Текст книги "Ogniem i mieczem, tom drugi"
Автор книги: Henryk Sienkiewicz
Жанр:
Историческая проза
сообщить о нарушении
Текущая страница: 31 (всего у книги 33 страниц)
zdebilitować (z łac. debilitatio: osłabienie, ułomność) – osłabić, pozbawić sił.
W tobie jest więcej flegmy, a we mnie sama cholera – nawiązanie do starożytnej teorii humorów, spisanej przez Hipokratesa, według której zdrowie człowieka zależy od równowagi w organizmie czterech humorów: krwi, śluzu (flegmy), żółtej i czarnej żółci (melancholii); u choleryka przeważa żółta żółć.
kupy swawolne – oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.
siła (starop.) – dużo, wiele.
snadnie (daw.) – łatwo.
na hak przywieść – przechytrzyć, oszukać.
hebes (łac.) – tępy, słaby, głupi.
wsiów – dziś popr. forma D. lm: wsi.
boćwina a. botwina – liście buraczane; obraźliwe określenie mieszkańców Litwy.
frant – spryciarz.
siła (daw.) – wiele, dużo; tyle.
ordynans (z łac.) – rozkaz.
kupy swawolne – oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.
emulacja (z łac.) – rywalizacja.
zali (starop.) – czy.
ab ovo (łac.: od jaja) – od początku.
hadko (z białorus.) – przykro, obrzydliwie.
Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) – strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.
obscurus (łac.) – ciemny.
jurgieltnik (z niem. Jahrgeld: coroczna wypłata) – urzędnik opłacany przez obce państwo lub korumpowany przez kogoś innego stałą pensją.
bat'ku (ukr.) – ojcze.
respons (z łac.) – odpowiedź.
towarzysz – rycerz, szlachcic.
musztuluk a. munsztułuk (daw.) – nagroda, podarunek.
Jarmolińce – miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Tarnopola i Zbaraża.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
siła (starop.) – dużo, wiele.
prospectus (łac.) – widok.
czambuł (z tur. czapuł: zagon) – oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.
jasyr (z tur.) – jeńcy, niewolnicy.
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga.
Zbaraż – miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.
kupy swawolne – oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.
jasyr (z tur.) – niewola tatarska lub turecka.
bramować się (daw.) – otaczać się (por. obramowanie).
hajdamaka (z tur.) – buntownik, rozbójnik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770; tu: Kozak.
Nebaba, Martyn (zm. 1651) – ataman kozacki, jeden z przywódców powstania Chmielnickiego.
Nemezis (mit. gr.) – bogini zemsty i sprawiedliwości, uosobienie gniewu bogów.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.
Prypeć – rzeka płynąca przez płd. Białoruś i płn. Ukrainę, prawy dopływ Dniepru; nad Prypecią leży miasto Czarnobyl.
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.
Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).
bitwa pod Sołonicą (1596) – bitwa, w której hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem.
Kumejki – miejscowość w centralnej części Ukrainy, miejsce bitwy, w której wojska Mikołaja Potockiego i Jeremiego Wiśniowieckiego pokonały zbuntowanych Kozaków, kładąc kres powstaniu Pawluka (1637).
juszka (daw.) – polewka, zupa a. sos.
suponować (z łac.) – przypuszczać, domyślać się.
siła (starop.) – bardzo.
Kamieniec Podolski – miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.
Jampol (w obwodzie winnickim) – miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.
Jahorlik – miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.
Płoskirów (dziś: Chmielnicki) – miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą, ok. 25 km na północ od Jarmoliniec.
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.
wasze – skrót od: wasza miłość pan.
basza a. pasza (z tur.) – wysoki urzędnik turecki; pan.
Chocim (ukr. Chotyn) – miasto i twierdza nad Dniestrem, ok. 20 km na południe od Kamieńca Podolskiego, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy.
glejt (z niem. Geleit: konwój) – przepustka, list żelazny, dokument, zezwalający na przejazd.
Akerman a. Białogród (dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij) – miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich.
Uszyca – miejscowość położona u ujścia rzeki Uszycy do Dniestru, ok. 40 km na wschód od Kamieńca Podolskiego.
Mohylów (dziś ukr.: Mohyliw-Podilskij) – miasto nad Dniestrem, ok. 90 km na płd. wschód od Kamieńca Podolskiego.
bławat – cenna tkanina jedwabna, najczęściej błękitna.
towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.
Wołoch – człowiek z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.
wotywa – msza wotywna, odprawiana na czyjąś intencję.
Tarnopol – miasto w zach. części Ukrainy, ok. 110 km na wschód od Lwowa.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
czaban – pasterz stepowy.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.
Na pohybel (ukr.) – śmierć! na zgubę!
Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) – wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.
pacyfikator – tu: ten, kto uspokaja, łagodzi, uśmierza.
buława (z tur.) – symbol władzy wojskowej; rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna.
zali (starop.) – czy.
