Текст книги "Krzyżacy, tom pierwszy"
Автор книги: Henryk Sienkiewicz
Жанр:
Историческая проза
сообщить о нарушении
Текущая страница: 26 (всего у книги 31 страниц)
Krzyżacy – Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, założony w czasie krucjat (ok. 1191), po upadku Królestwa Jerozolimskiego usiłował stworzyć sobie państwo w Europie na ziemiach pogańskich Prusów i na terenie Litwy.
luty (daw.) – groźny, srogi.
tur – wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.
kord – krótki miecz.
ziemianin – właściciel majątku ziemskiego, obszarnik, dziedzic.
konew (daw.) – duże naczynie.
sytny (daw.) – sycący, pożywny.
stągiewka (daw.) – mała stągiew; stągiew – wysokie naczynie o szerokim dnie.
Władysław I Łokietek – (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego. Walcząc o władzę, musiał zbrojnie stłumić bunt mieszczaństwa krakowskiego pod wodzą wójta Alberta (1311–1312), stąd wzmianka o napięciach między mieszczaństwem a stanem rycerskim.
ad concessionem pecuniarum (łac.) – do wydawania pieniędzy.
gotowy grosz (daw.) – gotówka.
gody – święto.
prawić (daw.) – mówić, opowiadać.
gonitwy w szrankach – konkurencje konne na turnieju rycerskim; szranki – ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej.
kmotr, kumotr – dawne określenie grzecznościowe, gdzie indziej także: kum, ojciec chrzestny.
rad (daw.) – chętnie.
gad (daw.) – małe zwierzęta, robactwo bądź szkodniki.
rad (daw.) – chętnie.
szranki – ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej, przen. sam turniej.
zowią (daw.) – dziś popr.: nazywają.
rodzonego – brata.
Tępa Podkowa – autentyczny herb: złoty krzyż pod białą podkową na niebieskim polu.
zawołanie – hasło służące do zwoływania rodu, np. w czasie bitwy, umieszczane w górnej części herbu; nie występuje w heraldyce innych krajów.
wojna Grzymalitów z Nałęczami – wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów.
zasie – dziś popr.: zaś.
kmieć – zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.
Jan z Oleśnicy – (zm. 1413), wielkorządca Litwy, starosta krakowski.
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
opatrzyłem się – dziś: zaopatrzyłem się.
podjezdek – koń mniejszej wartości, słaby a. młody.
pawęż (daw.) – wysoka, czworokątna tarcza z drewna obitego skórą lub blachą.
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
siedziało książę – w dawnej polszczyźnie wyraz ”książę” miał rodzaj nijaki.
najprzedniejszy (daw.) – najlepszy, najwyższej jakości.
Burgund – mieszkaniec Burgundii, regionu w centralnej Francji.
dzieci Beliala – przen. poganie; Belial a. Baal – bożek pogański wspominany w Starym Testamencie.
Mikołaj z Moskorzowa – dowódca obrony górnego zamku w Wilnie w r. 1390.
zamkuście nie dali – gdy Krzyżacy zaatakowali Wilno w jesieni 1390, górny zamek obroniła załoga dowodzona przez Mikołaja Moskarzewskiego; w obronie zamku dolnego dowodził i zginął wówczas brat Jagiełły, Korygiełło.
tedy (daw.) – więc, zatem.
służały – mający za sobą długą służbę (w domyśle: w wojsku), doświadczony.
potykać się – walczyć.
chrobry – dzielny, odważny.
któren – dziś popr.: który.
przedziać (daw.) – przeszyć, przebić; por. „nadziać”.
brzeszczot – ostrze, tu: miecz.
przymawiać – czynić zarzuty a. wymówki.
Saraceni – Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów. Tu ogólnie o poganach.
sąd boży – w średniowieczu pojedynek sądowy, mający dowieść racji jednej ze stron i uważany za dowód.
zrok (daw.) – umówione miejsce i czas spotkania.
Wacław IV Luksemburski (1361–1419) – król niemiecki 1378–1400 i czeski 1378–1419, nazywany tu „rzymskim” przez wzgląd na tradycję Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego.
kasztelan – średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.
chrobry – dzielny, odważny.
zali (daw.) – czy.
