набыў мяне ў сваю ўласнасць, добрага i вельмi сцiплага чалавека, была жонка вельмi паганая, шмат горшая за ўсiх iншых жанчын. Яна да такой ступенi парушала закон шлюбнай вернасцi i сямейнага жыцця, што, клянуся Геркулесам, нават я ўздыхаў над лёсам майго гаспадара. Не было такой распусты, з якой не зналася б гэта плюгавая жанчына, усё паскудства сцякалася да яе, быццам у смярдзючую памыйную яму. Злая, шалёная, яна цягалася з мужчынамi, валялася п'яная, упартая, непаслухмяная, прагавiтая, у ганебным марнатраўстве шчодрая, была яна ненавiснiцай вернасцi i ворагам сцiпласцi. Грэбуючы святымi боскiмi законамi, i ганьбячы iх спраўляннем пустых i бязглуздых абрадаў нейкай iлжывай рэлiгii, i даказваючы, што ўшаноўвае адзiнага бога, ашуквала ўсiх людзей i свайго няшчаснага мужа, цэлымi днямi п'янствавала i апаганьвала блудам сваё цела.

15. Гэта шаноўная жанчына праследавала мяне з нейкай дзiўнай нянавiсцю. Яшчэ досвiткам, лежачы ў пасцелi, яна крычала, каб запрагалi ў жорны нядаўна купленага асла. Не паспее выйсцi са спальнi, як ужо крычыць, каб мяне лупцавалi чым найбольш. Калi наставаў час кармлення i ўся ўючная жывёла адпачывала, яна загадвала, каб мяне як мага даўжэй не падпускалi да ясляў. Гэтай сваёй жорсткасцю яна яшчэ больш развiла маю прыродную цiкаўнасць, накiраваўшы яе на сябе i на свой характар. Я чуў, што да яе ў спальню ходзiць адзiн малады чалавек, i мне вельмi захацелася ўбачыць яго твар, але вялiкай перашкодай таму была павязка на вачах. Каб не гэтая павязка, дык мне хапiла б хiтрасцi як-небудзь выкрыць учынкi гэтай подлай жанчыны. Кожны дзень зранку была пры ёй нейкая старая, пасрэднiца ў яе пралюбадзействах, пасыльная яе каханкаў. Спачатку яны разам паснедаюць, пасля частуюцца неразбаўленым вiном, адна адну падбухторваючы на выдумкi, як хiтра ашукаць няшчаснага мужа. I я, хоць моцна абураўся на памылку Фацiды, якая мяне замест птушкi абярнула ў асла, цешыўся ў сваiм няшчасным пераўвасабленнi тым, што дзякуючы вялiкiм вушам я добра чуў, калi гаварылi нават на значнай ад мяне адлегласцi.

16. Аднаго дня данеслiся да маiх вушэй такiя словы гэтай плюгавенькай бабкi: "Ты сама памяркуй, гаспадынька, трапiўся табе з маёй рады сябра i гультаяваты, i палахлiвы. Варта толькi твайму абрыдламу i ненавiснаму мужыку насупiць бровы, як у таго ўжо душа ў пятках. Ён толькi трывожыць гэтым тваю любоўную прагу. Наколькi ж лепшы Фiлезiтар! Ён i малады, i прыгожы, i шчодры, i не ведае стомы. А як ён спрытна мужоў абалваньвае, скажу табе, што ўсе iхнiя меры засцярогi дарэмныя! Клянуся Геркулесам, што ён адзiн варты карыстацца прыхiльнасцю ўсiх жанчын, адзiны варты залатога вянка, хоць бы за тую незвычайную штуку, якую ён падстроiў гэтымi днямi вельмi спрытна аднаму зайздроснаму мужу. Дык вось паслухай i параўнай, цi ўсе палюбоўнiкi аднолькавыя.

17. Ты ж ведаеш, Барбара, дэкурыёна нашага горада, якога за зласлiвасць i жорсткасць народ празваў Скарпiёнам? Ён сваю вельмi прыгожую, высакародную жонку так сцеражэ, што амаль не выпускае з дому..."

