Текст книги "Цемра зямлю ахiнае (на белорусском языке)"

Автор книги: Ежи Анжиевски

сообщить о нарушении

Текущая страница: 1 (всего у книги 8 страниц)

Анжиевски Ежи
Цемра зямлю ахiнае (на белорусском языке)

Ежы Анджаеўскi

Цемра зямлю ахiнае

Пераклад: Васiль Сёмуха

"Сонца запала", – крычаць астраномы ў неба,

А навошта запала, нiхто не адкажа, маўчанне;

Цемра зямлю ахiнае, i людзi паснулi нема,

А навошта спяць людзi, нiхто з iх не вывучае.

Прачнуцца без адчування, як без чування спалi...

А.Мiцкевiч. "Дзяды", ч.III.

Раздзел першы

Адна старая гiшпанская кронiка натуе, што ў сярэдзiне верасня тысяча чатырыста восемдзесят пятага года, позна паполуднi, у гарадок Вiла-Рэал прыехаў вялебны айцец Вялiкi iнквiзiтар у атачэннi больш як дзвюх сотняў конных i пешых фамiльянтаў, цi, кажучы iнакш, дамоўнiкаў, служак Святой iнквiзiцыi, якiх таксама яшчэ называлi Хрыстовай мiлiцыяй. Вулiцы Вiла-Рэал, дадае скрупулёзны летапiсец, – апусцелi, знiклi з iх будкi жыдоўскiх гандляроў, цiха было i ў заезным доме, i ў шынку, а вокны большасцi жылых дамоў былi пазачыняныя жалюзi. Гарачыня, дзённы сквар трохi ўжо апаў, але з Сiера Марэны ўсё яшчэ цягнула сухiм i асмужлiвым ветрам.

Толькi почат, вялiкая кавалькада коннiкаў з атрадам лучнiкаў наперадзе, мiнуў Пуэрта дэ Таледа i ўехаў за гарадскiя муры – як у цiшынi, што запанавала ў горадзе, цяжка загрукаў звон калегiяты Сан-Пэдра, а пасля азвалiся званы кляштара Сан-Дамiнга, касцёлаў Санта Круз, Санта Марыя ля Бланка i Сан-Томас. Праз хвiлiну ў Вiла-Рэал ужо грымелi званы ўсiх сабораў, кляштараў i бажнiц.

Двое святых братоў, якiя iшлi ўнутранай анфiладай кляштара дамiнiканцаў, спынiлiся. Адзiн быў ужо ў гадах, каржакаваты, па-мужыцку шырокi ў плячах; другi – зусiм яшчэ малады, нiзкi i дробны, з цёмным хлапечым тварам.

– Прыехаў, – сказаў брат Матэа.

– Матэа, Матэа! – азваўся брат Дыега. – Калi б я мог малiцца за гэтага чалавека, я прасiў бы ў Бога, каб ён забраў яго ад жывых.

Брат Матэа, схiлiўшы галаву, перабiраў ружанец. З далечынi, не заглушаны блiзкiмi званамi, чуўся высокi i чысты розгук звона загараднай пустэльнi сёстраў кармелiтак.

– Дыега, – цiха сказаў Матэа, – ты нiчога не казаў, а я нiчога не чуў.

– Баiшся? Ты? А ты думаеш не тое самае?

– Не заўсёды можна гаварыць, што думаеш.

– Ведаю.

– Ты малады i няўрымслiвы.

– А ты б мо хацеў, каб я быў як камень?

– Не. Але нават каменне цяпер мае вушы i язык. Не забывайся. Калi ўжо айцец Тарквемада пакiнуў каралеўскi двор, каб наведацца ў Вiла-Рэал, жудасць будзе...

– О, Матэа, страшнейшага за тое, што я пабачыў, бадай, ужо i няма.

– Не трэба iлюзiй, – сказаў брат Матэа, – жудасць не адмета падзей i здарэнняў, а толькi iх вынiк.

Дыега гнаў свае думкi.

– Божа вялiкi i мiласэрны! Вера мая нязменная, непарушная, а сэрца, Матэа, сэрца маё параненае i сумленне скаламучанае. Аднойчы ў Севiллi на квамадэра я бачыў, як гарэлi на вогнiшчах адразу сто чалавек. Разам з братамi я спяваў гiмн: "Exurge Domine et iudica causam Tuam" i нават праз гэты велiзарны хор не мог не чуць енкаў i ляманту тых, што памiралi. А другi раз...

– Маўчы, Дыега. Раны сэрца можна загаiць толькi ў цiшынi.

– Няма мне цiшынi! Ты сказаў, што не заўсёды можна гаварыць, што думаеш. Што гэта азначае? Не давяраеш мне? Баiшся мяне? Ты, мой сябар, мой настаўнiк.

Брат Матэа падняў галаву. Дыега стаяў за крок ад яго, збялелы. Ён дрыжаў, вочы ўспыхнулi цёмным бляскам.

– Брат Дыега, калi сумленне працiвiцца прызнанай няпраўдзе, тады чалавек павiнен баяцца не людзей, а больш за ўсё самога сябе.

– Сябе?

– А ты ведаеш, куды можа завесцi супярэчлiвасць сумлення? Цi не жахае цябе твой бунт?

– Не! Я не хачу нi жаху, нi спалоху, анiчога, што называецца страхам. Я хачу нешта зрабiць.

– Малiся, – сказаў брат Матэа.

