Текст книги "Ogniem i mieczem, tom drugi"
Автор книги: Henryk Sienkiewicz
Жанр:
Историческая проза
сообщить о нарушении
Текущая страница: 32 (всего у книги 33 страниц)
bat'ko (ukr.) – ojciec.
Jahorlik – miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.
Synopa – miasto w płn. Turcji nad Morzem Czarnym.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
hołubił (z ukr.) – pieścić, pielęgnować.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.
I hroszi mało nam daw ataman, bo sam ne maw (z ukr.) – i pieniędzy mało nam dał ataman, bo sam nie miał.
chody (ukr.) – chodź.
Laszka biłoruczka (z ukr., pogard.) – Polka z białymi rękami, arystokratka.
Raszków – miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii.
kontempt (z łac.) – pogarda, lekceważenie.
sklep niebieski (daw.) – sklepienie nieba, firmament.
zali (starop.) – czy.
kulbaka – wysokie siodło.
towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.
szczo ty (ukr.) – co ty?
Waładynka – rzeczka, dziś na terenie Mołdawii.
Perejasław (dziś ukr.: Perejasław-Chmelnyckij) – miasto na środkowej Ukrainie, ok. 80 km na płd. wschód Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.
Zbaraż – miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.
deliberować (z łac.) – rozmyślać, rozważać.
siła (starop.) – bardzo.
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) – król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).
spostponować (daw.) – obrazić, zlekceważyć.
podwika (starop.) – kobieta.
biesaga (daw.) – sakwa, juki.
Jampol (w obwodzie winnickim) – miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.
sub Jove (łac.) – pod Jowiszem, tj. pod gwiazdami.
abominacja (z łac.) – wstręt, odraza.
mars – ponury, groźny wyraz twarzy.
zali (starop.) – czy.
jagody (daw.) – policzki.
imparitatem zadać (z łac.) – uznać za niegodnego.
rarytet (z łac.) – rzadkość.
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.
Kamieniec Podolski – miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.
czambuł (z tur. czapuł: zagon) – oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.
u did'ka (z ukr.) – u diabła.
Mohylów (dziś ukr.: Mohyliw-Podilskij) – miasto nad Dniestrem, ok. 90 km na płd. wschód od Kamieńca Podolskiego.
z Tatary – dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.
Tatary – dziś popr. forma M. lm: Tatarzy.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.
Kahamlik – rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru.
ninie (daw.) – teraz.
bat'ko (ukr.) – ojciec.
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.
kosz – obóz.
chutornicy – mieszkańcy chutorów, pojedynczych gospodarstw, oddalonych od wsi, przysiółków.
mołodycia (daw. ukr.) – dziewczyna.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.
Płoskirów (dziś: Chmielnicki) – miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą, ok. 25 km na północ od Jarmoliniec.
Tarnopol – miasto w zach. części Ukrainy, ok. 110 km na wschód od Lwowa.
spyża (daw.) – jedzenie, pokarm.
z Tatary – dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.
locum (łac.) – miejsce.
Płoskirów (dziś: Chmielnicki) – miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą.
Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).
kulbaka – wysokie siodło.
delirium (łac.) – szaleństwo, majaczenie.
spectrum (łac.) – zjawisko, widziadło.
Żółkiew (ukr. Żowkwa) – miasto w zach. części Ukrainy, położone ok. 25 km na północ od Lwowa.
Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) – strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.
odium (łac.) – nienawiść, niechęć.
delator (z łac.) – oskarżyciel, donosiciel.
Płoskirów (dziś: Chmielnicki) – miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą, ok. 25 km na północ od Jarmoliniec.
czambuł (z tur. czapuł: zagon) – oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.
siła (starop.) – dużo, wiele.
halizna – goła, odkryta przestrzeń.
towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.
kulbaka – wysokie siodło.
hałłakować – wydawać dzikie okrzyki bojowe, wzywać Allaha.
siła (starop.) – dużo, wiele.
komunik (daw.) – jazda, kawalerzyści.
kulbaka – wysokie siodło.
czambuł (z tur. czapuł: zagon) – oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.
siła (starop.) – bardzo.