Тут млынарыха перабiвае яе: "А як жа, вельмi добра ведаю. Ты маеш на ўвазе Арэту, мы з ёй разам вучылiся ў школе!" "Дык ты, напэўна, ведаеш i ўсю яе гiсторыю?" – кажа старая. "Зусiм не, – адказвае, – але вельмi жадаю ведаць i прашу цябе, мацi, раскажы мне ўсё па парадку". Нястомная пляткарка не прымусiла сябе доўга прасiць i пачынае так:

"Надарылася гэтаму Барбару выправiцца ў дарогу, i ён захацеў як найлепш ахаваць ад небяспекi цнатлiвасць сваёй жонкi. Клiча ён да сябе нявольнiка Мiрмекса, якi вызначаўся надзвычайнай вернасцю, i яму аднаму даручае нагляд за гаспадыняй, прыгразiўшы турмой, аковамi, а нават i "ганебнай смерцю", калi якi-небудзь мужчына нават мiмаходам дакранецца да яе хоць пальцам. Загад гэты ён падмацоўвае клятвай, успамiнаючы ўсiх багоў. Пакiнуўшы напалоханага Мiрмекса за неадступнага павадыра гаспадынi, спакойна рушыць у дарогу. Неўгамонны Мiрмекс, моцна запомнiўшы настаўленнi, не дазваляў зрабiць гаспадынi нi кроку. Цi сядзе яна за прасцiну, цi зоймецца якой iншай хатняй работай, ён сядзiць пры ёй неадступна. А як ёй трэба было памыцца на ноч, толькi тады яна выходзiла з дому, а ён iдзе за ёй па пятах, быццам прылiп, трымаючыся рукой за край яе сукнi. Гэтак старанна выконваў ён даручаны яму абавязак.

18. Аднак ад палкiх вачэй Фiлезiтара не магла схавацца слынная прыгажосць гэтай жанчыны. Падбухтораны i распалены гутаркамi аб яе цнатлiвасцi i вельмi пiльным наглядзе, ён вырашыў пусцiць у ход усе сродкi, каб заваяваць гэты дом з яго непарушна строгiмi парадкамi.

Упэўнены ў нетрываласцi людской вернасцi i ведаючы, што грошы пракладваюць сабе дарогу праз усе перашкоды i што нават сталёвыя дзверы можна зламаць золатам, ён знайшоў спосаб сустрэцца з Мiрмексам сам-насам, расказаў пра сваё каханне i прасiў уважыць яго пакуты. Ён казаў, што развiтаецца з жыццём, калi не даб'ецца свайго ў сама кароткi тэрмiн. А нявольнiку няма чаго баяцца, вечарам, як сцямнее, ён падбярэцца ў дом i хутка выйдзе. Гэтыя свае ўпрошваннi ён падмацоўвае абяцаннем немалога хабару. Прасцiрае руку i паказвае новенькiя блiскучыя залатоўкi, з якiх дваццаць былi прызначаны жанчыне, а дзесяць ахвяроўвалася яму.

19. Спачатку Мiрмекс, напалоханы жудасным, нечуваным намерам, заткнуў вушы i пабег прэч. Але перад яго вачыма ўвесь час стаяў зiхатлiвы бляск золата. I нават калi быў ужо далёка i хуткiм крокам наблiжаўся да дому, у яго вачах стаяла цудоўнае ззянне манет. Багатая здабыча, якой ён у сваiх думках ужо валодаў, прывяла ягоны розум у страшэнны разлад. Думкi яго разбеглiся ў розныя бакi i разрывалi на часткi: там вернасць, тут нажыва, там пакуты, тут асалода. Урэшце золата перамагло страх смерцi. Цяга да цудоўных манет не толькi не зменшылася з часам, а нават сны былi запоўненыя згубнай прагнасцю. I хоць гаспадаровы словы пагрозы не дазвалялi яму выходзiць з дому, золата клiкала яго за дзверы. Перамогшы сваю сарамлiвасць i адкiнуўшы нерашучасць, ён знаёмiць з прапановай гаспадыню. Тая ў сваёй жаночай легкадумнасцi хутка згаджаецца прадаць цноту за ненавiсны метал. Узрадаваны Мiрмекс вырашае канчаткова загубiць сваю вернасць i марыць калi не атрымаць, то хоць дакрануцца да тых грошай, якiя ён на сваё гора ўбачыў. З радасцю паведамляе ён Фiлезiтару, што ягонымi вялiкiмi намаганнямi жаданне маладога чалавека можа быць здзейснена, i патрабуе плату неадкладна.

I вось у яго руцэ, у якой нiколi не было нават медзякоў, залатыя манеты.