Тым часам атрад Хрыстовай мiлiцыi вузкiмi i ўсюды аднолькава апусцелымi вулкамi наблiжаўся да калегiяты. Вялiкi iнквiзiтар каралеўстваў Кастылii i Арагона, падрэ Томас Тарквемада, у чорнай царкоўнай сутане, ехаў на белым кардобскiм канi, акружаны служкамi, прамы, хоць i быў у гадах. Вочы прыплюшчыў.

Адзiн рыцар з почату Iнквiзiтара, маладзенькi русявы дон Ларэнца дэ Мантэса, схiлiўся з каня да таварыша.

– Пацукi пазашывалiся ў норы.

Дон Радрыга дэ Кастра засмяяўся.

– Пацукам тое не паможа.

– Ты думаеш?

– Рукi Святога трыбунала даўжэйшыя за сама глыбокую пацучыную нару. Апроч таго, пацукi баяцца, i страх выдае iх.

– Цi той, хто баiцца, абавязкова i вiнаваты?

– Не ведаю, што мне да гэтага. Знаю толькi, што заўсёды трэба быць супраць тых, хто баiцца.

– Кажуць, кароль Фердынанд патрабуе вельмi многа грошай.

– Вайна заўсёды каштуе дорага.

– Ты думаеш, што ўсе мараны – ератыкi?

– Не ведаю. Мусiць, усе. Але гэта нi мне, нi табе абыходзiць не павiнна, Ларэнца. Нам – выконваць загады i не баяцца.

– I ты нiколi не баiшся?

– Цi не на тое мы, каб баялiся нас?

– Вялебны ойча, – напаўголаса сказаў капiтан фамiльянтаў Вялiкага iнквiзiтара дон Карлас дэ Сiгура, – прыехалi.

Падрэ Тарквемада падняў вочы. Сярод дамоў, якiя шчыльна абступалi Плацэ дэ Сан Пэдра, у неба ўзносiўся такi вялiзны мур, што здавалася, нiбы не людскiя рукi ўзвялi яго, а нейкi гвалтоўны i раптам застылы ў паветры выбух камення i разьбы ўвечнiў яго спiчастыя формы. Людзi, якiя тоўпiлiся перад саборам, у ценi яго здавалiся нiклымi i прыгнечанымi. Абапал сходаў стаялi з запаленымi свечкамi браты дамiнiканцы. Iх цёмныя сутаны трапяталi ад ветру. Агеньчыкi свечак таксама калыхалiся. Затое пасярэдзiне сходаў, у атачэннi службоўцаў Святога афiцыума i свецкага духаўнiцтва, чакалi гожага госця абодва iнквiзiтары таледскага арцыбiскупства, канонiк калегiяты доктар Альфонса дэ Торэз i дамiнiканец брат Гаспар Мантыха. Тут жа, побач, заклаўшы далонi ў рукавы манаскай хабiты, стаяў прыёр кляштара Сан-Дамiнга – падрэ Бласка дэ ла Куэста.

Якраз змоўк звон калегiяты, следам пачалi ацiхаць i ўсе астатнiя званы ў горадзе – i на плошчы раптам запанавала цiшыня. Двое лучнiкаў падбеглi да вялебнага айца, але Тарквемада спынiў iх кароткiм рухам далонi i злез з каня сам.

Натоўп схiлiў галовы.

– Вiтанне табе, вялебны ойча i найгоднейшы пане, – сказаў канонiк дэ Торэз.

Усе чакалi, што Вялiкi iнквiзiтар дабрасловiць тых, хто яго сустракаў, але Тарквемада не зрабiў гэтага.

– Мiр з вамi, шаноўныя браты, – сказаў праз хвiлiну глухiм голасам, трохi ўжо старэча-падхрыплым. – Няхай усе ласкi i шчадроты госпада нашага Iсуса Хрыста сыдуць на ўсiх, хто гэтага варты.

– Аман, – сказаў брат Гаспар Мантыха.

Тарквемада абвёў вачыма прысутных.

– Не бачу сярод вас, шаноўныя браты, прадстаўнiкоў ад свецкiх уладаў. Хiба яны нiчога не ведалi пра наш прыезд?

Малады рыцар у лёгкiм мiланскiм панцыры, што адсвечваў блакiтнаватым бляскам, высунуўся з грамады духаўнiцтва.

– Вiтаю, найгоднейшы ойча, – сказаў трохi загучна. – Мой камандзiр, капiтан каралеўскага палка, дон Хуан дэ Сантангель, даручыў мне выказаць вам належную чту i адначасова прасiць прабачэння за тое, што стан здароўя не дазваляе ўчынiць гэтага асабiста.

– Ён хворы? – спытаўся падрэ Тарквемада.

– Так, ойча.

– Целам цi душою?

Малады рыцар не разгубiўся.

– Не разумею цябе, ойча.

– Чаго не разумееш? Цi ж ты не хрысцiянiн i не ведаеш, што ў чалавеку цела, а што душа i што называем хваробаю цела, а што хваробаю душы?

Той горда выпрастаўся.

– Ведаю, найгоднейшы пане. Я Мануэль дэ Ахэда, дваранiн i хрысцiянiн. Калi я сказаў, што шляхетны дон Хуан хворы, я не мог мець на ўвазе яго душу, бо яна, належачы вернаму слузе караля i царквы, не паддаецца нiякiм, як я пэўны, хваробам.

– Цi так мала, мой сыне, давяраеш сваёй упэўненасцi, што мусiш павышаць голас? – цiха спытаўся Тарквемада.

