Текст книги "Ogniem i mieczem, tom drugi"
Автор книги: Henryk Sienkiewicz
Жанр:
Историческая проза
сообщить о нарушении
Текущая страница: 30 (всего у книги 33 страниц)
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.
prospectus (łac.) – widok.
przetak – sito.
guldynka (starop.) – myśliwska strzelba gwintowana.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
bat'ku (ukr.) – ojcze.
kapuza (z łac. caput: głowa) – futrzana czapka-uszanka.
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.
sobaka (ukr.) – pies.
znaje (ukr.) – wie.
Koli! Koli! (ukr. koły!) – bij, zabij!
towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.
gamratka (daw.) – panienka lekkich obyczajów.
krasne barwy – czerwone mundury.
kulbaka – wysokie siodło.
Ludy, spasajtes (ukr.) – ludzie, ratujcie się.
hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.
bondar (ukr.) – bednarz.
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.
nieruchomie – dziś popr.: nieruchomo.
splantować – spłaszczyć, wyrównać; tu: przegadać, usadzić.
fatigatus (łac.) – zmęczony.
Jarmolińce – miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary, podmokłe zarośla.
Sicz Zaporoska – Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.
Kamieniec Podolski – miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.
hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.
watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.
Perekop – twierdza tatarska, strzegąca wejścia na Półwysep Krymski.
ułus – osiedle tatarskie; tatarska jednostka administracyjna, ogół ludności podporządkowanej jednemu z chanów.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
drużka (z ukr.) – przyjaciółka.
Ubij, bat'ku (ukr.) – zabij, ojcze.
przyhołubić (ukr.) – przygarnąć.
Jarmolińce – miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.
liszka – lis.
postradać (daw.) – stracić.
de publicis (łac.) – o sprawach publicznych.
zali (starop.) – czy.
splantować – spłaszczyć, wyrównać; tu: przegadać, usadzić.
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.
czerniec (z ukr.) – mnich, zakonnik.
boćwina – liście buraczane.
snadnie (daw.) – łatwo, często.
Jahorlik – miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.
sędzie – dziś popr. forma M. lm: sędziowie.
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.
teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.
eksperiencja (z łac.) – doświadczenie.
przebrać się (daw.) – przeprawić się, przejść.
frukta (łac. fructa) – owoce.
przeto (przest.) – więc, zatem.
contentus (łac.) – zadowolony.
obrok – karma końska; tu: nakarmienie koni.
ordynans (z łac.) – rozkaz.
Zbaraż – miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.
kupy swawolne – oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.
Tarnopol – miasto w zach. części Ukrainy, ok. 110 km na wschód od Lwowa.
bitwa pod Cecorą (1620) – zakończona zwycięstwem wojsk turecko-tatarskich nad Polakami podczas odwrotu, spowodowanego przez niezgodę i niesubordynację polskich magnatów; do niewoli dostał się wówczas m.in. Bohdan Chmielnicki; Cecora – miejscowość w pn.-wsch. Rumunii.
Żółte Wody – uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.
dać drała – dać drapaka, uciec.
respons (z łac.) – odpowiedź.
Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) – strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.
konkordia (z łac.) – zgoda, jednomyślność.
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.
Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa.
dragoni – wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno.
klient (daw., z łac.) – szlachcic, służący magnatowi i popierający go na sejmikach.
Karol Ferdynand Waza (1613–1655) – książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) – król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).
fakcje (z łac.) – intrygi stronnictw, wichrzycielstwo.
dyskursa (z łac.) – dyskusje, rozprawy.
Pyrrus (319–272 p.n.e.) – król Epiru (płn.-zach. części Grecji), prowadził wojnę z Rzymianami.
ćma (daw.) – ogromna ilość, tłum.
złotogłów – tkanina ze złotych nici.
kredens – naczynia, tj. kubki, kielichy, talerze, miski, często bardzo bogato zdobione.
Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) – wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.
salutem Reipublicae (łac.) – bezpieczeństwo (a. ratunek) Rzeczypospolitej.
przefrymarczyć (daw.) – przehandlować, sprzedać.
totaliter (łac.) – całkowicie; wszyscy.
chan w dwieście tysięcy koni – pogłoski okazały się przesadzone; historycy podają liczbę 4 tys. jazdy.
Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) – strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.
pospolite ruszenie – w rzeczywistości pospolite ruszenie nie brało udziału w bitwie pod Piławcami.
Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).
tumult – zamieszki, awantury.
kupić się (daw.) – zbierać się, gromadzić się (por. skupić się).
każden – dziś popr.: każdy.
towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.
bić larum – dzwonić na alarm, na trwogę.
banderia – tu: chorągiew, znak gildii.
ludzie nikczemnych kondycji – ludzie niskiego stanu społecznego, tj. mieszczanie i chłopi.
serca – tu: odwagi, chęci do walki.
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.
sam (starop.) – tutaj.
