Текст книги "Браслаўская стыгмата"

Автор книги: Адам Глебус

сообщить о нарушении

Текущая страница: 9 (всего у книги 10 страниц)

Алькаголь

Нiшто так не ачарняе вечаровую выпiўку, як думкi пра наступны дзень, што пры перадазiроўцы будзе зашыты ў шары мяшок апатыi.

Наранiцу пасьля гулянкi ўласнае сумленьне прыносiць неверагодную колькасьць непрыемнасьцяў, калi ты возьмеш i беспадстаўна нап’ешся да бяспамяцтва. Навучыцца браць чарку ня так i проста, як табе здаецца. Вось вырашыў: сто грамаў, i нi кроплi болей. А выпiў сотку, i само сабою ўзьнiкае жаданьне працягнуць пачатае. Цяжка стрымацца. Асаблiва цяжка стрымлiвацца ў добразычлiвай сяброўскай кампанii, i даходзiць да таго, што лiчыш выпiтае толькi ранiцаю.

Выкарыстаньне алькагольных напояў для шчырае й сур’ёзнае размовы – небясьпечная рэч. Асабiста я забаранiў сабе прыняцьце сур’ёзных рашэньняў у нецьвярозым стане. Грунтоўная размова можа адбывацца толькi памiж цьвярозымi суразмоўнiкамi. Алькаголь выдатна абуджае фантазiю, мроi, надзеi. Пад чаркаю добра гаворыцца пра адпачынак, пра вандроўкi, каханьне, пра цела, а не пра розум. Абяцаньнi й клятвы, дадзеныя з напоўненым келiхам у руцэ, нiчога не каштуюць, як пустая бутэлька з пабiтым рыльцам.

Гарэлка весялiць. Але можа зрабiць i зусiм адваротны эфэкт. Калi ты не ў гуморы й пачынаеш тапiць смутак у вiне, дык можаш апынуцца ў такой глыбокай дэпрэсii, што сам не заўважыш, як разьвiтаешся з жыцьцём.

Пiць варта толькi ў добрым настроi, i не абы з кiм, бо прапановаў выпiць процьма.

Вось на ўскрайку Менску да мяне падышоў п’яны мужчына, тоўсты-тоўсты, з расшпiленай кашуляю на чырвоным жываце. Чараваты прапанаваў астаграмiцца. Я адмовiўся. Ён не пакрыўдзiўся й расказаў гiсторыю ўласнага запою. На мяжы з Польшчаю беларускi мытнiк знайшоў у ягонай валiзе дзьве лiтровыя бутэлькi сьпiрту. Па норме ў Беларусь можна было везьцi толькi адну. Мытнiк прапанаваў вылiць сьпiрт у прыбiральнi. Чараваты спытаў, цi можна адзiн лiтар выпiць.

– Здохнеш!

– Ня здохну!

Дзядзька выжлукцiў цэлы лiтар да апошняй кропелькi. Давялося паверыць, бо чырвань чэрава, рук i носа былi вiдавочнымi доказамi цыкляпiчнага ўчынку. Во бывае: лепей сьмерць, чым цьвярозасьць.

Сваю першую, набытую ўласнаручна бутэльку вiна я выпiў у двары мастацкай вучэльнi. Выпiў з рыльца й без закускi. Падбiў мяне на той учынак Сяргей Шаўцоў. Настрой узьняўся. І я пайшоў у ЦУМ, дзе пачаў заляцацца да прадаўшчыц. Яны сьмяялiся. Але нi адна не пагадзiлася кiнуць працу й пайсьцi пагуляць. Дамоў я прыйшоў позна, бо паўночы швэндаўся па горадзе. А вось наранiцу было млосна.

Якiх толькi напояў я нi пакаштаваў за даволi доўгае жыцьцё аматара чаркi! Але ёсьць сярод iх запамiнальныя выключэньнi, калi выпiваеш адзiн раз i болей да iх не дакранаешся. У юнацтве я выпiў 200 грамаў хiннай вады, якая, на думку аптэкараў, дапамагала ад перхацi. У адэкалённай бутэлечцы было 97 % мэдыцынскага сьпiрту й 3 % кары хiннага дрэва. У мяне зь Сяргеем Паповым не хапала грошай на вiно, i мы набылi хiнную ваду. Гадасьць неверагодная. Я перажыў тую п’янку больш-менш нармальна. А Сяргей – кепска. Хiнiн са сьпiртам забралi ягоную сьвядомасьць пасярод вулiцы, i мой сахiнiньнiк бразнуўся тварам на асфальт. Незнаёмы мужчына дапамог зацягнуць Сяргея ў парк на лаўку, дзе я прасядзеў гадзiны з чатыры, пакуль той працьверазеў.

Вiна я не люблю, напэўна, дзеля таго, што ў Беларусi не высьпявае вiнаград, i ўсё вiно нясьвежае, прывезенае, чужое. А вiно безь вiнаграду я наагул за вiно не лiчу. Беларускую гарэлку ўжываю рэдка, бо ведаю, што на заводах могуць празь недахоп сродкаў паскорыць тэхналягiчны працэс. Ну няма валюты купiць фiльтры. І гарэлка разьлiваецца ў пляшкi нефiльтраваная. О, як балiць галава наранiцу пасьля такой гарэлкi. Жах! Таму я аддаю перавагу вiскi. Вядома, вiскi – напой ня танны. Але ўжо лепей выпiць меней добрага напою, чым набрацца нефiльтраванай атруты.