Дон Мануэль нецярплiва:

– Ойча вялебны, калi б пан дэ Сантангель не быў хворы...

– ...ён у гэты час сваёй прысутнасцю склаў бы сведчанне шанобы i любовi, якiя песцiць у сабе да веры i Святое iнквiзiцыi. Веру ў гэта. Маю таксама надзею, што хвароба ў шляхетнага капiтана не такая цяжкая, каб заўтра магла перашкодзiць яму наведаць нас у сядзiбе Святога афiцыума.

Чырвань залiла смуглы твар дон Мануэля.

– Цi маеш яшчэ што сказаць, мой сыне? – спытаўся Тарквемада.

Кроў усё гусцей залiвала твар i лоб, нават шыю дон Мануэля. На скронях набрынялi жылы.

Нейкi момант здавалася, што малады рыцар не авалодае гневам i выбухне.

– Прадстаўнiк карэгiдора прагне, вялебны ойча, скласцi табе словы прывiтання, – цiха сказаў брат Мантыха.

– Цi шляхетны карэгiдор таксама хворы? – спытаўся Тарквемада.

У судовага пiсара Франсiска Доза, шчуплага, згорбленага чалавека з тонкай, як у птушкi, шыяй перад вялебным айцом адняло мову. Ён стаяў збялелы, вусны ў яго дрыжалi, а ў лупатых бясколерных вачах застыў страх.

– Слухаю цябе, мой сыне, – сказаў падрэ Тарквемада.

Пiсар разявiў рот, нiбы хацеў глынуць паветра.

– Пан Бласка дэ Сiлас не мог прыйсцi, найгоднейшы ойча, – прамармытаў, – у сама астатнюю хвiлiну цяжка занядужаў.

I змоўк пад пранiзлiвым позiркам Тарквемады. Той павярнуўся да айцоў iнквiзiтараў.

– Што ж, вялебныя браты, пара нам увайсцi ў сабор. Падзякуемце Богу за шчаслiва завершанае падарожжа i памолiмся таксама за душы ератыкоў i грэшнiкаў, каб усявышнi ў сваёй невычэрпнай даброцi дапамог iм у шчырым прызнаннi i адрачэннi ад памылак.

– Аман, – сказаў брат Гаспар Мантыха.

– У Вiла-Рэал, вялебны ойча, асаблiва многа душ, як мне здаецца, заражаных цяжкiмi хваробамi, – азваўся падрэ дэ ла Куэста.

– Гойце iх! – сказаў Тарквемада, узыходзячы на сходы калегiяты. – Чаго ж вы чакаеце? Цi ж вы не лекары душ?

Ён быў ужо каля партала, а браты дамiнiканцы, завёўшы тонкiмi галасамi Маgnifiсаl, пачалi заходзiць у калегiяту, калi на плошчы ўтварылася затлока. Падрэ Тарквемада спынiўся, спевы ацiхлi.

Унiзе голасна крычаў i размахваў рукамi рыцар на запененым канi, пракладаючы сабе дарогу праз натоўп. Акружаны служкамi Святога трыбунала, ён сказаў iм нешта, пасля чаго адзiн рыцар у панцыры саскочыў з каня i, бразгаючы зброяй, узбег на сходы.

– Ойча вялебны, прыбыў наш ганец з Сарагосы з важным паведамленнем.

Падрэ Тарквемада махнуў рукой. Падняў руку i рыцар. На гэты знак служкi, лучнiкi i рыцары пачалi расступацца, даючы ганцу дарогу. А той – рослы i дужы мужчына – саскочыў з каня, хiстануўся, але адразу выпрастаўся, скiнуў з плячэй дарожны плашч, глыбока ўздыхнуў, павольным рухам далонi ацёр спацелы лоб i цяжка, як смяротна стомлены чалавек, пачаў падымацца па сходах.

Апынуўшыся перад Вялiкiм iнквiзiтарам, ён укленчыў i схiлiў чорны ад пылу твар.

– З Сарагосы? – спытаўся Тарквемада.

– Так, вялебны ойча. Тры днi i тры ночы ў дарозе.

– Хто цябе паслаў?

– Святы трыбунал.

– Кажы.

– Ойча вялебны, здарылася страшнае, яно благае ў неба помсты! – На момант замоўк, каб сабрацца з духам. – Вялебны айцец Пэдра Арбуэз забiты.

Трывожны шэпт папоўз сярод прысутных. Усе ведалi, што кафедральны канонiк доктар Пэдра Арбуэз д'Эпiла ўсяго толькi год таму назад пры ўстанаўленнi ў каралеўстве Арагон Святой iнквiзiцыi быў абвешчаны адным з двух iнквiзiтараў Сарагосы.

– Божа, злiтуйся з нас, – сказаў падрэ дэ ла Куэста.

– Дзе ўчынена злачынства? – спытаўся Тарквемада.

– У саборы, ойча вялебны, пад час вячэрняга набажэнства.

– Забойцы?

– Схапiлi абодвух.

– Iх iмёны?

– Фiдэль д'Уранса i Хуан д'Эсперайндэа.

Тарквемада нахмурыў бровы.

– Не ведаю такiх.

– Гэта нiзкiя людзi, вялебны ойча. Абодва, аднак, са службы вяльможнага пана дон Хуана дэ ла Абадыя.

– Аж так высока сягае злачынства?