Hołowu Kisielowu (z ukr.) – głowę Kisiela.
komisarzów – dziś popr. forma D. lm: komisarzy.
nadeszle – dziś popr. forma: nadeśle.
do Tatar – dziś popr. forma D. lm: do Tatarów.
kontempt (z łac.) – zniewaga, obraza; pogarda, lekceważenie.
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.
Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).
powinowaty – należący do rodziny, ale nie krewny.
zali (starop.) – czy.
respons (z łac.) – odpowiedź.
Jahorlik – rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.
rad klimkiem rzuci – lubi zmyślać, koloryzować.
Kamieniec Podolski – miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.
Jampol (w obwodzie winnickim) – miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.
Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) – wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.
Białogród własc. Białogród Kijowski – miasto położone ok. 25 km na zachód od centrum Kijowa, w średniowieczu stanowiło pierwszą linię obrony Kijowa od zachodu; dziś wieś Biłohorodka.
Perejasław (dziś ukr.: Perejasław-Chmelnyckij) – miasto na środkowej Ukrainie, ok. 80 km na płd. wschód Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.
quantum mutatus ab illo (łac.) – o ileż odległy od tamtego.
esauł – oficer kozacki.
buńczuk – symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.
korol do mene prisław (z ukr.) – król do mnie przysłał.
Ne budu howoryty na morozi (z ukr.) – nie będę rozmawiał na mrozie.
Naj korol bude w Warszawi (z ukr.) – niech król będzie w Warszawie.
tamquam Moisem, servatorem, salvatorem, liberatorem populi de servitute lechica et bono omine (łac.) – jakby Mojżesza, opiekuna, wybawcę, wyzwoliciela ludu z niewoli polskiej i na dobrą wróżbę.
illustrissimus princeps (łac.) – najjaśniejszy książę.
jasyr (z tur.) – niewolnicy, jeńcy.
zali (starop.) – czy.
kiń (z ukr.) – rzuć.
Mojżesz (XIII a. XII w. p.n.e.) – postać biblijna, największy prorok Starego Testamentu, wyprowadził swój lud z niewoli egipskiej.
Oj, szczob toho Chmila perwsza kula ne mynuła (z ukr.) – oj, żeby tego Chmiela pierwsza kula nie minęła.
Jahorlik – rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.
wraży (z ukr.) – wrogi, nienawistny.
komysz (daw.) – zarośla; kryjówka.
Jarmolińce – miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.
watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
łycar (ukr.) – rycerz.
bat'ko (ukr.) – ojciec.
tatarski brzeg – tak nazywano lewy brzeg Dniepru, prawy zwano ruskim.
bohato (z ukr. bahato) – dużo, wiele.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.
potaż (z hol. pot: garnek; asch: popiół) – popiół, używany w różnych gospodarczych czynnościach, a. naczynie na popiół.
rozhowor (z ukr.) – rozmowa.
buńczuk – symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.
altembas – kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego.
kopieniak (daw.) – płaszcz.
szampierz a. sąpierz (starop.: strona w sporze, zawodnik, rywal) – przedstawiciel; bojownik.
duk (z łac. dux) – wódz, książę.
Lach (daw. ukr.) – Polak; tu: D. lm, Lachiw: Polaków.
Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) – wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
usty – dziś popr. forma: ustami.
z Lachy – dziś popr. forma N. lm: z Lachami.
klemencja (z łac.) – łagodność, pobłażanie.
piław a. pilaw – potrawa z ryżu i baraniny z dodatkiem ryb lub innych mięs, tłusta i ostro przyprawiona.
lacki (daw. ukr.) – polski.
antypast (daw.) – przystawka, przekąska.
Ja jeho znaju (z ukr.) – znam go.
boimo (ukr.) – boimy.
Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).
Turki, Tatary i Niemce – dziś popr. forma B. lm: Turków, Tatarów i Niemców.
detyna (z ukr.) – dziecko.
Tatar – dziś popr. forma D. lm: Tatarów.
zali (starop.) – czy.
ad mitiorem et saniorem mentem (łac.) – do spokoju i zdrowego rozsądku.
Mowczy, pope! Ne twoje diło brechniu meni zadawaty! Chody no na dwir, nauczu ja tebe pułkownikiw zaporoskich szanowaty (z ukr.) – milcz, popie. To nie twoje zadanie zarzucać mi kłamstwo. Chodź na dwór, nauczę cię szanować pułkowników zaporoskich.
zhreszy (z ukr.) – zgrzeszy.
urezać (z ukr.) – uciąć.
nie zderżą (z ukr.) – nie dotrzymają, nie dadzą rady.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.
Sedyte i mowczyte (z ukr.) – siedźcie i milczcie.
nie sumuj (z ukr) – nie smuć się.
worożycha (ukr.) – wróżka.