20. Як зусiм сцямнела, павёў ён палымянага каханка з захутанай галавой у дом, а пасля i ў спальню гаспадынi.

I толькi пачалi яны аддаваць пашану нованароджанаму каханню, толькi раздзетыя дагала змагальнiкi распачалi сваю службу пад сцягам Венеры, як раптам, зусiм неспадзявана, выкарыстаўшы начны змрок, з'яўляецца муж. I вось ён ужо стукае, крычыць, кiдае каменне ў браму, а дзеля таго, што прамаруджванне пачынае здавацца яму падазроным, пагражае Мiрмексу жорсткай расправай. А той, смяртэльна перапалоханы, не мог нiчога iншага прыдумаць, як толькi тое, што старанна схаваў некуды ключ i цяпер упоцемку не можа знайсцi.

Тым часам Фiлезiтар, пачуўшы гоман, накiнуў паспешлiва тунiку i, забыўшыся з перапуду абуцца, босы выскачыў са спальнi. Нарэшце Мiрмекс устаўляе ключ у адтулiну, адчыняе браму i ўпускае раз'юшанага гаспадара. Той адразу кiдаецца ў спальню, а ў гэты момант Мiрмекс цiхенька выпускае Фiлезiтара. Адчуўшы сябе пасля таго, як юнак пераступiў парог, беспячнейшым, ён замкнуў дзверы i зноў лёг спаць.

21. Ледзь толькi стала свiтаць, Барбар выходзiць са свайго пакоя i бачыць пад ложкам чужыя сандалi, тыя, у якiх прыходзiў Фiлезiтар. Здагадваючыся, якiм спосабам яны тут апынулiся, ён, нiкому нiчога не кажучы, узяў гэтыя сандалi i схаваў сабе за пазуху. А сваiм нявольнiкам загадаў звязаць Мiрмекса i вывесцi на гарадскую плошчу. Сам таксама падаўся туды, штохвiлiны стрымлiваючы выбухi злосцi, якiя вырывалiся з ягоных грудзей. Ён быў упэўнены, што па гэтых сандалях зможа трапiць на след жончынага любоўнiка.

Iдуць яны па вулiцы – гнеўны, з перакошаным ад злосцi тварам Барбар, а за iм звязаны Мiрмекс, якi хоць не быў злоўлены на яўнай здрадзе, аднак мучыўся дакорамi сумлення. Плача ён горкiмi слязьмi i дарма стараецца ўлiтасцiвiць гаспадара.

На шчасце, спатыкаюць яны Фiлезiтара, якi iшоў па сваiх справах. Усхваляваны, але не напалоханы нечаканым вiдовiшчам, успомнiў ён, якую зрабiў у паспешлiвасцi памылку, адразу зразумеў, якiя могуць быць з гэтага вынiкi, дык, не трацячы адвагi, распiхаў нявольнiкаў i з крыкам накiдваецца на Мiрмекса, б'е яго кулакамi па твары (але не вельмi балюча) i прыгаворвае: "Ах ты нягоднiк, ах ты зладзюга! Няхай цябе твой гаспадар i ўсе нябесныя багi, якiх ты абражаеш iлжывымi клятвамi, загубяць цябе, падлюгу, подлай смерцю! Гэта ты ўчора ў лазнi ўкраў мае сандалi! Клянуся Геркулесам, што ты заслужыў, каб на табе згнiлi гэтыя вяроўкi i ты сам каб не бачыў у цямнiцы свету!"

Пры дапамозе гэтага спрытнага ашуканства маладога чалавека Барбар быў абмануты, уцешаны i да яго вярнуўся давер. Прыйшоўшы дамоў, ён паклiкаў Мiрмекса, аддаў яму сандалi i сказаў, што даруе яму, а ўкрадзеную рэч неабходна вярнуць уладальнiку".

22. Старая яшчэ прадаўжала сваю балбатню, калi жанчына яе спынiла: "Шчаслiвая тая, у якой такi моцны i бясстрашны сябра, а ў мяне такi, што ўсяго баiцца, нават калi жорны загудуць цi гэты асёл морду пакажа..." А баба адказвае на гэта: "Я дастаўлю табе, як па судовай позве, такога любоўнiка, якi будзе надзейным, адважным i нястомным". Пасля гэтага выходзiць з пакоя, паабяцаўшы, што пад вечар прыйдзе зноў.