– Ойча вялебны, найгоднейшы iнквiзiтар, айцец Гаспар Хуглар загадаў паведамiць табе, што гэта ганебнае забойства, вiдаць, вынiк вялiкай i шырокай змовы i да падазроных належаць асобы, якiя ў каралеўстве Арагон лiчацца людзьмi вельмi высокай годнасцi.

– Божа мой! – усклiкнуў падрэ Тарквемада. – Калi сапраўды ўсё так, як ты кажаш, то мне цяжка паверыць, каб гэтыя асобы былi са старых хрысцiянскiх родаў. Цi не належаць яны да сем'яў жыдоўскага паходжання?

Ганец з павагай схiлiў галаву.

– Народ Сарагосы маўляе тваiмi вуснамi, найпачцiвейшы ойча. Калi па горадзе разышлася вестка, што вялебны Пэдра забiты, народ высыпаў на вулiцы, каб пакараць маранаў, праклятых аблуднiкаў, якiя прынялi нашу веру, але i духам, i звычаямi засталiся верныя юдэйству. Яго эмiненцыя арцыбiскуп дон Альфонса, спрабуючы прадухiлiць iнцыдэнты, асабiста выйшаў на вулiцу, каб сказаць народу, што ўсе вiнаватыя адбудуць заслужаную кару.

Падрэ Тарквемада паглядзеў на прысутных.

– Чуеце, шаноўныя браты? Чуеце голас хрысцiянскага народа? Гэта вам навука! Адзеньце тысячу скрушных грэшнiкаў у санбенiта i прыганiце iх босых сюды, да калегiяты, на пакутнае аўтадафэ, аддайце свецкаму суду сто, дзвесце, трыста, калi зойдзе патрэба, зацятых i закаранелых ератыкоў, каб знiшчыць iх у полымi, як нiшчыцца шкоднае пустазелле або ссохлая вiнаградная лаза, а люд, якi сёння ў гэтым горадзе замкнуўся ў сваiх дамах, убачце на вулiцах. Больш таго: кiньце яго да ног сваiх.

Пасля павярнуўся да ўкленчанага ганца:

– Мiр з табой, мой сыне. Ты прынёс нам вестку смутную i радасную. Мы смуткуем, што вялебнага дона Пэдра няма больш сярод нас, добра ведаючы, што жыцьме ён праз усе часы неўмiручасцю поўнай хвалы; радуймася, што яго пакутная смерць умацуе нас i з'яднае ў змаганнi з ератыкамi, у абароне нашай веры.

Змяркалася. На плошчы запалiлi паходнi. Голас Тарквемады гучаў у цiшынi ўсё больш грозна.

– Няма на свеце такой сiлы, анi такога зла i падступнасцi, якiя маглi б супрацьпаставiцца нашай справе. Будземце ж, браты, чуйныя i не спема ў час, калi не спiць вораг сярод нас.

– Vivа еl nоmbrе dе Jesus! – моцным голасам сказаў падрэ дэ ла Куэста. Vivа lа Virgen Santissima!

Ганец з Сарагосы падхапiўся з каленяў i, павярнуўшыся тварам да плошчы, крыкнуў хрыпла з усёй сiлы ў змрок, запоўнены ўзброенымi людзьмi i бляскам дымных паходняў.

– Vivа lа Santissima!

– Vivа lа Santissima!

– адказаў адным магутным голасам натоўп.

У гэты час Тарквемада падняў сухую старэчую далоню i з-пад партала калегiяты, высокi i ўзнесены сярод мiгатлiвых агеньчыкаў свечак, пачаў крэслiць у паветры знак крыжа.

Быў познi начны час. Нешпар дамiнiканцаў даўно ўжо закончыўся. Пасля працяглай нарады з iнквiзiтарамi i дарадцамi падрэ дэ ла Куэста правёў вялебнага айца да келлi, у якой той меўся жыць пад час гасцявання ў Вiла-Рэал. Змрок нiзкiх кляштарных калiдораў рассейвалi паходнi ў руках двух рыцараў з Хрыстовай мiлiцыi.

У канцы доўгага калiдора падрэ дэ ла Куэста спынiўся i адчынiў дзверы ў келлю.

– Належыць табе, вялебны ойча, заслужаны адпачынак пасля клопатаў сённяшняга дня. Спадзяюся, Бог спашле табе добры сон. У гэтай вось келлi, як сведчаць старыя запiсы нашага кляштара, акурат сто гадоў назад жыў пэўны час наш святы брат Вiнсэнт Фэр'ер.

Падрэ Тарквемада, схiлiўшы ў дзвярах галаву, увайшоў усярэдзiну. Келля была цесная i голая. У адным куце гарэў каганец. Нiжэй было месца для кленчання. У другiм куце – вузкая пасцель. Над ёю – разьблёны з дрэва распяты Хрыстос. Холад iшоў ад каменнай падлогi i муроў. За акном распасцiралася цёмнае начное неба, усыпанае зоркамi.

Вялебны айцец падышоў да акна.

– Наш брат Вiнсэнта несумненна быў святы. Цi не думаеш, вялебны ойча, што пры ўсiх сваiх хрысцiянскiх цнотах ён быў чалавек, якi вельмi лiчыўся з важнасцю слоў.

Падрэ дэ ла Куэста цiха прычынiў дзверы.

– Святы Вiнсэнт быў вялiкi прапаведнiк нашага закону.

Тарквемада, заклаўшы далонi ў рукавы сутаны, глядзеў на далёкае неба.