Ёсьць у мяне мара, зьнiтаваная з алькаголем: вынайсьцi рэцэпт беларускага вiскi. Бо ўсё, што цяпер робiцца, гонiцца, вырабляецца ў Беларусi з моцных напояў, – дрэнь. «Крышталi 100», «Зуброўкi», «Чарадзеi», «Белавескiя», «Маскоўскiя», «Менскiя», ня кажучы пра iншыя, – проста атруты. І градус у iх ня той, i смак нафтава-бэнзынава-парфумны, i пабочныя эфэкты ёсьць. А беларускае вiскi мусiбыць 43°, залатога колеру, ачышчанае й духмянае, як сенажаць пасьля дажджу.

Ведаю, ня я адзiны, хто задумаў увекавечыцца ў рэцэпце нашага вiскi. Найблiжэй за ўсiх у гэтым кiрунку прасунуўся Андрэй Плiсанаў. Ягонае самаробнае вiскi, зьмяшанае з розных гатункаў самагонкi, – найлепшае, што давялося пакаштаваць. А называе ён свой напой «Плiсанаўка» й больш за сто грамаў не налiвае.

Надыходзiць момант, i пачынаеш шукаць нагоды, каб ня пiць. Нагода выпiць ёсьць заўсёды, хоць бы й проста добры настрой. Цябе запрашаюць узяць чарку па тры разы на дзень, а ты адмаўляешся. Супрацьстаяць выпiўцы можа сэкс.

– Гвалцi ўсiх! – параiла мне знаёмая доктарка-прыгажуня, якой паскардзiўся, што даводзiцца шмат выпiваць.

Вядома, праца й творчасьць выдатна замiнаюць п’янству. Яшчэ дапамагае спорт, без прабежак у вечаровым сквэры над Сьвiслаччу мне сумна жыць. І яшчэ я пазьбягаю людзей, якiя на сур’ёзныя тэмы гавораць толькi ў хмельным стане.

За чаркаю лягчэй сумнявацца ў каштоўнасьцях, прынесеных грашыма, уладаю i культураю. За хмельным сталом часьцяком успыхваюць палкiя спрэчкi пра культуру, уладу й грошы. Вынiк падобных перапалак можа быць досыць драматычны. Давялося пабачыць, як адзiн п’яны мастак зьбiў другога служку музаў толькi за тое, што той не лiчыў Вiнцэнта Ван Гога лепшым за Поля Сэзана. А чуў i пра горшае... Захмялелы разьбяр адсек галаву лепшаму сябруку, бо той не пагадзiўся паставiць скульптуры Мiкелянджэла на адзiн узровень са статуямi майстроў старажытнага Эгiпту. Ёсьць, ёсьць неразгаданая таямнiца ва ўзьдзеяньнi алькаголю на розум чалавека й жывёлы.

У дакумэнтальнай кiнастужцы пра сакрэты жывёльнага сьвету я назiраў наступны экспэрымэнт... Сьвiней загналi ў загарадку. Празь якую гадзiну яны ўтварылi статак з важаком. Каб разбурыць статак, экспэрымэнтатары налiлi ў харч алькаголю. Статак разбурыўся ў адно iмгненьне. Самы слабы парсючок палез бiцца да важака. Той перамог двойчы: спачатку пагрыз i патоўк слабака, а на наступны дзень, калi зноўку падалi ежу з гарэлкаю, перавярнуў карыта й ня даў статку ап’янець. Рацыянальнасьць свiньнi ўражвала. Чалавек i блiзка ня можа так разумна будаваць калектыў. А тыя абмежаваньнi на алькаголь, што пэрыядычна ўводзяць розныя дзяржавы, сьмеху вартыя.

У часы, калi ў саюзе рэспублiк кiраўнiцтва было старым, цi, дакладней, супэрстарым, досыць вялiкiя сродкi iшлi на фiнансаваньне такой навукi, як геранталёгiя. Дасьледавалi старэньне арганiзмаў. Мая жонка працавала ў iнстытуце геранталёгii. Яе досьледы паказалi, што з усiх натуральных сродкаў толькi алькаголь здатны замарудзiць працэс старэньня. Вядома, прымаць алькаголь трэба рэгулярна й невялiкiмi дозамi, шклянку чырвонага вiна за вячэраю. Дысэртацыю жонка абаранiла. Інстытут зачынiлi, бо цяпер на прасторах былога эсэсэру кiруюць збольшага маладыя палiтыкi.

Самая старая жанчына ў Беларусi, якой споўнiлася 120, распавяла ў тэлекамэру й прадэманстравала сакрэт даўгалецьця. Яна выпiла чарку самаробнай гарэлкi. І так штодня. Нiякiх палiтыкаў яна ня ведае, працуе ў полi, а перад вячэраю п’е гарэлiцу.

Мой дзед Ладзiмер пiў вiно «паўтаракамi» – 750 грамаў у бутэльцы. У свае семдзесят гадоў мог выпiць шклянку вiна за абедам i пайсьцi капаць пограб. Я на такое ня здатны, працаваць у п’яным выглядзе зусiм не магу. Усё, што мной зроблена, стваралася выключна ў цьвярозым стане.