А жонка тым часам пачала рыхтаваць сапраўдную каралеўскую вячэру, працэджваць дарагiя вiны, прыпраўляць каўбасы свежымi падлiўкамi. Нарэшце, сабраўшы багаты стол, пачала чакаць палюбоўнiка, быццам якога-небудзь бога, балазе муж адлучыўся з дому на вячэру да суседа-сукнавала.

Калi падышоў канец маёй працы i я быў вызвалены з лямкi, атрымаўшы магчымасць без клопату падмацавацца, клянуся Геркулесам, цешыўся я не столькi таму, што вызваляўся ад работы, колькi таму, што мог без павязкi назiраць за ўсiмi выхадкамi гэтай паганай жанчыны. Сонца, апусцiўшыся ў акiян, асвятляла ўжо iншыя часткi свету, калi з'явiлася тая агiдная старая разам з бесталковым палюбоўнiкам, якi не паспеў яшчэ выйсцi з юнацкага ўзросту. Яго безбароды твар быў настолькi прыгожы, што ён сам мог бы спакусiць адпаведна настроеных каханкаў. Жанчына, спаткаўшы яго незлiчонымi пацалункамi, адразу запрасiла да стала.

23. Але не паспеў юнак прыгубiць першай уступнай чаркi i паспытаць смак вiна, як з'яўляецца муж, вярнуўшыся шмат раней, чым яго чакалi. Тут верная жонка, праклiнаючы свайго мужыка i жадаючы яму, каб паламаў сабе ногi, хавае збялелага i дрыготкага ад страху палюбоўнiка пад драўляны чан для ачысткi збожжа, якi выпадкова там быў.

Пасля таго хiтра, не збянтэжыўшыся, са спакойным тварам пытаецца ў мужа, чаму ён так рана вярнуўся з вячэры ў свайго вернага сябра. А той, не перастаючы горка ўздыхаць, адказвае:

"Не мог я сцярпець грэшнага i нечуванага ўчынку гэтай прапашчай жанчыны i проста ўцёк! Добрыя багi! Гэтакая паважаная матрона, гэтакая верная, гэтакая сцiплая i якiм гнюсным сорамам сябе заплямiла! Гэтакая жанчына!..

Не, клянуся вось гэтай багiняй Цэрэрай, што я нават i цяпер не веру сваiм вачам!"

Зацiкаўленая здарэннем, якое так усхвалявала мужа, i жадаючы даведацца, што сталася, гэта нахабнiца не адстала да той пары, пакуль не дабiлася, што муж расказаў ёй усю гiсторыю з самага пачатку.

Не ведаючы пра свае, ён пачаў расказваць пра чужыя беды:

24. "Жонка майго сябра сукнавала, жанчына, як здавалася дагэтуль, несумненнай цнатлiвасцi i агульнапрызнаная захавальнiца хатняга парадку, раптам аддалася тайным зносiнам з палюбоўнiкам. Сакрэтныя сустрэчы адбывалiся ў iх пастаянна, i нават у той час, калi мы пасля лазнi прыйшлi на абед, яна практыкавалася ў каханнi з гэтым маладым чалавекам. Устрывожаная нашым з'яўленнем, кiруючыся першай думкай, якая прыйшла ёй у галаву, яна садзiць свайго каханага пад высокую лазовую кашолку, абвешаную з усiх бакоў тканiнай, якую адбельваў дым паленай серкi, закладзенай знiзу. Палiчыўшы, што юнак надзейна схаваны, яна сядае з намi вячэраць. А тым часам малады чалавек, нанюхаўшыся серкi, невыносны смурод якой акружыў яго хмарай, ужо не мог дыхаць i пад уздзеяннем гэтага едкага рэчыва пачынае раз за разам чхаць.