– Словы! Што ж словы, мой ойча? Тысячай слоў можна вярнуць тысячу ератыкоў. Кажаш, святы Вiнсэнт быў вялiкi прапаведнiк. Гэта праўда. Далучыў да нашай веры шмат тысяч жыдоў, якiя ў свой час унiклi пагромаў. I што з таго? Яны, учора далучаныя, сёння ў асобах сваiх сыноў i ўнукаў таемна мардуюць абаронцу веры. Чаму так робяць? Бо ненавiдзяць Святую iнквiзiцыю, змянiўшы толькi формы, не мяняючы нi на шэлег сваёй ератыцкай натуры. Аказваецца, словы бываюць не вушкам iгольным, а брамай, шырока адчыненай усiм. I праз яе праходзяць так латва, як з цемры да святла дзённага. Сапраўды, мой ойча, бяда тым, хто змагаецца, калi занадта спадзяецца на ачышчальную сiлу слова!

– Думаеш, слова не мае нiякай дзейснай сiлы? – пакорна спытаўся падрэ дэ ла Куэста.

– Чаму ж, мае, але толькi тады, калi яно – дзеянне. Уся праўда нашага слова ў вучэннi царквы, i яна непарушная, не залежыць ад глебы, на якой мы будуем наш гмах. Але цi ж не на тым грунтуюцца нашы заклiкi, каб словы праўды пацвярджаць сведчаннем дзеяння? Вер мне, мой ойча, словы толькi тады нешта азначаюць, калi не далей чым за крок ад iх стаiць меч дзеяння.

– Калi я правiльна ўразумеў цябе, вялебны ойча, прызнаннi асоб перад Святым трыбуналам, якiя сведчаць за тое, што шмат хто са свецкiх паноў i ўпраўцаў горада Вiла-Рэал пагарджае асновамi рэлiгii i не баiцца ўзносiцца з пыхаю там, дзе павiнна быць толькi паслушэнства i пакора, – то гэта цi не словы, за якiмi стаiць меч дзеяння?

Падрэ Тарквемада павярнуўся да акна. У позiрку яго цёмных, глыбока пасаджаных вачэй успыхнуў раптоўны бляск.

– Сапраўды, шматвяковы вопыт нашага вучэння прамаўляе тваiмi вуснамi. Здаецца мне, ты зразумеў асаблiва важны прынцып.

– Цi маеш на думцы, вялебны ойча, прынцып, якi сцвярджае, што за кожнай памылкай, якая б яна нi была, схаваныя пахiбнасцi веры?

Тарквемада прыплюшчыў вочы i нiчога не адказаў. Падрэ дэ ла Куэста ўзiраўся ў яго з напружанай увагай.

– Калi б мы хацелi i маглi глыбей i пранiклiвей глядзець на людскiя памылкi, – азваўся праз хвiлiну, – тады нам не цяжка было б заўважыць, што прычыны памылак бываюць зазвычай больш грозныя, чым яны самыя.

Тарквемада ўзвёў павекi.

– Ойча Бласка, – сказаў задумлiва, – я хацеў бы, каб ты сказаў мне як брату, якi шчыра любiць...

– Слухаю цябе, ойча.

– Сапраўдны хрысцiянiн не можа мець нiякiх асабiстых мэт, якiя б пярэчылi мэтам царквы.

– Так, ойча, гэта праўда.

– Усе нашы дзеяннi, думкi i жаданнi належаць царкве. Лiчу таксама, што менавiта таму хрысцiянiн не толькi можа, але i павiнен песцiць у сабе жаданнi, хай вельмi асабiстыя, але каб яны адпавядалi мэтам царквы. Скажы яшчэ, цi маеш асабiстае пажаданне, асаблiва табе дарагое, адно замiлаванне, якое здавалася б табе ўвасабленнем тваiх зямных iмкненняў?

Падрэ дэ ла Куэста хвiлiну маўчаў.

– Калi быць шчырым, ойча, як на споведзi...

– Будзь!

– Прызнаюся, ужо колькi гадоў горача i нязменна прагну аднаго. Хацеў бы, i хай даруецца мне мая пыха, хацеў бы, аднак, калi-небудзь у будучым, вядома, пасля як найдаўжэйшага жыцця Яго Свяцейшасцi кардынала дэ Мендоза, сесцi на трон арцыбiскупаў Таледа.

У цэлi стала цiха. Падрэ дэ ла Куэста, стоячы са схiленай галавой, дарма чакаў адказу Тарквемады. Вялебны айцец Вялiкi iнквiзiтар маўчаў.

Якраз выходзiў месяц, i бляск яго прабiваўся ў келлю iмглiстай яснотаю.

– Ойча вялебны, – цiха азваўся прыёр, – магчыма, маё прызнанне ўразiла цябе. Сапраўды, можа, я занадта высока сягаю са сваiмi марамi. Аднак мне хацелася б...

– Iдзi спаць, ойча, – суха сказаў Тарквемада. – Думаю, пасля дзённых турбот табе патрэбен сон.

Падрэ дэ ла Куэста збялеў.

– Божа лiтасцiвы, няўжо маё жаданне аж такое заганнае? Калi лiчыш, што я не годны такога вялiкага гонару...