Пра талент лiтаратара й беспрабуднае п’янства можна паразважаць усмак. По – пiў. Вэрлен – не прасыхаў. Ляўрэат Нобэлеўскай прэмii ў лiтаратуры Ўiнстан Чэрчыль хадзiў у парлямэнт падшафэ. Ну, а мае браткi-беларусы, пачынаючы ад нашанiўцаў, пiлi ўсе. Хто колькi мог, столькi й выпiў. Галубовiч з Барадулiным свае дозы выпiлi ў маладосьцi й перайшлi ў цьвярозы алькагалiзм. А Купала пiў да апошняга. Караткевiч мог пiць з ранiцы да ночы па тры месяцы ўзапар, а потым пiсаць па васямнаццаць гадзiнаў у суткi месяцы са два. Сыс дзесяць гадоў п’е з ранiцы да ранiцы. Праўда, апошнiя гадоў восем ён ня пiша, але ж раней пiў i пiсаў генiяльна. Выключэньне складае Разанаў, ён, калi вып’е, страчвае паэтычны дар, таму п’е зусiм мала. «Паэт павiнен пiць!» – вынайшаў гэты лёзунг Крупенька. Праўдзiвы лёзунг, але цяжка назiраць, як гарэлка руйнуе таленты. Я бачыў, як гiнулi Караткевiч, Семашкевiч i Стральцоў. Бачу, як гiнуць Дышлевiч i Сыс. І, напэўна, гэтыя вiдовiшчы спыняюць мяне ад штодзённай чаркi.

Нядаўна ў паштовай скрынцы «Нашай Нiвы» зьявiлася показка пра Ўладзiмера Караткевiча...

Памiрае Караткевiч. Ляжыць непрытомны. Вакол сядзяць сябры-таварышы й чакаюць апошняга слова прарока. Усiм цiкава, якое яно, запаветнае слова.

– Беларусь! – кажа Мальдзiс.

– Бацькаўшчына! – запэўнiвае Кiсялёў.

– Чарка! – мармыча Невядомы.

– Радзiма! – выказвае вэрсiю Барадулiн.

– Айчына! – гаворыць Брыль.

Тут да Караткевiча вяртаецца сьвядомасьць. Усе схiляюцца, каб толькi не прапусьцiць СЛОВА.

– Адам Глёбус, – прашаптаў Караткевiч i памёр.

Пераказаў мне показку Сяргей Харэўскi й не прамiнуў спытацца, цi ня я сам склаў анэкдот.

– Не. Бо ведаю сапраўднае апошняе слова Караткевiча.

Дактары забаранiлi дзядзьку Ўладзiмеру пiць. Ён паабяцаў. А хто з нас не абяцаў кiнуць пiць! Паабяцаў i вырашыў паехаць у вандроўку ў Палесьсе. Вандраваў Караткевiч зазвычай з найлепшымi сябрамi: Валянцiнам Ждановiчам i Пятром Драчовым. У вандроўцы Караткевiч не стрымаўся й выпiў. Яму стала кепска, i сябры прывезьлi яго дамоў. А тут яму зрабiлася яшчэ горш. Сястра выклiкала хуткую дапамогу. А два санiтары папрасiлi мяне з братам, як найблiжэйшых суседзяў, дапамагчы iм зьнесьцi дзядзьку Ўладзiмера да машыны й з машыны выгрузiць на бальнiчную каталку. У Караткевiча адкрыўся крывацёк у страўнiку. Ён пакутаваў i паўтараў толькi адно слова «пячэ». Празь некалькi дзён дзядзька Ўладзiмер пакiнуў наш п’яны сьвет.

Сумна, гiдка, страшна глядзець на чалавека, у якога ў жыцьцi засталося толькi адно задавальненьне – гарэлка. Часам я прымушаю сябе назiраць за хворымi вакзальнымi алькаголiкамi, каб як мага далей трымацца ад такога жыцьця й не абрынуцца ў падобныя паводзiны. Але лёс ёсьць лёс, i ён можа пажартаваць зь цябе самым неверагодным чынам.

Ведаю двух людзей, што сыйшлi з кнiжна-лiтаратурнага бiзнэсу ў гарэлачны: пiсьменьнiка Леанiда Дайнэку й выдаўца Аляксандра Токарава. Абодва пабудавалi заводзiкi й гоняць пацiху горкую сьлязу. Дайнэка ў Беларусi, Токараў у Эстонii. І нi адзiн, нi другi ў кнiжную справу вяртацца не зьбiраюцца. А вось каб нейкi дырэктар лiкёра-гарэлачнай фабрыкi пачаў пiсаць вершы, ня чуў. Ня пiшацца на заводзе, як i ня п’ецца. Павер, кепска пiсаць i пiць на заводзе.

А яшчэ кепска пiць у кватэры п’янiцы. Сам не заўважыш, як набярэшся, як засьнеш, як наранiцу ўгавораць апахмялiцца. Як я не люблю апахмелкi! Колькi разоў спрабаваў, нiчога добрага не атрымлiвалася. Аднойчы ледзь не памёр пасьля ранiшняй чаркi. Вопытная жанчына, мiж iншым, дырэктар прадуктовае крамы, угаварыла выпiць зранку трыццаць грамаў каньячку. Выпiў, выйшаў на вулiцу, сеў на лаўку й чую – памiраю. З гадзiну прасядзеў пад кустом бэзу й вярнуўся з таго сьвету. Як для мяне, дык вельмi небясьпечна апахмяляцца ў чужых людзей, а дома я нiколi й не апахмяляўся.