25. Калi муж пачуў чханне першы раз, а яно даносiлася з боку жонкi, з-за яе плячэй, дык падумаў, што чхнула яна, i, паводле звычаю, кажа "Будзь здарова!" Аднак гэты гук паўтараецца, пасля разлягаецца штораз часцей. Гэты залiшнi катар робiцца гаспадару падазроным, i ён, каб не рабiць больш здагадак, адсоўвае стол, прыпадымае кашолку i знаходзiць там ужо ледзь жывога мужчыну. Поўны абурэння ад такой ганьбы, ён патрабуе меч, збiраючыся забiць гэтага, што памiраў, чалавека. Ледзь стрымаў я яго ад гэтага вар'яцкага парыву, пераконваючы, што вораг i так хутка памрэ ад серкi i не навядзе на яго адказнасцi за сваю гвалтоўную смерць. Памякчэўшы не столькi ад маiх угавораў, колькi змушаны абставiнамi, у якiх апынуўся, ён выносiць ледзь жывога палюбоўнiка ў блiзкi завулак. Тады я пачаў пераконваць яго жонку i нарэшце давёў, што на нейкi час яна павiнна пакiнуць дом i перасялiцца да якой-небудзь знаёмай жанчыны, каб там перачакаць, пакуль астыне гнеў мужа. Можна было спадзявацца, што ён, разгарачаны нястрымнай злосцю, задумае што-небудзь благое супраць яе i самога сябе. Пакiнуўшы з агiдай такую сяброўскую вячэру, я вярнуўся дамоў".

26. Слухаючы расказ млынара, яго жонка, якая даўно ўжо акунулася ў бессаромнасць i нахабства, пачынае бязлiтасна лаяць сукнавалаву жонку, што i падатная яна, несумленная, ганьба для ўсяго жаночага полу. "Забыўшыся на сорам i абавязкi жонкi, яна заплямiла дом свайго мужа славай публiчнага дома! Страцiць гонар законнай жонкi, каб атрымаць iмя прадажнай жанчыны! Такiх трэба палiць жыўцом!" – дадала яна. I ўсё ж затоеныя пакуты нячыстага сумлення не давалi ёй спакою. Каб хутчэй вызвалiць свайго спакуснiка са схованкi, яна некалькi разоў намаўляла мужа пайсцi спаць.

Але ён, паспешлiва пакiнуўшы дом суседа, адчуваў голад i ветлiва сказаў ёй, што хацеў бы павячэраць. Жонка хутка падае на стол, хоць i не вельмi ахвотна, бо ежа была нарыхтаваная iншаму.

А мяне да глыбiнi душы абурала нядаўняе злачынства i цяперашняе нахабнае ашуканства гэтай нягоднай жанчыны, i я ламаў галаву, як выкрыць подласць i, перавярнуўшы чан; выставiць на ўсеагульны агляд таго, хто, як чарапаха, пад iм хаваўся.

27. На гэтыя мае пакуты за крыўды гаспадара нарэшце нябёсы звярнулi ўвагу. Настаў час, калi кульгавы стары, якому даручылi даглядаць уючную жывёлу, павёў нас усiх табуном на вадапой. Гэта акалiчнасць паспрыяла здзяйсненню маёй помсты.

Праходзячы каля чана, я заўважыў, што канцы пальцаў каханка высоўваюцца з-пад берага, вiдаць, не памясцiўшыся ў сховiшчы. Збочыўшы са сцежкi, я наступiў са злосцi капытом на тыя пальцы i раструшчыў iх. Крыкнуўшы жаласлiва ад невыноснага болю, ён скiдае з сябе чан, адкрыўшы i паказаўшы такiм чынам сябе i ўсю подласць бессаромнай жанчыны.

А млынар, не вельмi ўсхваляваны парушэннем шлюбнай вернасцi, ветлiва, з ясным i зычлiвым тварам звяртаецца да смяртэльна спалатнелага юнака: "Не бойся, сынок, з майго боку нiчога благога. Я не варвар i не такi чэрствы мужык, каб за прыкладам сукнавальшчыка знiшчаць цябе смертаносным дымам серкi цi абрынаць на галаву такога прыгожанькага i мiлага хлопчыка суровую кару за пралюбадзейства. Не, я проста падзялюся табой з жонкай. Я ўжыву не форму падзелу маёмасцi, а спосаб агульнага карыстання, каб без спрэчак i папрокаў мы ўсе трое змясцiлiся ў адной пасцелi. Ды я заўсёды жыў з жонкай у такой згодзе, што ў нас, як у людзей разважных, густы заўсёды супадалi. Але сама справядлiвасць вымагае, каб у жонкi не было перад мужам перавагi".

28. З такiмi жартаўлiвымi словамi ён завёў хлопца да пасцелi, а той хоць i неахвотна, але iшоў за iм. Тады, замкнуўшы ў асобным пакоi сваю цнатлiвую жонку, лёг з маладым чалавекам i выкарыстаў найбольш прыемны спосаб адплаты за свае парушаныя правы мужа.