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.
kaput (łac. caput: głowa) – klęska ostateczna, śmierć.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
autorament – sposób wcielania żołnierzy do wojska w czasach I RP, stanowiących najważniejszą część armii; ewentualne braki w autoramencie uzupełniano żołnierzami z pospolitego ruszenia.
wojewoda kijowski – Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski.
publicum (łac.) – ogół, zgromadzeni.
wraży (z ukr.) – wrogi, nieprzyjacielski.
Gajusz Mariusz (156–86 p.n.e.) – rzymski wódz i mąż stanu, zwany przez Plutarcha trzecim założycielem Rzymu, reformator armii rzymskiej, zwycięzca wielu wojen, wuj Juliusza Cezara (100–44 p.n.e.).
pereat (łac.) – niech przepadnie.
Rzplitą – Rzeczpospolitą; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.
stalle – zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.
szacunek – tu: szacowanie, obliczanie wydatków potrzebnych do działań wojennych; kosztorys.
Tamerlan a. Timur Chromy (1336–1405) – wódz Mongołów, założyciel dynastii Timurydów, zdobywca ogromnych obszarów Iraku, Iranu, Gruzji, Armenii i Indii.
czambuł (z tur. czapuł: zagon) – oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.
Karol Ferdynand Waza (1613–1655) – książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) – król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).
lubo (daw.) – chociaż.
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
vir (łac.) – mąż (por. mąż stanu), człowiek godny.
incomparabilis (łac.) – niezrównany.
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.
modestia (z łac.) – skromność.
siła (starop.) – dużo, wiele.
zali (starop.) – czy.
skaptować – przekonać kogoś do swoich racji, namówić do przejścia na swoją stronę.
petyhorcy – średniozbrojna jazda w wojsku litewskim.
cor, cordis (łac.) – serce, tu: lm, serca.
panna respektowa – kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców.
exemplum (łac.) – przykład.
delirium (łac.) – szaleństwo, atak choroby.
dla ostentacji – na pokaz.
hajduk (z węg.) – lokaj.
pajuk (daw.) – członek służby lub straży przybocznej; lokaj.
janczarzy a. janczarowie (z tur.) – piechota turecka.
kawalkata (z wł. cavalcata, z fr. cavalcade) – dziś: kawalkada; orszak konny.
karabon – bryka, powóz.
towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.
towarzysz chorągwiany – szlachcic służący w wojsku, rycerz.
psy legawe a. legawce – psy myśliwskie, które wystawiają zwierzynę, ale, w przeciwieństwie do chartów, nie gonią jej i nie aportują; dawniej legawce po zwietrzeniu ofiary przylegały do ziemi w oczekiwaniu na myśliwego, stąd wzięła się ich nazwa, dziś częściej wystawiają na stojąco; do legawców należą m.in. wyżły, pointery i setery.
luzak – sługa obozowy.
deka (daw.) – pokrowiec, osłona.
kupić się (daw.) – zbierać się, gromadzić się (por. skupić się).
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.
płeć (daw.) – cera, skóra, karnacja.
siła (starop.) – dużo, wiele.
naści (daw.) – masz, trzymaj.
hetka (daw.) – podłużny guzik, do pary z pętelką używany do zapinania odzieży; także: marny koń, szkapa.
towarzysz – rycerz, szlachcic.
wczas – wygoda, odpoczynek.
ordynek (z niem. Ordnung) – porządek, szyk.
dragan a. dragon – żołnierz dragonii, walczący pieszo, a poruszający się konno.
pocztowy – członek pocztu, sługa.
towarzysz – tu: rycerz, szlachcic.
obuszek – broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym, niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.
przeciem jest towarzysz i to nie lekkiego, ale poważnego znaku pana wojewody – towarzysz spod poważnego znaku nie mógł iść pod komendę nawet generała wojsk cudzoziemskiego autoramentu; przeciwnie nawet: często generał bywał oddawany pod komendę towarzysza; aby tego uniknąć, generałowie i oficerowie regimentów cudzoziemskich starali się być jednocześnie towarzyszami w polskich. Takim towarzyszem był i pan Wołodyjowski. [przypis autorski]
ordynans (z łac.) – rozkaz.
interrex (łac.) – regent, sprawujący władzę w okresie bezkrólewia, w XVI i XVII w. funkcję tę pełnił najczęściej prymas.
kaptur a. sąd kapturowy – nadzwyczajny sąd do spraw karnych (ale nie cywilnych), powoływany w czasie bezkrólewia.
infima minorum (łac.) – najniższa klasa w dawnej szkole polskiej, nauczano tam głównie podstaw gramatyki łacińskiej.
adjectivum cum substantivo (łac.) – przymiotnik z rzeczownikiem.
stultus (łac.) – głupi.
stulta (łac.) – głupia.
stultum (łac.) – głupie.
boćwina a. botwina – liście buraczane.
imbier – dziś: imbir.
egzakcja (z łac. exactio: pobór, nadzór) – ściąganie podatku na wojsko.