Saraceni – Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów. Tu ogólnie o poganach.
każden – dziś popr.: każdy.
gdy diabła w katedrze w Płocku na ziem zrzucono, kazał mu ogarek postawić – anegdota dotyczy udziału Jagiełły w misterium wielkanocnym, w trakcie którego zrzucano na ziemię postać pokonanego diabła. Wzięło się stąd przysłowie „Stawiać Panu Bogu świeczkę, a diabłu ogarek”.
kniaź – książę.
sparszeć – nabawić się grzybicy głowy, zwanej parchem.
drzewiej (daw.) – dawniej.
numa – litewska chata z ziemi i nieociosanych bierwion.
ninie (daw.) – teraz.
tęskności – dziś popr.: tęsknoty.
mecher – pęcherz.
jarzębowym – jarzębinowym.
przedaż – dziś popr.: sprzedaż.
skojec – średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.
trefić – układać w loki.
jedle – dziś: jadle, jedzeniu.
człeku – dziś popr.: człowiekowi.
jafer – borówka (wzięte z gwary podhalańskiej, za pomocą której Sienkiewicz naśladował język staropolski).
żywot (daw.) – brzuch.
Ryngałła – (ok. 1367–ok.1430), córka księcia trockiego Kiejstuta oraz Biruty, siostra Witolda.
pochutnica – kobieta lekkich obyczajów.
Witoldowa – dziś popr.: Witolda.
Henryk – najmłodszy syn księcia mazowieckiego Ziemowita III, miał niższe święcenia kapłańskie. Dla małżeństwa z Ryngałłą zrezygnował z godności biskupa płockiego.
książę mazowieckie – w dawnej polszczyźnie wyraz ”książę” był rodzaju nijakiego.
dyspensa – wydawane w szczególnych przypadkach zwolnienie z obowiązku przestrzegania któregoś z przepisów prawa kościelnego.
pierwej (daw.) – dawniej.
postępkiem swoim – tj. rezygnacją ze święceń kapłańskich.
krwie – dziś popr.: krwi; z tej krwie oznacza: tego rodu.
clerici (łac.) – klerycy.
awinioński – w latach 1378–1417 na skutek tarć politycznych wśród kardynałów oraz działań królów Francji wielokrotnie wybierano dwóch, a nawet trzech papieży jednocześnie. Obóz związany z Francją stworzył drugą siedzibę papieską w mieście Avingon. Obecnie papieże awiniońscy uznawani są za antypapieży (osoby nieprawnie sprawujące ten urząd), a okres ten określany jest mianem „wielkiej schizmy zachodniej”. W czasie przedstawianym w powieści papieżem awiniońskim był Benedykt XIII, a rzymskim – Bonifacy IX.
zlisić się (daw.) – zrazić się, zniechęcić.
być za elektem – być żoną biskupa-elekta.
śpik – dziś popr.: szpik.
Zawisza Czarny z Garbowa – (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.
Jan Farurej z Garbowa – rycerz, brat Zawiszy Czarnego.
Mikołaj Powała z Taczewa – (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.
Paweł (Paszko) zwany Złodziej z Biskupic – rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.
Abdank a. Awdaniec– średniowieczny ród rycerski.
Krystyn z Ostrowa – (1352–1430), marszałek dworu królowej Jadwigi, w bitwie pod Grunwaldem wystawił własną chorągiew.
Jakub z Kobylan – (zm. 1454), rycerz i dowódca, w latach 1425–1430 marszałek dworu wielkiego księcia litewskiego Witolda.
knykcie – stawy w palcach u rąk bądź odcinki między tymi stawami.
komes – dostojnik dworski bądź zarządca okręgu.
nieprzyjaciel z Awinionu – antypapież.
zgoda między królem a kniaziem Witoldem na Niemcach skrupiła – sens: skutki tej zgody spadły na Niemców.
siła (daw.) – wiele.
Świdrygiełło – (ok. 1370-1452), najmłodszy brat Jagiełły, przeciwnik unii polsko-litewskiej, często spiskujący z Krzyżakami.
Konrad von Jungingen – (1355–1407) wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393–1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.
Ulrich von Jungingen – 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem. W momencie przedstawianym w książce wielkim mistrzem zakonu był jego brat, Konrad.
kniaź – książę.
żelezie – dziś popr.: żelazie.
nadmiar – ponad zwykłą miarę, nadmiernie.
praw – znaczenie: ma rację.
naniecić, rozniecić – rozpalić.
Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).
czeladź – służba.
Kiejstutówna – córka Kiejstuta; Kiejstut – (ok. 1310–1382), książę trocki, wielki książę litewski w ostatnich latach życia, skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą i uwięziony przez niego w Krewie, gdzie zmarł.
Janusz I Starszy (Warszawski) – (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.
niedziela (daw.) – tydzień.
jeno (daw.) – tylko.
ninie (daw.) – teraz.
siła (daw.) – wiele.
księżna Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).
lutnia (muz.) – dawny instrument strunowy szarpany.
pacholik – chłopiec.
rybałt – wędrowny muzyk lub śpiewak.
gęśle (muz.) – ludowy instrument smyczkowy, podobny do skrzypiec.
młódka (daw.) – młoda dziewczyna.
z dworzany – dziś popr.: z dworzanami.
przygodzić się (daw.) – przydarzyć się.
siestra – błąd w stylizacji, taka wymowa możliwa była na wschodzie Polski, a z tekstu wynika, że Bogdaniec leżał w Wielkopolsce.
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
bojarzyn a. bojar – rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.
Witold Kiejstutowicz, zwany wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
gotuje (daw.) – przygotowuje.
ziścić się – spełnić się.
przeciw którym nikomu niesporo – sens: nikt nie ma ochoty na potyczkę z nimi.
roków – dziś popr.: lat.
blach – tj. zbroi.
Spytko z Melsztyna – (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.
pokrewnych – krewnych.
kur (daw.) – kogut.
jutrznia – pierwsza część katolickiej liturgii godzin (siedmiu codziennych modlitw, do których zobowiązane są osoby ze święceniami duchownymi), odmawiana o wschodzie słońca.
rybałt – wędrowny muzyk lub śpiewak.
lutnia (muz.) – dawny instrument strunowy szarpany.
jasełka – widowiska teatralne na temat Bożego Narodzenia, wzorowane na średniowiecznych misteriach franciszkańskich.
pomieszanie – zmieszanie, zakłopotanie.
Za Jasiem do Śląska – pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.
chciwie – chętnie.
komes – tu raczej w znaczeniu „możny rycerz” niż jako urząd.
przedchorągiewny – rycerz walczący w pierwszym szeregu, przed sztandarem chorągwi (dawnej jednostki wojskowej), do której należy.
któren – dziś popr.: który.
dyć (gw.)– przecież.
miesiąc (daw.) – księżyc.
szyba kościelna – chodzi o witraż.
grabia – hrabia; Sienkiewicz nadaje Jurandowi ze Spychowa już trzeci nie odpowiadający sytuacji tytuł.
gładka – tu: piękna.
siła (daw.) – wielu.
pomorzył (daw.) – zabił.
nabrały – napęczniały.
długo książę w niewoli u nich siedział – w 1393 r.; Sienkiewicz prawdopodobnie przesadza na temat czasu trwania niewoli.
troczyć – przywiązać.
halebarda – dziś popr.: halabarda.
rubież – granica, pogranicze.
przetowłosy (daw.) – jasnowłosy.
pawęż (daw.) – wysoka, czworokątna tarcza z drewna obitego skórą lub blachą.
bydlić (daw.) – mieszkać, przebywać.
radziej (daw.) – chętniej.
któren – dziś popr.: który.
luty (daw.) – groźny, srogi.
frasować się (daw.) – martwić się.
przygodzić się (daw.) – przydarzyć się.
nie cudna temu chłopcu wojna – sens: wojna nie jest dla niego niczym nowym.
roków – dziś popr.: lat.
nowotny (daw.) – nowy.
wiskać – prawdopodobnie od iskać, drapać.
otrok (daw.) – chłopak.
nie idzie (daw.) – nie uchodzi, nie wypada.
gorze (ze starop. gorzeć: palić się) – biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.
łagiew (daw.) – naczynie podróżne.
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
łuby – kosze, bagaże.
pątlik – siatka do podtrzymywania włosów.
jaka (daw.) – rodzaj okrycia wierzchniego.
kord – krótki miecz.
fryzyjski – pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.