А калi нябеснае свяцiла прывяло з сабой свiтанне, млынар паклiкаў двух дужэйшых работнiкаў i, загадаўшы падняць юнака чым вышэй, адсцябаў яго розгай па ягадзiцах, прыгаворваючы:

"Сам яшчэ хлапчаня, далiкатны ды маладзенькi, пазбаўляеш каханкаў цвету сваёй маладосцi, парушаючы законы шлюбу i заўчасна стараючыся прысвоiць сабе званне пралюбадзея".

Паўшчуваўшы яго такiмi ды iншымi вымовамi i дастаткова пакараўшы розгамi, выкiдае яго за дзверы. I вось ён, прыклад бясстрашнага каханка, якi нечакана выйшаў цэлым з небяспекi, калi не лiчыць беласнежных ягадзiц, якiя перанеслi здзек i ўночы, i зрання. А млынар паведамiў жонцы аб разводзе i ў той жа дзень выгнаў яе з дому.

29. А яна, будучы нягоднiцай ад прыроды, а да таго разгневаная, хоць i заслужанай крыўдай, ды тым большай, зноў бярэцца за даўнейшае i, звярнуўшыся да звычайных бабскiх падкопаў, з вялiкiмi цяжкасцямi знаходзiць нейкую старую ведзьму, пра якую казалi, што яна сваiмi чарамi можа зрабiць што захочаш. Прыстаўшы да яе з бясконцымi просьбамi i засыпаючы падарункамi, просiць яна ў яе аднаго з двух: або каб муж, памякчэўшы, зноў з ёю памiрыўся, або, калi гэта немагчыма, дык нашкодзiць яму, наслаць на яго смерць праз якога-небудзь пякельнага духа. Тады тая ведзьма, надзеленая чарадзейнай уладай, спачатку пускае ў ход першыя спробы свайго злачыннага ўмельства i з усiх сiл стараецца ўлагодзiць дух моцна абражанага мужа i скiраваць яго да кахання. А калi справа павярнулася не так, як яна чакала, абурылася на багоў не толькi за неатрыманне абяцанай узнагароды, але i ў адплату за праяўленую да сябе абыякавасць. Цяпер яна задумвае згубу няшчаснаму мужу i для гэтага насылае на яго цень нейкай памерлай гвалтоўнай смерцю жанчыны.

30. Аднак ты, прыдзiрлiвы чытач, можаш спынiць маё апавяданне i запытацца: "Адкуль жа ты, хiтры вослiк, не выходзячы за тэрыторыю млына, мог даведацца, што прыдумвалi злачынныя бабы?" Дык вось паслухай, якiм спосабам i пад постаццю ўючнай жывёлiны, застаючыся дапытлiвым чалавекам, я даведаўся, што рыхтуецца на пагiбель майму гаспадару млынару. Апоўднi з'явiлася ў млыне нейкая жанчына. Была яна босая, жоўта-бледная, худая, прыкрытая нейкiм лахманом. Твар яе быў амаль цалкам закрыты абвiслымi валасамi, сiвымi, бруднымi ад попелу, якiм яны былi абсыпаныя. Рысы яе твару былi знявечаны слядамi злачынстваў i незвычайнай тугой. З'явiўшыся ў такiм выглядзе, яна цiхенька кладзе млынару на плячо руку, быццам хоча з iм пагаварыць, заводзiць яго ў спальню i, запёршы дзверы, застаецца там доўгi час.

А работнiкi, змалоўшы зерне, якое было ў iх пад рукамi, пайшлi ў пакой да гаспадара i пачалi яго клiкаць, каб выдаў яшчэ збожжа. Некалькi разоў гучна крычалi, але гаспадар не адгукаўся. Прадчуваючы нейкую бяду, яны пачалi стукаць у дзверы, а пасля нацiснулi на iх мацней i выламалi. Нiякай жанчыны там не аказалася, а на бэльцы вiсеў ужо без духу з пятлёй на шыi iхнi гаспадар.

Яны знялi яго, выняўшы з пятлi, i з плачам абмылi цела. А пасля, выканаўшы хаўтурныя абрады, у суправаджэннi вялiкага натоўпу пахавалi.

31. На другi дзень паспешлiва прыбывае з суседняга сяла, куды нядаўна выйшла замуж, яго дачка ўся ў жалобе, iрвучы на сабе распушчаныя валасы i б'ючы сябе кулакамi ў грудзi.