– Маўчы! Няўжо ты сапраўды такi сляпы i глухi, калi не разумееш, што адкiдаеш, выбiраючы славу i бляск? Чаго варта твая мара? Надзець на галаву арцыбiскупскую iнфулу, мець двор, палац, багацце, сядзець у асвянцоных шатах на троне? Ты, дамiнiканец, найбольш гэтага прагнеш? Гэта твая запаветная мара? Што ты зрабiў з сабою, у якiя сеткi ўблытаўся? Хвiлiну назад я думаў, падмануты знешняй прыстойнасцю тваёй разважлiвасцi, што залiчу цябе да найвышэйшай годнасцi змагара царквы, назначыўшы адным з iнквiзiтараў каралеўства. А ты марыш стаць арцыбiскупам Таледа!

– Ойча!

– Цi не разумееш, што годнасць iнквiзiтара, якая ўскладае на плечы не учту, а цвёрдыя абавязкi, азначае стакроць больш, чым усе бiскупскiя троны? Больш, чым кардынальская пурпура? Больш нават, чым тыяра папы! Iдзi спаць, бедны ойча, памылiўся я ў табе.

Падрэ дэ ла Куэста асунуўся на каленi.

– Ойча вялебны, дзякую табе, адкрыў мне вочы, бачу цяпер, што сапраўды пыха засланiла мне свет, што я цяжка саграшыў, але ў iмя памяцi нашага вялiкага патрона, святога Дамiнiка, заклiнаю цябе, не пагарджай мною, даруй гэтую хвiлiну слабасцi i зацьмення.

– Не! – пiсклiва крыкнуў Тарквемада. – Не дарую. Ты не дзiця, якое толькi ўчора ўступiла ў веру. Ты прыёр, кiраўнiк некалькiх сотняў душ. Настаўнiк маладых. Валасы сiвеюць. Колькi ж гадоў жывеш у кляштарных сценах?

– Мiнула трыццаць.

– Трыццаць гадоў! I ты толькi па звычаi i ўбраннi застаешся дамiнiканцам.

– Не, ойча!

Падрэ Тарквемада грэблiва паглядзеў на ўкленчанага.

– Устань! Не, не спадзявайся на дараванне. Ты здрадзiў свайму прызванню, здрадзiў духу нашага яднання.

– Ойча, аддамся ўсякай пакуце, вызначы хоць сама цяжкую.

– Пакуту? На пакуту трэба мець права. Ты растаптаў гэта права. Аднак для заспакаення тваiх прагненняў магу табе паабяцаць, што пры сама першай нагодзе рэкамендую тваю асобу Iх Каралеўскiм Мосцям, каб яны даверылi табе бiскупства Авiла. Думаю, з часам не мiне цябе i Таледа.

Падрэ дэ ла Куэста падняў галаву. Твар у яго быў пашарэлы, вочы глыбока запалi.

– Не рабi таго, ойча, благаю цябе.

– Чаму? Спраўдзяцца твае мары.

– Калi бачу, што трачу...

– Трэба было раней бачыць, меў досыць часу.

– Ойча, цяпер усё разумею. Разумею, як ты павiнен пагарджаць мною i як я заслужыў гэтую пагарду. Прабач мне, аднак, не адрынь.

Тарквемада з хвiлiну маўчаў, пасля адвярнуўся.

– Iдзi, – сказаў сухiм, скрыпучым голасам, – я хачу пабыць адзiн.

Ён ведаў, што, нягледзячы на стомленасць, не засне. У апошнiя гады адвык ад сну, якi, калi ён глыбокi i спакойны, дае чалавеку заслужаны адпачынак. Ён засынаў звычайна вельмi позна, часам толькi пад ранак, а часта i цэлыя ночы, бясконца доўгiя, праводзiў у самотным чуваннi, роздуме i ў модлах. Сёння не меў у сабе нават настрою на малiтву.

Каганец дагараў, кволы пламеньчык мiгаў на апошнiм дыханнi.

Затое месяц падняўся ўжо даволi высока, i яго святло халодным бляскам шклiлася ў акне.

Тарквемаду ахапiлi дрыжыкi. Ён шчыльней ухутаўся ў сутану, укленчыў i, схiлiўшыся тварам у азяблыя далонi, пачаў шаптаць пацеры. Але хутка заўважыў, што молiцца толькi вуснамi. Не знаходзiў у сабе таго полымя, якое заўсёды жыло ў iм i грэла яго, – а ў хвiлiны экстазу i сабранасцi асвятляла з сярэдзiны, успалымняла i парывала яго натхнёным агнём. Цяпер ён адчуваў сябе пустым i халодным, без думак i пачуццяў.

Далёка ў глыбiнi начы зазванiла сiгнатурка сёстраў кармелiтак, якая асаблiва чыста i ясна гучала ў цiшынi. "Божа мой", – сказаў амаль уголас Тарквемада. Яшчэ хвiлiну кленчыў, пасля раптоўным рухам, нiбы скiнуўшы з плячэй цяжар стомленасцi, падняўся i пайшоў да дзвярэй.

Адзiн служка, што вартаваў каля келлi, убачыўшы вялебнага айца Вялiкага iнквiзiтара, падхапiўся з каменнага ўслона, другi спаў, звесiўшы галаву на грудзi i ўпёршыся плячыма ў мур.

– Ты дон Радрыга дэ Кастра? – спытаўся падрэ Тарквемада.

– Так, ойча.

– Цi ведаеш, як прайсцi ў царкву?

– Ведаю, ойча.

– Пакажы мне дарогу. Пачакай! Разбудзi спярша свайго таварыша.

Дон Радрыга нагнуўся i штурхнуў яго ў плячо.

– Ларэнца!