ślachcic – dziś popr.: szlachcic.
jen (daw.) – który.
kasztelan – średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.
niedziela (daw.) – tydzień.
wartki (daw.) – prędki (tu: do bójki).
samoczwart (daw.) – we czterech.
podjezdek – koń mniejszej wartości, słaby a. młody.
kowany (daw.) – kuty, wykuty.
doźrzeć – dziś popr.: dojrzeć.
garncówka – właśc.: półgarncówka, naczynie o objętości pół garnca.
nieruchomie – dziś popr.: nieruchomo.
kur (daw.) – kogut.
połóg – około sześciotygodniowy okres po porodzie.
prawić (daw.) – mówić, opowiadać.
samoczwart (daw.) – we czterech.
alibo – dziś popr.: albo.
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
miarkuj, co ci rzekę – zwracaj uwagę na to, co ci mówię.
połóg – około sześciotygodniowy okres po porodzie.
otrąbić (daw.) – ogłosić uroczyście.
sprawić się (daw.) – spełnić powinności a. obowiązki.
kopa (daw.) – 60.
padło – padlina.
roli niezwyczajnych – nieprzyzwyczajonych do pracy na roli.
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
jen (daw.) – który.
więcej zbójem niźli zakonnikiem patrzył – bardziej wyglądał na zbójcę niż na zakonnika.
knecht – żołnierz piechoty niemieckiej, pachołek; tu użyte w chrakterze obelgi.
sokolnik – treser ptaków drapieżnych używanych do polowania na mniejsze zwierzęta.
zabaczyć (daw.) – zapomnieć.
Rusin – dziś: Ukrainiec, względnie Białorusin.
onych – tych.
olsnąć (daw.) – oślepnąć.
knecht – żołnierz piechoty niemieckiej.
bartnik – osoba zajmująca się hodowlą pszczół w barci, to jest w wydrążonym pniu drzewa w lesie.
mąt – zamęt.
wsiów – dziś popr.: wsi.
Nałęcze – śrdw. ród wielkopolskich możnowładców, który dał początek herbowi Nałęcz.
grzywna – śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.
kaczy kłapak – kołpak z kaczymi piórami.
wolej (daw.) – lepiej.
sparcieją – tu: osłabną; parcieć (o tkaninach): rozpadać się ze starości.
blanki – zwieńczenie muru obronnego.
benedyktyni – zakon założony w 529 r. przez Benedykta z Nursji, w średniowieczu bardzo aktywny w Polsce; jego motto brzmi po łac. Ora et labora, czyli: Módl się i pracuj.
między dworzany (daw.) – między dworzanami.
legenda o Walgierzu Wdałym (tj. pięknym) – wzięta przez Sienkiewicza z Kroniki Wielkopolskiej (XIV/XV w.), oparta na zachodnioeuropejskim eposie o Walterze i Helgundzie.
zali (daw.) – czy.
terminy (daw.) – sytuacje, okoliczności, przeważnie stanowiące zagrożenie.
światowy (daw.) – świecki.
grzech pierworodny – według doktryny chrześcijańskiej ludzie rodzą się grzeszni, a dopiero chrzest zmywa ten grzech.
gorzeć (daw.) – płonąć.
kopijnicy – ciężka jazda uzbrojona w kopie i miecze.
włodyka (daw.) – tu: pan, władca.
wasal – rycerz bądź szlachcic, który złożył komuś hołd i przysięgę na wierność, obiecując mu pomoc i wsparcie, a w zamian otrzymując lenno (posiadłość ziemską).
Popiel – legendarny władca, po raz pierwszy wspomniany w kronice Galla Anonima jako przedstawiciel dynastii poprzedzającej Piastów. Pod wpływem modyfikacji legendy w kronice mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem stał się symbolem złego króla.
grabstwo – hrabstwo, okręg.
Rynga – w wersji z Kroniki Wielkopolskiej siostra Wisława nazywała się Marzanna.
wasal – rycerz bądź szlachcic, który złożył komuś hołd i przysięgę na wierność, obiecując mu pomoc i wsparcie, a w zamian otrzymując lenno (posiadłość ziemską).
suzeren – zwierzchnik wasala, ofiarowujący mu ochronę i ziemię (lenno) w zamian za przysięgę wierności. Jak widać z tego fragmentu, w roli suzerena mógł występować również dostojnik kościelny, w tym wypadku opat tyniecki.
abbas centum villarum (łac.) – opat stu wiosek; ma to oznaczać potęgę i bogactwo opata klasztoru w Tyńcu.
głowa wygolona na wierzchu – mowa o tzw. tonsurze; tonsura, stosowana od roku 633 do 1972, była kręgiem wygolonym na głowie zakonnika, oznaczającym jego przynależność do stanu duchownego.
sadzony – tu: wysadzany.
po kądzieli – w linii żeńskiej; kądziel – pęk włókien przygotowanych do przędzenia.