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) – król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).
Karol Ferdynand Waza (1613–1655) – książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.
każden – dziś popr.: każdy.
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.
Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).
in liberis suffragiis (łac. suffragium: tabliczka do głosowania, głos w wyborach, wolność wyboru) – w wolnych wyborach.
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.
kaptur a. sąd kapturowy – nadzwyczajny sąd do spraw karnych (ale nie cywilnych), powoływany w czasie bezkrólewia.
propter securitatem loci – dla bezpieczeństwa miejsca.
nemine excepto (łac.: nikogo nie wyłączając) – obowiązek pozostania w szeregach.
pierzynę, dziecinę i łacinę – tak nazywano pogardliwie trzech regimentarzy: wygodnickiego Władysława Dominika Zasławskiego-Ostrogskiego, niedoświadczonego Aleksandra Koniecpolskiego i uczonego Mikołaja Ostroroga.
pod wiechami – tj. w karczmach, których znak rozpoznawczy stanowiła wiecha, czyli wieniec albo przyozdobione drzewko, umieszczone nad wejściem.
gamratka – panienka lekkich obyczajów.
partyzant – tu: stronnik.
Marek Porcjusz Kato (234–149 p.n.e.) – polityk rzymski, każde swoje przemówienie w senacie kończył wezwaniem do zburzenia Kartaginy, stolicy wrogów.
zali (starop.) – czy.
Babice i Lipków – wsi podwarszawskie, ok. 15 km od warszawskiego Starego Miasta.
Zaborów – wieś podwarszawska, ok. 25 km od warszawskiego Starego Miasta.
w samodziesięć (daw.) – w grupie dziesięcioosobowej, sami z ośmioma sługami lub towarzyszami.
jechać rysią – jechać chyżo, szybko.
towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.
rankor – gniew, złość, zapalczywość.
opłazować – obić płaską stroną miecza.
gonić w piętkę – coraz gorzej sobie radzić, tracić zdolność logicznego myślenia i działania.
towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.
parol (łac.: słowo) – słowo honoru.
kontentować się – zadowolić się, uznać.
cynglów ruszać – strzelać.
siła (starop.) – dużo, wiele.
impedimenta (łac.) – przeszkody, utrudnienia.
spero (łac.) – mam nadzieję.
petyhorcy – średniozbrojna jazda w wojsku litewskim.
kondycja (z łac.) – warunek.
watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.
szydersko – dziś: szyderczo.
mołojecki – właściwy mołojcowi; mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.
hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.
schować dudy w miech – zrezygnować, ustąpić.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
zali (starop.) – czy.
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.
Kamieniec Podolski – miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.
zali (starop.) – czy.
esauł – oficer kozacki.
watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.
esauł – oficer kozacki.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) – król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.
Karol Ferdynand Waza (1613–1655) – książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.
moderacja (z łac.) – umiarkowanie, przezorność.
pod bramę wsadzić – ukarać więzieniem.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
promulgowany (z łac.) – obwieszczony, ogłoszony.
pocztowy – członek pocztu, sługa.
Rzplita – Rzeczpospolita; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.
w jedle (starop. jadło, w jedle) – w jedzeniu.
wsiów – dziś popr. forma D. lm: wsi.
intrata (z łac.) – korzyść; nadanie.
Jafet – postać biblijna, jeden z synów Noego; w XVII w. popularny był pogląd, że szlachta to potomkowie Jafeta, a chłopi pochodzą od jego brata Chama.
dyferencja (z łac.) – różnice.
legawce a. psy legawe – psy myśliwskie, które wystawiają zwierzynę, ale, w przeciwieństwie do chartów, nie gonią jej i nie aportują; dawniej legawce po zwietrzeniu ofiary przylegały do ziemi w oczekiwaniu na myśliwego, stąd wzięła się ich nazwa, dziś częściej wystawiają na stojąco; do legawców należą m.in. wyżły, pointery i setery.
zali (starop.) – czy.
in liberis suffragiis (łac. suffragium: tabliczka do głosowania, głos w wyborach, wolność wyboru) – w wolnych wyborach.
prowent (z łac.) – przychód.
zali (starop.) – czy.
wielom – dziś: wielu.
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) – król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).
piławiecka klęska – przegrana wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami pod Piławcami (1648); Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa.
exules (łac.) – wygnańcy, uchodźcy.
sławny Kartagińczyk, którego słodkość aury w Kapui… zdelibitowała – w III w. p.n.e., podczas wojen punickich, Kapua stanowiła główną bazę Fenicjan w Italii; w 211 r. p.n.e. Rzymianie oblegali i zdobyli Kapuę, mimo podwójnej obrony: przez wojska libijskie Hannona z wewnątrz i przez wojska fenickie Hannibala z zewnątrz.