Мой самы кепскi ўспамiн пра п’янку зьвязаны зь вёскаю Латыголь. Я, студэнт, маляваў хату, а гаспадары той хаты гулялi-балявалi й запрасiлi мяне за стол. Пiлi яны самагонку стограмовiкамi, заядалi цёплым салам з цыбуляю. Як зараз памятаю тры стограмовiкi, што заглынуў, i тры днi, якiя ня мог есьцi: усё, што праглыну, праз хвiлiну назад выскоквае.

Ёсьць людзi, зь якiмi нельга пiць нi ў якiм разе. Гэта тыя, хто ад алькаголю зьвярэе й лезе бiцца да мiлiцыянтаў. Ведаю я аднаго Гену – як вып’е, дык адразу пачынае шукаць мянта. У цьвярозым стане Гена выхаваны й асьцярожны чалавек, а п’яны робiцца звычайным аршанскiм жыганам-бандытам. Знаходзiць мiлiцыянэра й б’е, цi, хутчэй, спрабуе бiць i трапляе ў пастарунак. З такiмi хлопцамi выпiваць – сабе даражэй.

Кепска пiць у менскiх сквэрах, парках i дварах. Ты яшчэ толькi зрабiў першы глыток, а мянты ўжо стаяць побач. І пачынаецца: пастарунак, пратакол, чаканьне. Ня трэба пiць у Менску на вулiцы.

Зь людзьмi, што ня любяць цябе або зайздросьцяць тваiм посьпехам, выпiваць не садзiся. І, крый Бог, не запрашай такiх да сябе дадому. Бо нап’юцца ўвобмiльг, нагавораць абразаў, пачнуць бiць посуд, лаяцца й плакаць з-за ўласнай прынiжанасьцi. Радасьцi ад такога застольля нi кроплi, адна прыкрасьць.

Добра п’ецца ў бaры, дзе маеш знаёмага бармэна. Але ў бары ня варта выпiваць больш за сто грамаў. І задорага, i небясьпечна. Калi намерыўся выпiць болей, варта пайсьцi да сваякоў цi дахаты.

Добра пiць са сваякамi на сьвяты й з жонкаю, пад настрой. Калi й хопiш лiшку, пакладуць спаць.

Большасьць твораў, што апiсваюць алькаголь i паказваюць стан ап’яненьня, робяць гэта з адназначным знакам мiнус. Чытаць iх непрыемна. Адзiн час я адмовiўся ад гэтага занятку, як на пэўным складаным прамежку жыцьця адмовiўся ад ужываньня алькаголю й тытуню. Але пазьней я вярнуўся да пiцьця моцных напояў i чытаньня кнiжак пра п’янства. Як нi круцi, а выпiць чарку – нi з чым не параўнальнае задавальненьне. Галоўнае ў п’янстве – ведаць уласную мерку, яно, канечне, складана, але з двух станаў – быць цьвярозым алькаголiкам або быць алькаголiкам п’яным – я пакуль што абiраю другi, бо ведаю: надыдзе час, i выпiць ня зможаш.

У п’янстве ёсьць, безумоўна, адна цудоўная рыса. Нiхто, акрамя п’янтоса, ня можа ацанiць цуд цьвярозага жыцьця.