Той сонным i яшчэ дзiцячым рухам адгарнуў з iлба светлыя валасы, а калi расплюшчыў вочы, – адразу апрытомнеў i ўскочыў на ногi.

– Чаму спаў? – напаўголаса спытаўся падрэ Тарквемада.

– Прабач, вялебны ойча, стома змарыла мяне.

– Стома? Стому трэба адольваць, а не паддавацца ёй.

– Я ведаю, ойча.

– Ведаеш?

– Мяне гэтаму вучылi, змалку.

– Я яшчэ не знаю цябе, мой сыне. Вiдаць, толькi з нядаўнiх пор ты сярод маiх дамоўнiкаў.

– Так, ойча, гэта мая першая служба.

– Iмя?

– Ларэнца дэ Мантэса.

– Губернатар Мурсii дон Фернанда цi не твой сваяк?

– Бацька. Мой старэйшы брат служыць каралю, бацька хацеў, каб я служыў Святой iнквiзiцыi.

– Было гэта жаданне толькi твайго бацькi?

– Маё таксама.

– I ты лiчыш, дон Ларэнца, што добра пачынаеш службу?

– Мяне вучылi, што служыць трэба з усёй сiлы.

– Праўдзе служаць не сiлком, а звыш сiлы.

– О так, ойча!

– Далажы, мой сыне, заўтра з ранiцы свайму камандзiру, што ты заснуў на службе.

– Так, ойча, я далажу.

– Папрасi пана дэ Сiгуру, каб ён вызначыў табе адпаведную кару.

– Так, ойча.

– Ты вельмi малады, вучыся адольваць слабасць.

Дон Ларэнца стаяў у струнку з паднятай галавой, у вачах у яго свяцiлася палкая адданасць.

– Так, вялебны ойча, буду рабiць гэта.

– Хадзем! – звярнуўся Тарквемада да дона Радрыга.

Унутраны праход да царквы вёў праз кляштарны дзядзiнец. На дварэ было пагодна, холадна, але без ветру, i цiшыня заснулага горада разлягалася наўкола. Бляск поўнi асвятляў толькi частку дзядзiнца, а ў глыбiнi ўклалася ноч, i там, у цемры, яшчэ цямнейшай за самую цемру, узносiў цяжкую каменную сцяну суровы масiў бакавога нефа Сан-Дамiнга.

Дон Радрыга мiнуў дзядзiнец i, сышоўшы ў канцы яго па некалькiх сходках, падняў паходню, каб асвятлiць нiзкiя, глыбока схаваныя ў царкоўным муры дзверы.

– Вяртайся, мой сыне, – сказаў падрэ Тарквемада. – Назад я пацэлю сам.

– Ойча мой! – сказаў дон Радрыга.

Тарквемада спынiўся.

– Прабач, вялебны ойча, час не зусiм падыходзiць, але я павiнен сказаць, што мяне вельмi гняце адна думка. Ойча, пан Мануэль дэ Ахеда мой даўнi сябар, яшчэ з дзяцiнства. Сёння я прабыў з iм вечар.

– Адзiн?

– Было яшчэ некалькi яго сяброў. Мануэль выпiў лiшняе i, прабач, ойча, казаў словы, якiя абражалi Святую iнквiзiцыю i цябе, ойча, асабiста.

Падрэ Тарквемада маўчаў. Дон Радрыга стаяў бледны з высока ўзнятай паходняй.

– Ён казаў яшчэ, што пан дэ Сантангель, ад iмя якога ён вiтаў цябе, у сама лепшым здароўi. Апроч таго, абодва яны, належачы да старых гiшпанскiх родаў, падтрымлiваюць прыязныя адносiны з людзьмi жыдоўскага паходжання...

– Гэта ўсё?

– Так, ойча.

– Цi i астатнiя гаварылi тонам, абразлiвым для веры?

– Мануэль гаварыў найбольш.

– А ты?

Дон Радрыга апусцiў галаву.

– Гаварыў?

– Не, я маўчаў.

– Не хапiла табе адвагi, каб абаранiць веру ад блюзнера, цi мо хацеў даведацца, як далёка гэтае блюзнерства сягае?

– Не ведаю, я маўчаў. Што мне цяпер рабiць, ойча?

– Як даўно ты служыш у мяне?

– У кастрычнiку споўнiцца год, ойча.

– Цi ведаеш парадкi Святой iнквiзiцыi?

– Так, ойча.

– Значыцца...

Дон Радрыга маўчаў.

– Так, ойча, – сказаў нарэшце хрыплым голасам, – зраблю.

Падрэ Тарквемада паклаў далонь на яго плячо.

– Ведаю, што цябе турбуе, мой сыне. Ты думаеш, што здраджваеш сябру.

– Ойча, мой ойча!

– Наадварот, ты садзейнiчаеш выратаванню яго заблуднай душы. Цi ж бо не ўчынiў бы ты здрады, калi б хацеў утаiць праўду i пакiнуць грэшнiка сам-насам з яго грахамi? Цi не на тое i мы, каб дапамагаць тым, хто заблудзiўся? Дапаможамце ж пану дэ Ахеду i пану дэ Сантангелю! Дапаможам, дзякуючы табе.

Бляск удзячнасцi асвятлiў стурбаваны твар дона Радрыга.

– Ойча, цяжкi камень зняў ты мне з сэрца. Цi павiнен я данесцi ўсё, што ведаю, Святому трыбуналу з подпiсам?

Падрэ Тарквемада мацней абапёрся на яго плячо.