My Lachiw choczemo rizaty, a ty nasz czołowik (z ukr.) – my chcemy zabijać Polaków, a ty nasz człowiek.
zarizaw (ukr.) – zarżnąłem.
mea culpa (łac.) – moja wina.
delirium (łac.) – szaleństwo.
kontempt (łac.) – obraza, zniewaga, lekceważenie.
efferatam bestiam (łac.) – rozszalałą bestię.
o czasiech – dziś popr. forma Ms. lm: o czasach.
Pax vobiscum (łac.) – pokój wam.
surdo tyranno fabula dicta (łac.) – bajka opowiadana głuchemu tyranowi.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.
sobaka (ukr.) – pies.
kusztyk a. kulawka – kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość.
Meni korol pysaw (ukr.) – król mi pisał.
piernacz – buława pułkownikowska kozacka, która zastępowała między Kozakami list żelazny, czyli dawała okazicielowi prawo swobodnego przejazdu i nietykalność.
po monastyrach u czernic – po klasztorach u mniszek.
Zbaraż – miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.
kupami swawolników – oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.
łyczek (daw. pogard.) – mieszczanin.
Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649) – magnat, polityk, wojewoda kijowski.
Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) – strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.
Jahorlik – rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.
sekundować (z łac.) – pomagać, towarzyszyć.
siła (starop.) – dużo, wiele.
solenna wotywa – msza uroczysta, odprawiana w szczególnej intencji.
esauł – oficer kozacki.
ja joho lublu, ja ne dla hroszi tutki priszow (z ukr.) – kocham go, nie dla pieniędzy tu przyszedłem.
bat'ko (ukr.) – ojciec.
Lach (daw. ukr.) – Polak; tu: D. lm, Lachiw: Polaków.
czernice – mniszki, zakonnice.
Ne znaju (ukr.) – nie wiem.
bahaćko Lachiw (z daw. ukr.) – dużo Polaków.
Bahato utikło, bahato zabyły (z ukr.) – dużo uciekło, dużo zabili.
hroszy (z ukr.) – pieniądze.
polubił jak detynu ridnuju (z ukr.) – pokochałem jak rodzone dziecko.
Ja pyśmo widdaw (z ukr.) – oddałem list.
łycar (ukr.) – rycerz.
polityka (z łac.) – tu: grzeczność, uprzejmość.
rankor (daw.) – gniew, uraza.
dowcip (daw.) – rozum, rozsądek.
epithalamium (łac.) – pieśń na cześć nowożeńców.
Apollina dla Marsa zaniedbał – tj. sztuki piękne dla wojny.
pohybel (ukr.) – zguba, śmierć.
armować (z łac.) – zbroić, uzbrajać.
Bude taka wijna, jakoi ne buwało (ukr.) – będzie taka wojna, jakiej jeszcze nie było.
na hawrani – na granicy.
Sprawedływe każete, pane. Ne cii teper lude, szczo buwały (z ukr.) – sprawiedliwie mówicie, panie. Nie tacy teraz ludzie, jak dawniej.
Ałe szczoby cij łycar Bohuna ubyw (z ukr.) – ale żeby ten rycerz zabił Bohuna.
kilkodniowy – dziś: kilkudniowy.
armisticium (łac.) – zawieszenie broni.
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.
czernica – zakonnica, mniszka.
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo królowej lub księżnej.
zali (starop.) – czy.
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.
delirium – maligna, brak przytomności.
ordynans (z łac.) – rozkaz.
Kahamlik – rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru.
Raszków – miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii.
piernacz – buława pułkownikowska kozacka, która zastępowała między Kozakami list żelazny, czyli dawała okazicielowi prawo swobodnego przejazdu i nietykalność.
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
munsztułuk (daw.) – nagroda.
wraży (z ukr.) – wrogi, nienawistny.
śluzy – tu: łzy.
kulbaczyć – siodłać.
zali (starop.) – czy.
Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) – strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
hadko (z białorus.) – przykro, obrzydliwie.
Zbaraż – miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.
towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.
świta (daw.) – odzież wierzchnia, kurtka.
Kamieniec Podolski – miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.
armistycjum (z łac.) – zawieszenie broni.
rozhowor (z ukr.) – rozmowa.
ożenić – tu: połączyć.
animalia (łac.) – zwierzęta.
piernacz – buława pułkownikowska kozacka, pełniąca funkcję listu żelaznego, tj. przepustki.
z Tatary – dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.
państwo łubniańskie – posiadłości książęce, okolica Łubniów; Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
zbisurmanić się (daw. pogard.) – zostać muzułmaninem.
Galata – dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie.
Belial (mit.) – upadły anioł, szatan.
komunik (daw.) – jazda, kawaleria.
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.
Jarmolińce – miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.
Jampol (w obwodzie winnickim) – miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.
rezun (z ukr.) – siepacz, zabijaka.
czerń – chłopstwo.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