Менск. Чэрвень 2000 году

На роўным месцы

Курортная ранiца. Ідылiя. Замовiў каву й думаю: з цукрам пiць цi без. Ня выпiў. Разьлiў на белы стол i сабе на шорты, i на майку. І цукарнiцу разьвярнуў. А ўсё з-за восаў – iх процьма наляцела. Ну не зусiм процьма, а так, пара-тройка зунзонiла над маiмi каленьмi, над каваю, над цукрам. Я iх хацеў адагнаць, i гарачая кава апякла мне жывот. Каб не парэзаны сярэднi палец на правай руцэ, я б iх спрытна адагнаў i папiў бы кавы. Ну ды Бог зь ёй, з каваю. І з восамi я не люблю змагацца. Чым больш iх ганяеш, тым больш нахабна яны да цябе лезуць, а калi адганяць iх мяккiмi рухамi – адлятаюць. Восы разумныя й любяць кроў. І прыляцелi яны на пах маёй крывi. У мяне парэзаны палец, як ужо казаў, i чатыры драпiны на левай далонi. Іх мала й можна палiчыць. А вось драпiны на левым сьцягне я лiчыць не зьбiраюся, iх шмат. Усё сьцягно як падранае зьвярынымi кiпцямi. У доўгiх драпiнах i пiсягах. Страшна глядзець. І каленi ў драпiнах i ранах, нiбыта хто сякераю пацюкаў. Глыбакавата пасек. Каленi мне галяндкi плястырам заляпiлi. Спачатку мяне лекавалi галяндкi, а потым п’яныя лiтоўкi, бо галяндкi настойвалi, каб я пайшоў у лякарню. Я паслухаўся й пайшоў. Усё гэтае залеплiваньне, замазваньне зялёнкаю, прамываньне перакiсьсю каштавала 21 лiт, але калi я сказаў, што чэк мне без патрэбы, лiтоўкi здаволiлiся 20 лiтамi. Я спытаўся ў iх, цi можна мне купацца ў моры. Яны сказалi – можна. Гаварылi яны павольна-павольна. I не таму, што мовы славянскай ня ведалi, а таму, што былi ўшчэнт п’яныя. Ранiца, панядзелак, а доктаркi добра так прынялi, бо ў iх, ты разумееш, сьвята – дзень узьнясеньня Божай Мацi Марыi на неба. Сьветлы такi дзень, i можна пiць на працы, нiхто не асудзiць. І я не асуджаю. Хоча чалавек пiць – шклянку яму ў руку. І як можна кепскае думаць пра жанчын, а тым больш пра жанчын, якiя цябе лекуюць i якiя сказалi, што калена зашываць ня трэба. Зрасьцецца само. Яны доктаркi, iм лепш вiдаць. Праўда, i галяндка сказала, што доктарка. І выглядала яна на сапраўдную доктарку. Усе чатыры жанчыны выглядалi на доктарак i былi ў тым узросьце, калi так адразу й ня скажаш, займаюцца яны сэксам цi ўжо пакiнулi сябраваць з Эротам. А вось з мастацтвам яны ўсе сябруюць. Тая, што мазала зялёнкаю, так i сказала: зараз намалюю табе карцiну-татуiроўку, вельмi модна хадзiць па пляжы з татуiроўкамi. Выдатны твор у яе атрымаўся. Можаш мне адсекчы нагу да калена, калi памылюся. Але нi ў кога на ўсiм Балтыйскiм моры няма такiх мастацкiх драпiнаў, як у мяне. Галяндкi не малявалi, як лiтоўкi. Яны мылi раны антысэптыкам для вачэй, нейкi новы безалькагольны антысэптык. Мне нават i не пякло. І плястыр у iх быў выдатны, цялеснага колеру ў чорныя бубачкi. Наагул у iх быў вялiкi ручнiк з кiшэнямi, поўны розных лекаў. У мяне меўся просьценькi ручнiк, i я яго ўвесь перапэцкаў у сваю кроў. А галяндцы – багатыя людзi, прыехалi ў Нiду на вялiзным фургоне, сядзелi сабе, сьнедалi, а тут – я ўвесь у крывi. Сапсаваў iм сьняданак. А можа й не сапсаваў, бо дактары да крывi прывучаныя. А вось сваю ранiцу я сапсаваў адназначна, калi нырнуў зь пiрса. Я ж ня ведаў, што за трыццаць мэтраў ад берага вады будзе крышку вышэй за маё пабiтае калена. Да пiрсаў жа мусяць падплываць караблi, ну не караблi, дык чаўны. Добра, што не галавой скокнуў, а плазам. Каб галавою – капец. Дно – камянi ў ракаўках. Гэтыя паскудныя ракаўкi й падралi-парэзалi маё неразумнае цела. Галяндкi ўсё ўшчувалi... Тут жа нiхто не купаецца, тут такая брудная вада. На iх ушчуваньнi я пацiкавiўся, цi ня будзе ў мяне заражэньня крывi ад такой гнiлой вады. Запэўнiлi, што ня будзе. Але чаму Вы наважылiся нырнуць менавiта тут? А дзе ж мне было скакаць, калi менавiта ў гэтым месцы боўтнуўся ў ваду мой тэлефончык. Я яго так любiў, як роднага. Акуратненькi, хамэлеончык, i гук быў выдатны. Брат мне падарыў адмысловую зашчапку, каб тэлефон чапляўся на пас. Ну я й чапляў. Вельмi зручна, калi тэлефон на пасе, адно кепска – як нахiлiшся, ён зрэдку адчэплiваўся. Так i здарылася мiнулай ноччу. Прыехаў я ў Нiду ўвечары, пакуль засялiўся, распакаваўся, павячэраў – сьцямнела. Але ж хацелася на мора глянуць. Вось i трэба было глядзець. Дык не. Палез памацаць ваду. Цi цёплая, цi можна ўранку пакупацца. Пакупаўся. Цяпер трэба iсьцi калена прамываць i перавязваць. Зараз-зараз пайду. Толькi спачатку вазьму запаскуджаны крывёю ручнiк i заб’ю гэтую надакучлiвую асу.

Нiда. Жнiвень 2000 году

Спаць, спаць, спаць...

Мой мiлы таварыш, мой лё

Вазьмi ты з сабою мяне

Я, ведай, вялiкi ўжо хло

І ўмею ўжо лётаць у сьне

Янка Купала i Цiшын Ігар

Колькi сябе памятаю, лётаю ў сьне. Лётаю па-рознаму... Проста ўздымаюся й лячу над вулiцаю, над дрэвамi й мiнакамi. Нiхто не зьдзiўляецца. Мяне ня бачаць. І невядома чаму ня бачаць, бо я сам сябе цудоўна бачу й выдатна адчуваю. А яшчэ лётаю ў касьцёле. У саборы, што на пляцы Незалежнасьцi, я чамусьцi маленечкi, памерам з двухтыднёвае кацяня. Узьлятаю да вiтражнай ружы й сяджу на ёй, музыку слухаю. А бываю ў снах вялiкi-вялiкi, як воблака, такое празрыстае й ледзь бачнае. У форме воблака я завiсаю над Сьвiслаччу, ад мосту на праспэкце Скарыны аж да каменнай альтанкi каля вайсковага штабу. Нечакана пераўвасабляюся ў чорную кропачку й магу заляцець у любую шчылiну. Але найлюбiмай формаю для палётаў у снах была й застаецца срэбная стужачка з фальгi. Стужка лётае кепска, бязмэтна, але вельмi па-сьвяточнаму.