– Дон Радрыга, падумай, цi падпiсаўся б ты пад словамi: дыхаю, хаджу, ем, сплю?

– Але ж гэта праўда.

– А твае сведчаннi чым жа будуць, калi не праўдай?

– О так, мой ойча! – усклiкнуў дон Радрыга. – Праўда павiнна перамагчы.

– I пераможа, – сказаў вялебны айцец. – Яшчэ хвiлiнку, мой сыне. Не забудзься адзначыць, што пан дэ Ахеда ўхваляў злачынства, якое ўчынiлi на асобе вялебнага пана Пэдра д'Арбуэза.

Дон Радрыга завагаўся.

– Ойча вялебны, калi памяць мяне не падводзiць, дон Мануэль нiчога такога не казаў.

– Ты ў гэтым упэўнены? Цi ж ты не напамiнаў, што як пан дэ Ахеда, так i яго начальнiк падтрымлiвае сяброўскiя адносiны з людзьмi жыдоўскага паходжання?

– Так, ойча.

– Ну i?..

Дон Радрыга маўчаў.

– Як доўга трывала ваша гутарка?

– Прыблiзна з гадзiну, падрэ.

– I ты мог бы прысягнуць, што за ўвесь гэты час не ўспамiналi пра здарэнне ў Сарагосе? Не можаш прысягнуць у гэтым? А можа, дапускаеш, што гаворка iшла пра жудаснае злачынства? Прыгадай, можа, з прычыны аж надта зразумелай пан дэ Ахеда не гаварыў адкрыта, можа, выказваўся ў сэнсе пераносным i тым не меней так, што гэта сведчыла б за тое, што ён ухваляе святатацкi ўчынак?

– Ойча вялебны, можа, мяне памяць падводзiць, але сапраўды не ўзгадаю...

Падрэ Тарквемада пранiклiва паглядзеў на яго.

– Дон Радрыга, памятай, што, калi заходзiць аб абароне веры, сапраўднаму хрысцiянiну нельга спыняцца на паўдарозе. Цi мог бы ты з рукою на крыжы i перад аблiччам Бога засведчыць, што пан Мануэль дэ Ахеда не гадуе ў сэрцы падступнай i заганнай прыхiльнасцi да забойцаў айца д'Арбуэза?

– Не, ойча, – прашаптаў дон Радрыга. – Не мог бы засведчыць гэтага.

– А мог бы прысягнуць, яшчэ раз у цябе пытаюся, што з гэтай заганнай прыхiльнасцю пан дэ Ахеда яўна не здрадзiў?

– Не, ойча. Памяць, асаблiва ў такiх, як гэта, акалiчнасцях, сапраўды можа падвесцi.

Тарквемада зноў усклаў далонь на плячо.

– Слушна, – сказаў. – Iдзi ж, мой сыне, i пагутары са сваёй памяццю. Хай яна таксама будзе чыстая, як i тваё сумленне.

Калi ён увайшоў у царкву i замкнуў дзверы, усё ж выразна чуў крокi дона Радрыга, якiя аддалялiся. Потым яны зацiхлi ў глыбiнi дзядзiнца, i ён адчуў сябе самотным; здавалася, ён разарваў апошнiя повязi, якiя яго злучалi са светам.

Холад у царкве быў яшчэ больш калючы, чым у кляштарнай келлi, а цемра, скаваная прасторай i цiшынёй, здавалася затопленай у глыбiнях нябачных муроў. У глыбiнi царквы перад алтаром i блiжэй, у бакавых каплiцах тлелi жаўтлявыя агеньчыкi лампадак, аднак iх нiцы бляск не толькi не разганяў змрок, але, здавалася, яшчэ больш згушчаў яго. Калi Тарквемада ўзняў галаву, ён праз хвiлiну разгледзеў абрысы высокiх лукаў скляпення, i тады, – нiбы гэтыя аддаленыя формы неслi сведчанне жыцця, – пачала знебывацца страчанасць i самота. Ён шукаў i хацеў сабе гэтага: велiчы каменнай прасторы, змроку i маўчання, якiя безгалоса, – раптам, як бы паддаючыся сiле вышэйшага права, пачалi выконваць сваё апошняе паклiканне, нясмела, пасля ўсё больш iмпэтна загучалi нiбы вайсковыя сурмы заклiкам да бадзёрасцi i змагання.

Ён пайшоў у блiжэйшую бакавую каплiчку, але спынiўся на паўдарозе, захоплены нейкiм гучаннем, якое, здавалася, запаўняла ўсю велiч цемры i парывала яе ўгору. Вось яно, божае царства, якое ў пазачассi прымае ў сябе людзей, дакладна згодных ва ўчынках i жаданнях!

Вось ён, дасканалы парадак, мэта нязменных думак i незастрашанага дзеяння! Якi, аднак, ён далёкi яшчэ, як цяжка дасягнуць яго! Колькi перашкод, раней чым здабыць яго, трэба пераадолець, як многа бунтоўных замахаў зламаць i стаптаць.

Ён выцягнуў далонi, нiбы хацеў дакрануццца да тых нябачных рысаў будучага, i тады запанавала раптам цiшыня. У ёй, мёртвай, як цень камення, гучала водгулле цяжкiх салдацкiх крокаў: уздоўж кляштарных муроў, вiдаць, праходзiла начная варта.

– Госпадзе, – сказаў Тарквемада, – не дай, каб аслабла i згасла ў нас нянавiсць да ворагаў тваiх.