św. Benedykt z Nursji – (ok. 480–547) założyciel zakonu benedyktynów.
błogosławiony Hraban Maur – (ok. 780–856) mnich benedyktyński, kronikarz i poeta z czasów dynastii Karolingów.
św. Bonifacy – prawdopodobnie chodzi o Bonifacego-Winfrida (ok. 675–754), biskupa, benedyktyna, misjonarza, męczennika i świętego określanego jako „apostoł Niemiec”.
św. Benedykt z Aniane – (747–821), francuski benedyktyn, doradca Ludwika Pobożnego, zapoczątkował istnienie benedyktyńskich klasztorów w dzisiejszej Francji.
Jan z Tolomei – właśc. Jan Tolomei (1272–1348), bardziej znany pod zakonnym imieniem Bernard, włoski teolog i założyciel kongregacji oliwetanów, stanowiącej odłam zakonu benedyktynów. Tolomei to nazwisko, nie jak w przypadku wymienionych wcześniej nazwa miasta.
patronowie nasi – wszyscy wymienieni byli benedyktynami.
ucałował po rycersku – scena podkreśla rolę opata jako dostojnika świeckiego.
rzadkie jeszcze wówczas po kościołach organy – pierwsza wzmianka o kościelnych organach w Polsce pochodzi z roku 1340 i dotyczy kościoła św. Jakuba w Toruniu.
Kiejstut – (ok. 1310–1382), książę trocki, wielki książę litewski w ostatnich latach życia, skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą i uwięziony przez niego w Krewie, gdzie zmarł.
stalle – zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.
męt – zamęt, zamieszanie.
graf – tytuł szlachecki używany w Niemczech i w krajach niegdyś zależnych od cesarstwa niemieckiego.
komtur – zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.
pasowany – na rycerza.
knecht – żołnierz piechoty niemieckiej.
któren – dziś popr.: który
piąci (daw.) – pięciu.
obiecował – dziś popr.: obiecywał.
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
Jadwiga – (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.
księcia – historia uprowadzenia księcia mazowieckiego Janusza ze Złotoryi została opisana w poprzednich rozdziałach; przy tej okazji miała zginąć żona powieściowego Juranda ze Spychowa.
komtur Lichtenstein – postać literacka.
św. Brygida Szwedzka – (1303-1373), święta, wizjonerka, pisarka i teolog, założycielka zakonu brygidek.
osiem roków temu – w r. 1391.
Piotr z Alwastra – spowiednik św. Brygidy i tłumacz jej objawień na łacinę.
Maciej z Linköping – kanonik, tłumacz objawień św. Brygidy na łacinę.
siła (daw.) – wiele.
najprzedniejszy (daw.) – najlepszy, najwyższej jakości.
krajka – skrawek tkaniny bądź jej pas przyszyty na brzegu sukni, także: chustka.
głownia – palący się lub spalony kawałek drewna.
kierz (daw.) – krzak.
św. Liberiusz – święty z II w. n.e.
św. Brygida Szwedzka – (1303-1373), święta, wizjonerka, pisarka i teolog, założycielka zakonu brygidek.
Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).
uważał się – tu: był uważany.
gwoli (daw.) – z powodu.
fryzyjski – pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.
kowany (daw.) – kuty, wykuty.
kulbaka – wysokie siodło, przeważnie wojskowe.
łakomy – tu: budzący zainteresowanie i chęć posiadania, por. „łakomy kąsek”.
jeno (daw.) – tylko.
na pował – tak, że będą leżeć pokotem.
dalekość – odległość.
olszyniec – zagajnik olchowy.
Kazimierzowe – aluzja do panowania Kazimierza Wielkiego (1310–1370) i poprawy standardów cywilizacyjnych w Polsce za jego czasów.
gdzie siedem razy na dzień dzwony biją – sens: gdzie odprawiana jest liturgia godzin, to jest modlitwa obowiązkowo domawiana siedem razy na dzień przez osoby ze święceniami duchownymi.