Лётаць я пачынаю, калi мне кепска сьпiцца.

І ёсьць шмат месцаў на сьвеце, дзе сны мае трывожныя. Вось у Каiры ўсе ночы спаў кепска. А калi пад ранiцу засынаў, дык муадзiны зь мiнарэтаў якраз тады й пачыналi свае сьпевы малiтоўныя. Кепска спаў i ў Тбiлiсi. Жыў на праспэкце Руставэлi. Была гарачыня. Вокны наросхрыст. Вулiца гула i ўдзень, i ўночы. І гэтая грузiнская манера крычаць на ўсё горла не давала выспацца. І ў Маскве сплю зусiм кепска. Масква сьпiць мала i другiм не дае паспаць. І дзе я толькi нi спаў у Маскве! І ў гатэлях, i ў iнтэрнатах, i ў мастакоўскiх майстэрнях, i ў сяброўскiх кватэрах – паўсюль не высыпаўся. Пра вакзалы й казаць няма чаго. Толькi заплюшчыш вочы на Беларускiм чыгуначным, мiлiцыянт ужо тут. «Спаць на вакзале забараняецца! Будзеш спаць, выганю на дождж!» І выганяў, гa@дзiна. Даводзiлася спускацца ў мэтро, сядаць у цягнiк, якi ходзiць па кальцавой, i спаць у вагоне седзячы. Дзе-дзе, а ў цягнiку я нiколi добра ня спаў. Наколькi я люблю вакзалы, настолькi не люблю цягнiкi. Нехта храпе. Нехта ходзiць. Нехта дух псуе. І абавязкова плача дзiця. Спаць немагчыма. Вiсiш, гойдаешся памiж сном i яваю ўсю дарогу. Пасьля прыезду я доўга-доўга мыюся й потым гадзiнку-другую ляжу ў сваiм ложку, адпачываю ад вагонных паўсноў. Ня спiцца мне i ў правiнцыйных гатэльчыках. Нi ў Амсьцiславе, нi ў Браславе, нi ў Лагойску выспацца я ня мог. Вельмi кепска спалася мне i ў мсьцiслаўскiм iнтэрнаце для дзяцей з кепскiм слыхам. Наагул у iнтэрнатах спаць кепска. І ў касьцёле, калi жыў там адзiн, спаў трывожна. Касьцёл – ня месца для сну. Мяркую, i ў манастырах такiм, як я, сьпiцца кепска.

Цiкава было б паспаць на 76 м паверсе Нью-Ёрскага хмарачосу. Як сьпяць у горадзе, якi нiколi ня сьпiць? Пад Парыскiм мостам таксама было б цiкава паглядзець сон. Але што казаць пра тое, чаго ня зьведаў. Пусты занятак.

Лепей раскажу пра свае асноўныя сны. Яны паўтараюцца з году ў год. Нiякай лёгiкi ў iх паўторах я не адсочваў. Можа яе й няма. Але ж сны гэтыя плывуць i плывуць разам са мною праз усё жыцьцё. Вось сяджу я на дне акопу й чакаю, калi скончыцца артпадрыхтоўка. На мне вайсковая форма без апазнавальных знакаў. Вiдавочна, што я салдат. У мяне карабiн. Ідзе дождж. У акопе сыра й халодна. Закончылi страляць гарматы. Пачалася атака. Трэба выбiрацца з акопу й бегчы на ўсход. А я сяджу, гляджу ў шэрае неба й думаю: iсьцi цi не iсьцi? Так i сяджу, так i прачынаюся. Сон гэты ўпершыню я пабачыў гадоў у 10—12. У сьне мой узрост быў i застаецца дагэтуль нязьменны, у акопе я вечна дваццацiгадовы салдат, стрыжаны пад нуль, з чырвонымi ад холаду рукамi. Я вельмi не хацеў, каб сон спраўджваўся, а таму i ў войска не пайшоў. Вядома, сон – толькi адна з сотнi прычынаў, каб не iсьцi ў чужынскае войска, але й такая акалiчнасьць мелася. Пра беларускае войска ў 10 гадоў яшчэ ўсур’ёз я ня дбаў. Думаў пра iншае, пра пераадоленьне страху вышынi. Ня так i проста ўзьлезьцi на дзесяцiмэтровую вышку й скокнуць у басэйн. Узлазiў i скакаў. А сон пра вышку мне сьнiцца такi. Лезу на высачэзную, мэтраў 50, вышку з дошак. Вышка стаiць на пустцы каля вiнзаводу, што насупраць Кальварыйскiх могiлак. Лезу на самую верхатуру, а там вецер. Вышка хiстаецца, нахiляецца, пачынае падаць, i я падаю-падаю й прахоплiваюся. Ня ведаю, колькi разоў я сядзеў у акопе й падаў з вышкi, як не змагу пералiчыць колькасьць iнтымных сустрэчаў з настаўнiцай гiсторыi. Была ў мяне такая вясёлая настаўнiца ў чырвонай спаднiцы й чырвоным пiнжаку. Валасы яна выбельвала, пазногцi й вусны фарбавала ў найчырванейшыя адценьнi, а яе чырвоныя чаравiчкi мелi высачэзныя абцасы. Я ня вельмi любiў сваю настаўнiцу ў рэальнасьцi, а ў сьне чамусьцi абагаўляў. Яна запрашала да сябе ў госьцi, распраналася, распранала мяне. Мы любiлiся. У яе была поўная, акруглая, рэмбрантаўска-рубэнсаўская пастава Данаi. Настаўнiца гiсторыi пераўвасаблялася ў настаўнiцу эротыкi. Вядомы ўсiм i нават прэсны сюжэт пра закаханасьць вучня ў настаўнiцу. Але гэта мой сон, i мне ён дарагi. Пэўна, кожны спрабуе закрычаць у сьне, а голасу няма, хоча пабегчы, а ногi не бягуць. І такога мне сьнiцца багата. Каго гэтымi снамi зьдзiвiш. А вось падзеньнем у рэчку можа i зьдзiўлю. Бываюць у жыцьцi моманты, калi лёс адбiваецца ў сьне дакладна, як у люстэрку. Ішоў я па кладачцы праз рэчку. Кладка – два бервяны, а замест парэнчаў – дрот, нацягнуты з аднаго боку. Стаяла позьняя восень з холадам i дажджом. Бярвеньнi былi сьлiзкiя, як гa@ды. І ногi паехалi. І ўчапiўся я ў дрот. А дрот выгнуўся. І я ў ботах i фуфайцы бухнуўся ў глыбокую й каламутную лiстападаўскую ваду. Выплыць выплыў i да дзедавай хаты бягом прыскакаў, i нават не захварэў, але з таго часу мне сьнiцца й сьнiцца гэтае лiстападаўскае падзеньне. Падобнае адбылося i з аўтакатастрофаю. Адзiн раз я перакулiўся на машыне, а ў снах зрабiў тое самае разоў сто.