Яна ўсё ведала пра няшчасце ў бацькоўскiм доме, хоць нiхто ёй пра гэта не паведамляў. У сне з'явiўся перад ёй цень бацькi з пятлёю на шыi i адкрыў усе зладзействы мачыхi. Расказаў i пра любадзейства, i пра злыя чары, i пра тое, як, загублены прывiдам, закончыў жыццё.

Доўга яна плакала i лямантавала, пакуль жыхары дома не ўгаварылi яе супакоiцца. Выканаўшы на дзевяты дзень законныя абрады, яна прадала з малатка ўсё: нявольнiкаў, хатнiя рэчы, млын i ўючную жывёлу. Такiм чынам, капрызная выпадковасць раскiдала ўсю гаспадарку ў розныя бакi. Мяне купiў нейкi бедны агароднiк за 50 нумаў. Паводле яго слоў, для яго была гэта вялiкая сума, але ён спадзяваўся з маёй дапамогай здабываць сабе сродкi на пражытак.

32. Ход апавядання, я думаю, патрабуе паведамiць, якiя былi мае новыя абавязкi. Кожнай ранiцы гаспадар нагружаў мяне рознай гароднiнай i гнаў у суседняе сяло, пасля, пакiнуўшы свой тавар гандлярам, сядаў мне на спiну i вяртаўся ў свой агарод. Пакуль ён капаў ды палiваў грады i займаўся iншай працай, я адпачываў i цешыўся супакоем.

Але вось разам з правiльным ходам свяцiлаў, чаргаваннем дзён i месяцаў, год, выкрэслiваючы свой круг, пасля багатай вiном, радаснай восенi пачаў хiлiцца ў бок зiмовага iнею Казярога. Увесь час iшоў дождж, начамi росы, а я, стоячы ў стойле пад адкрытым небам, вельмi пакутаваў ад холаду, бо ў майго гаспадара з прычыны крайняй беднасцi не было нi падсцiлу, нi страхi. Жыў ён у будане, складзеным з галля. Апроч таго, ранiцамi даводзiлася мне мясiць голымi нагамi вельмi халодную гразь, наступаючы на калючыя кавалачкi лёду, ды i не мог я напаўняць свой страўнiк звычайнай ежай. У мяне i ў майго гаспадара была адна i тая ж страва. Мы елi стары i нясмачны латук, якi быў пакiнуты на насенне i з-за свайго празмернага ўзросту зрабiўся падобным да венiка з горкiм, брудным i гнiлым сокам.

33. Аднойчы здарылася, што нейкi паважны чалавек з суседняй мясцовасцi, заблудзiўшыся ў час лiўню цёмнай бязмесячнай ноччу, звярнуў свайго стомленага каня на наш двор. За тое, што быў гасцiнна прыняты i атрымаў хоць не вельмi выгодны, але патрэбны адпачынак, ён захацеў аддзячыць ветлiваму гаспадару i абяцаў даць яму збожжа, алею i нават дзве бiклагi вiна. Мой гаспадар бярэ мех i пусты пасуд i, сеўшы на мяне без сядла, пускаецца ў дарогу за шэсцьдзесят стадыяў. Праехаўшы гэту адлегласць, мы апынулiся ў маёнтку, дзе зараз жа гасцiнны гаспадар запрашае майго гаспадара на шчодрае снеданне. Калi яны занялiся келiхамi, раптам здарыўся сапраўдны цуд: па дварэ бегала, адбiўшыся ад iншых, i кудахтала курыца, як звычайна перад тым, калi збiраецца знесцi яйцо. Глянуўшы на яе, гаспадар кажа: "Верная ты служка i пладавiтая! Ужо колькi часу ты штодзённымi родамi даеш нам харчы. Вiдаць, i цяпер рыхтуеш нам закуску". А пасля крычыць: "Гэй, малы, пастаў, як заўсёды, у куток кошык нясушцы!" Парабак выканаў загад, але курыца, пагрэбаваўшы звычайным гняздом, знесла ля ног гаспадара плод, якi мог незвычайна напалохаць. Яна знесла не яйцо, як можна было гэтага чакаць, а кураня з пер'ем, кiпцюрамi, вачыма, якое ўжо ўмела пiшчаць i адразу пабегла за сваёй мацi.