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.
piławiecka klęska – przegrana wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami pod Piławcami (1648); Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa.
Tamerlan a. Timur Chromy (1336–1405) – wódz Mongołów, założyciel dynastii Timurydów, zdobywca ogromnych obszarów Iraku, Iranu, Gruzji, Armenii i Indii.
towarzysz – rycerz, szlachcic.
kupić się (daw.) – zbierać się, gromadzić się (por. skupić się).
Kamieniec Podolski – miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] – książę tatarski.
rankor (daw.) – uraza, gniew.
komiliton – sprzymierzeniec, wspólnie walczący.
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.
wiwenda (daw., z łac.) – żywność, prowiant.
repeto (łac.) – powtarzam.
desiderat aquas (łac.) – pragnie wody.
impediment (z łac.) – przeszkoda.
kalwin – protestant, wyznawca doktryny Kalwina.
oktawa własc. oktawa kolubryna – działo średniej wielkości, kalibru do 70 mm.
buńczuk – symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie.
Wołoch – człowiek z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.
dank (daw.) – podziękowanie, wdzięczność.
oddawam – dziś popr.: oddaję.
ekspediować (z łac.) – wysyłać, wyprawiać.
dzianet – koń, wierzchowiec paradny rasy hiszp. a. tur.
Vivat Jeremi victor (łac.) – niech żyje Jeremi zwycięzca.
język – tu: jeniec, od którego można wymusić informacje.
komunikiem iść (daw.) – jechać konno, wierzchem; komunik (daw.) – jeździec, kawalerzysta.
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.
komunik (daw.) – jazda, kawalerzyści.
taborek – wozy z zaopatrzeniem.
kolet (z fr. collet: kołnierz) – strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu.
żenie (z ukr.) – gna.
komunik (daw.) – jazda, kawalerzyści; podjazd.
na Dolinie Józefata – tj. na Sądzie Ostatecznym, gdzie mają się zebrać wszyscy ludzie, jacy kiedykolwiek żyli.
tentować (z łac.) – dotrzymywać.
congressus (łac.) – zjazd; towarzystwo; najazd.
białogrodzka orda – Tatarzy mieszkający w Białogrodzie; Białogród a. Akerman (dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij) – miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich.
Niżowi – Kozacy z Niżu, czyli z Siczy Zaporoskiej.
czerń – chłopstwo.
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.
giaur (z tur., pogard.) – niewierny, chrześcijanin.
jasyr – niewolnicy, jeńcy.
ułus – osiedle tatarskie; tatarska jednostka administracyjna, ogół ludności podporządkowanej jednemu z chanów.
wodę na miecze leli – zawarli ugodę.
żenie (z ukr.) – gna.
lama – tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi.
puszkarz (daw.) – artylerzysta a. rusznikarz.
litaury (z ukr.) – wielkie bębny, kotły.
larum – alarm.
żenie (z ukr.) – gna.
czabańczuk – pasterz stepowy.
surowiec – bicz z surowej skóry.
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.
buzdygan (z tur.) – rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.
kurzeń – oddział kozacki.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.
dziryt – włócznia, dzida.
staja a. stajanie – jednostka odległości, licząca od ok. 100 do 1000 m.
buńczuk – symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.
piszczel a. kij – prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.
kiścień – rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu.
janczarowie (tur.) – piechota turecka.
wilcy – dziś popr. forma M. lm: wilki.
poturczeniec (daw.) – człowiek, który przyjął wiarę i kulturę turecką.
berdysz – szeroki, ciężki topór na bardzo długim drzewcu , używany przez piechotę do kruszenia zbroi.
handżar a. kindżał – nóż, sztylet, używany często do dobijania rannego przeciwnika.
pardwa – ptak średniej wielkości z rodziny kurowatych, podobny do kuropatwy lub bażanta, w Polsce już dziś właściwie nie występuje.
aga – turecki tytuł wojskowy, oznaczający dowódcę janczarów.
towarzysz – rycerz, szlachcic.
prosić pardonu – błagać o litość.
Jampol (w obwodzie winnickim) – miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.
Jaremie ne zderżysz (z ukr.) – Jeremiemu nie dasz rady.
Żółte Wody – uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.
Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).
rab (daw.) – sługa.
puszka (daw.) – działo, armata.
hore tobi (ukr.) – biada tobie.
horyłka (z ukr.) – wódka.
przyszle – dziś popr.: przyśle.
mułła – nauczyciel, znawca prawa islamskiego.
azali (starop.) – czy, czyż.
zali (starop.) – czy.
carz (daw.) – władca.
przedzierzgnąć – zmienić.
pomyłuj (ukr.) – zmiłuj się.
inkomodować (z łac. incommodum: niedogodność, nieprzyjemność) – narażać na niewygody.
siła (starop.) – dużo, wiele.
imainacja (z łac. imaginatio) – wyobraźnia, wyobrażenie.
niecułki ulęgałek – miski dzikich gruszek.
samopięt (starop.) – w pięciu, sam z czterema towarzyszami.
legitime natos (łac.) – urodzonych z legalnego małżeństwa.
jasyr (z tur.) – niewola.
modestia (łac.) – skromność.
ponoś (daw.) – podobno.
guldynka (starop.) – myśliwska strzelba gwintowana.
dyzgust (łac.) – przykrość, niesmak.
kopa – sześćdziesiąt.
popsować (daw.) – popsuć, tu: zabić.
pakta konwenta (z łac.) – umowa, ugoda, układy.
siła (starop.) – dużo, wiele.
hadko (z białorus.) – przykro, obrzydliwie.
boćwina a. botwina – liście buraczane; obraźliwe określenie mieszkańców Litwy.
aprosz (z fr. aproche: podejście, przybliżenie) – okopy, pozwalające podejść bliżej do obozu wroga.
perspektywa (daw.) – luneta.
siła (starop.) – bardzo.
obstupuit (łac.) – zdziwił się, osłupiał.
Chocim (ukr. Chotyn) – miasto i twierdza nad Dniestrem, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy; bitwa pod Chocimiem (1621) – taktyczne zwycięstwo wojsk polsko-litewsko-kozackich nad armią turecką.
janczarowie (tur.) – piechota turecka.
kondycje (z łac.) – warunki.
Koli! Koli! (ukr. koły: kłuj) – bij, zabij!
surowiec – niewyprawiona skóra.
lubo (daw.) – chociaż.
abominacja (z łac.) – wstręt, odraza.
kiełb – mała ryba z rodziny karpiowatych.
ludy (ukr.) – ludzie.
szczo (ukr.) – co.
łosza – samica łosia, klempa.
piszczel a. kij – prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.
spasajtes (z ukr.) – ratujcie się.
poena, poenae (łac.) – kara, tu B. lp poenam: karę.
requiem (łac.) – odpoczynek; wieczny odpoczynek, modlitwa za zmarłych.
kolet (z fr. collet: kołnierz) – strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu.
wieczornych – tak zam.: wieczornym.
aprosz (z fr. aproche: podejście, przybliżenie) – okopy, pozwalające podejść bliżej do obozu wroga.
towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.
łycari (ukr.) – rycerze.
Żółte Wody – uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.
Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).
siła (starop.) – dużo, wiele.
wiwenda (z łac., daw.) – pokarm, prowiant.
bat'ko (ukr.) – ojciec.
ne zderżyt (z ukr.) – nie da rady.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.
Boh znajet, szczo budet (z ukr.) – Bóg wie, co będzie.
serdytes (z ukr.) – gniewajcie się, złośćcie się.
Stentor – herold w Iliadzie, słynny z donośnego głosu.
Zbaraż – miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.
mołodycia (daw. ukr.) – dziewczyna.
siła (starop.) – dużo, wiele.
boćwina a. botwina – liście buraczane; obraźliwe określenie mieszkańców Litwy.
iskać – obszukiwać, uwalniać od pcheł i innych pasożytów.
dumbas – łódź rzeczna, prom.
piszczel a. kij – prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.
did (ukr.) – dziad.
czerń – chłopstwo.
in hoc silentio (łac.) – w takiej ciszy.
manierzyna – manierka, buteleczka blaszana na alkohol.
mizeria (z łac.) – nędza, bieda.
verba veritatis (łac.) – słowa prawdy.