Сны, сны, яны наплываюць i сплываюць. Я бачыў iх безьлiч. І дасьць Бог, яшчэ пабачу. Бывае, мне захочацца сасьнiць нешта страшнае, я кладуся на левы бок i бачу жахi, а на правым баку сьнiцца адно добрае. Таму ў дзiцячым садку мяне прывучылi спаць на правым баку. І большасьць жыцьця я спаў на правым баку. Выхавацелькi былi мудрыя кабеты.

У снах тоiцца свая невычарпальная мудрасьць. Свая таямнiца сьмерцi й жыцьця. У мяне сны зьвязалiся са сьмерцю з самага маленства й самым непасрэдным чынам. Як i ўсе малыя дзецi, я мусiў спаць пасярод дня. А спаць удзень не любiў. Хто зь дзяцей любiць спаць удзень? А пазьбегнуць гэтага койданаўскае дзiця магло толькi пры пэўных акалiчнасьцях, калi некага хавалi, i труну несьлi паўз твой дом – спаць не дазвалялася. А таму, як толькi баба Ядзя казала: «Валодзя, iдзi спаць!», я ляцеў на двор, выбягаў на сярэдзiну вулiцы Другой Ленiнскай i глядзеў, цi не нясуць нябожчыка. Вулiца нашая роўная, i вiдаць ажно да паловы Койданава. І якая была радасьць убачыць далёка-далёка пахавальнае шэсьце! Калi шэсьця не было, я пачынаў услухоўвацца: можа дзе на бакавой вулiцы грае пахавальны марш? Цiшыня расчароўвала. Я iшоў, клаўся, але працягваў услухоўвацца й думаць пра сьмерць. Я баяўся заснуць летаргiчным сном, баяўся прачнуцца ў труне. Тым больш, што мой першы ўспамiн пра прачынаньне зьнiтоўваўся з падзеньнем.

Я прачнуўся ў сваiм дзiцячым жалезным ложку. Пакой стаяў пусты. Я паспрабаваў вылезьцi з ложка, пералез праз парэнчы, паляцеў унiз, зачапiўся нагою за тыя парэнчы й бразнуўся галавою аб жалезную раму ложка. Скуру на лобе моцна расьсек. Палiлася кроў. Я заплакаў, закрычаў. Аднекуль з варэльнi прыбегла мацi. Мяне супакоiла, галаву забiнтавала. Часам я думаю, што маё вечнае падзеньне з дашчанай вежы – гэта нiшто iншае, як своеасаблiвы адбiтак таго дзiцячага падзеньня з ложка. Але гэта толькi думкi – рацыянальныя, апавядальныя, яны вельмi плыткiя ў параўнаньнi з глыбiнямi сноў.

Галоўнае – добра выспацца й ня помнiць сноў. І ёсьць сытуацыi, калi сьпiцца добра. Пасьля доўгага падарожжа выдатна засынаю. Бывае, выкурваю дарагую цыгару й моцна сплю. Пасьля тактоўнай пагулянкi, калi безь перабораў, сьпiцца добра, але прачынаюся кепска. А вось пазаймаўшыся сэксам – i сплю класна, i прачынаюся з цудоўнымi настроямi. Яшчэ люблю прабегчыся ў парку ўздоўж Сьвiслачы, а калi не хапае сiлы, проста пашпацыраваць увечары сярод сонных клёнаў i дубоў. Прагулянкi стамляюць i супакойваюць. Авiцэна раiў тым, хто ня можа заснуць, пераплыць рэчку Тыгр два разы, а потым выпiць чырвонага вiна. Слушна раiў Абу Алi Ібн Сiна. Толькi вiна я ня п’ю, а вада ў Сьвiслачы i брудная, i халодная, так што пакуль стае сiлы, буду бегаць, каб крапчэй спалася.

Ёсьць месцы, дзе мне заўсёды добра спалася. У Вiльнi сплю, як сурок, цi як мядзьведзь, як локiс, карацей. У Тайляндзе, на беразе Сiямскага мора, у ценю ад пальмаў сьпiцца, як у раi. У белым крымскiм дамку ля сiняе бухты я выдатна засынаў. У дзяцiнстве любiў спаць на печы. Аднаго разу ўзiмку правалiўся пад лёд. Дамоў iсьцi баяўся, прывалокся да сваячкi, цёткi Камiлi. Яна загнала мяне на печ. Якi глыбокi быў сон на той цёплай печы! Дзiўна, але мне заўсёды хораша спалася ў аўтобусах «Менск–Мсьцiслаўе» i «Мсьцiслаўе–Менск». Так хораша сьпiцца i на нудысцкiм пляжы ў скалах пад Барсэлёнаю. Але яшчэ лепш ранiцаю пасьля сэксу заснуць у iнтэрнацкiм пакоi на вузкiм ложку з жанчынаю. Усе сыйшлi. Цiха. А ты сьпiш, i жанчына твая пахне сьвежым цёплым малаком. А як цудоўна было засынаць з мамiнай рукою на падушцы! Усе жахi-сполахi зьнiкалi, я трымаў мамiну руку каля шчакi й засынаў найсаладзейшым сном у жыцьцi. А цяпер люблю спаць у сваiм ложку з жонкаю. Нездарма ж мацi з бацькам падаравалi мне на вясельле канапу ды шафу. Простыя рэчы, але калi перабiраю ў памяцi падарункi, лепшага не згадаю. Перад сном люблю пачытаць. Хоць старонку, хоць тры радкi, але абавязкова чытаю. У маёй спачывальнi тысячы кнiг. Без чытанкi не магу заснуць.

Калi ўжо пайшла гутарка пра ложкi, дык на якiх толькi лежбiшчах не даводзiлася засынаць... Калi мы жылi на восьмым паверсе насупраць Кальварыйскiх могiлак, я любiў улетку пераначаваць на гаўбцы. А ў Койданаве ў цёплыя ночы мы ставiлi ў садзе палатку й спалi ў ёй з Толiкам Кiсялём. А вось з Жэнiкам Хвастовiчам мы пераначавалi ў лясным будане. Нашая пятая кляса пайшла ў паход. І мы пайшлi. Яны ў адзiн бок, а мы ў другi. Яны на возера Пцiч, а мы ў Трасьцянец. Пайшоў дождж. Яны вярнулiся, а мы засталiся, зрабiлi будан i пракалацiлiся ў iм цэлую ноч. Дома нас адлупiлi бацькi. Усё дзяцiнства я рабiў нейкiя штабы, капаў зямлянкi ў лесе, абсталёўваў схроны на гарышчах i ў сутарэньнях. Найлепшы схрон быў у койданаўскiм сараi. Я нацягаў туды снапоў лёну i, лежачы на iх, чытаў казкi «Тысяча i адна ноч». Чытаў-чытаў i засынаў, i сьнiлiся мне гарэмы. Дзiўна, але ў Каiры й на Чырвоным моры гарэмы мне ня сьнiлiся, хоць ложкi былi добрыя й штовечар у рэстарацыi жанчыны выплясвалi танец жывата. Канечне, у класных гатэлях класныя ложкi, i ў iх класна сьпiцца i ў Амстэрдаме, i ў Бангкоку. Асаблiва пасьля трохгадзiнных экскурсiяў па кварталах з чырвонымi й ружовымi лiхтарамi.

Перад тым, як заснуць, я люблю згадваць эратычныя экскурсii. А хто ня любiць? Ты? Ня веру. Як не паверу, што ёсьць людзi, якiя ня лётаюць у снах. Гэта не зусiм людзi, як для мяне. Палёт у сьне – лiрыка, пра лiрыку проста неабходна думаць перад сном, як i пра дзяцiнства. А вось пiсаць вершы ўночы ў ложку ня варта. Напiшаш нешта накшталт: «Калi я сплю, я – незалежны, безабаронны, калi сплю...» А далей не складаецца, i заснуць ня можаш. Разважаеш пра залежнасьць, пра сваё рабства i ўрэшце ўстаеш, каб выпiць вады й супакоiцца.

Шмат што ў гэтым жыцьцi не дае мне заснуць. Бывае, забудуся зачынiць у ванным пакоi свайго любiмага ката Чарлiка. Ён, гад, прыходзiць цiхенька й кладзецца на мае ногi. Такой мяккай гiраю навальваецца, i даводзiцца ўставаць i зачыняць яго, каб спаў на сваiм месцы. Кожны мусiць спаць на ўласным месцы, каб iншым не замiнаць. І што можа быць горш за тое, калi адна жывая iстота не дае спакойна спаць другой цеплакроўнай, i нават халаднакроўнай iстоце? Канечне, рацыянальнасьць нашага быцьця – у нейкай ступенi бяссоньне, а таму пра пакуты бяссоньня хай пiшуць iншыя. А я iду спаць.

Вiльня. Сьнежань 2000 году