minister kalwiński – pastor, duchowny protestancki, wyznawca doktryny Kalwina.
dyzgust (łac.) – przykrość, niesmak.
utinam sim falsus vates (łac.) – obym był fałszywym prorokiem; obym się mylił.
rewokować (łac. revoco: odwołuję) – nawrócić się.
towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.
janczary – piechota turecka; dziś popr. forma M. lm: janczarzy a. janczarowie.
misiurka – hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).
sartor (łac.) – krawiec.
koncerz – długi na 150-180 cm, ciężki miecz.
witać kosmatą ręką (daw.) – winszować, gratulować z okazji ślubu.
konfuzja (z łac.) – zmieszanie, zawstydzenie.
Mars (mit. rzym.) – bóg wojny.
zgasła w dniu klęski – Sobieski, Marek herbu Janina (1628–1652), starszy brat Jana III Sobieskiego, po bitwie pod Batohem (1652) dostał się do niewoli i został ścięty na rozkaz Chmielnickiego.
siła (starop.) – dużo, wiele.
wolentarz (z łac.) – ochotnik, wolontariusz.
sepet (daw., z tur.) – skrzynka na kosztowności.
grubianitas (żart., na wzór łac.) – grubiaństwo, nieuprzejmość.
siła (starop.) – dużo, wiele.
kondycje (z łac.) – warunki.
jaźwiec – borsuk.
hadko (z białorus.) – przykro, obrzydliwie.
hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.
boćwina a. botwina – liście buraczane; obraźliwe określenie mieszkańców Litwy.
ordynans (z łac.) – rozkaz.
hipocentaur (mit., z gr.) – istota mityczna, pół człowiek, pół koń; centaur.
pocztowy – członek pocztu, sługa.
szafarz – zarządca, rozporządzający.
supozycja (z łac.) – przypuszczenie, domysł.
Non nobis, non nobis, sed nomini Tuo, Domine, da gloriam (łac.) – nie nam, nie nam, ale imieniu Twemu, Panie, daj chwałę.
grzdyka – grdyka, gardło.
kalwin – protestant, wyznawca doktryny Kalwina.
esauł – oficer kozacki.
aprosz (z fr. aproche: podejście, przybliżenie) – okopy, pozwalające podejść bliżej do obozu wroga.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.
Hospody (ukr.) – Panie Boże.
bat'ko (ukr.) – ojciec.
kosz – obóz.
lacki (z daw. ukr.) – polski.
siromacha (z daw. ukr.) – wilk samotnik.
staja a. stajanie – jednostka długości, licząca od 100 do 1000 m.
wideta – posterunek straży.
czabańczyk – pasterz stepowy.
kondel (daw.) – kundel, pies.
ekspens (z łac.) – wydatek.
rankor (daw.) – gniew, uraza.
hadki (z białorus.) – wstrętny, przykry, obrzydliwy.
fatigati (łac.) – zmęczeni.
Perekop – przesmyk, prowadzący na Półwysep Krymski, i osada, broniąca wejścia na półwysep.
exquisitissimi (łac.) – wyborni, najwyszukańsi, najlepsi.
inkomodować (z łac.) – niepokoić, pozbawiać wygody, sprawiać kłopot.
komiliton – towarzysz broni.
mizeria (z łac.) – bieda, nędza.
Requiem aeternam dona ei, Domine (łac.) – wieczny odpoczynek daj mu, Panie; słowa modlitwy za zmarłych.
Anima eius (łac.) – dusza jego; słowa modlitwy za zmarłych.
sprezentować – wystawić na pokaz.
rozhowor (ukr.) – rozmowa.
delirium (łac.) – szaleństwo, majaczenie.
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.
Ej to ne pili pilili!… ne tumany ustawały (z ukr.) – ej, to nie pyły pyliły, nie mgły wstawały.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.
Czort by ich pobraw, i cei smerdiaczoi wody kazały pylnowaty (z ukr.) – czart by ich wziął, i tej śmierdzącej wody kazali pilnować.
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.
Toporów – wówczas miasto, dziś wieś w zach. części Ukrainy, ok. 60 km na płn. wschód od Lwowa.
perspektywa (daw.) – luneta.
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) – król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).
Żółte Wody – uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.
