Текст книги "Браслаўская стыгмата"

Автор книги: Адам Глебус

сообщить о нарушении

Текущая страница: 6 (всего у книги 10 страниц)

Тутэйшыя габрэі

Калi робiцца сумна, я згадваю даўнiх знаёмых габрэяў. Так-так, менавiта ўспамiны пра габрэяў разьвейваюць маркоту й нараджаюць лiрычныя настроi. А чым чалавек розьнiцца ад жывёлы? Лiрычным настроем i больш нiчым.

Згадваю Жэню Мiхельсон...

У бiблiятэцы будтрэсту нумар чатыры разам з мацi працавала цётка Жэня – вясёлая, вялiказубая, жыцьцялюбная жанчына. Жэня Мiхельсон любiла сала. Пра свою любоў да шкварачкi яна расказвала наступнае: «Прыехала я ў Менск вучыцца на бiблiятэкарку, паступiла на вечаровае аддзяленьне. У бацькоў не было грошай, каб мяне вучыць. Працавала маляром на будоўлi. Усе сядаюць палуднаваць, дастаюць хлеб i сала, а я – селядца з цыбуляю. Яны сала, я сялёдку. Дайшло да таго, што я пачала прытомнасьць трацiць. Раз страцiла, другi... Павалiлася – вядро з фарбаю на сябе вывернула. Тады жанчыны сабралiся й кажуць... Ты, Жэнька, канечне, жыдоўка, i нiхто цябе за гэта не асуджае, але каб жыць i працаваць, трэба сала есьцi. Угаварылi мяне зьесьцi шкварку. З таго часу я бяз шкварачкi не магу». Дома Жэня Мiхельсон сала ня ела, сьвякруха забараняла, а ў бiблiятэцы заўсёды мела канапку зь белымi шкваркамi. Зь бiблiятэкi цётка Жэня перайшла працаваць у газэтны шапiк, дзе, пэўна, таксама падсiлкоўвалася сальцам. Апошнi раз я бачыў Жэню Мiхельсон у гэтым шапiку, на бульвары Тараса Шаўчэнкi. Яна сказала: «Ой, Валодзя, зьяжджаю я ў Амэрыку. Якая розьнiца, дзе прэсу прадаваць?» Сапраўды. Жэня Мiхельсон зьехала. Цiкава, цi есьць яна сала ў Бруклiне? Ня ведаю.

Як ня ведаю, якi лёс спазнаў Фiма...

У дзiцячым садку ў маю групу хадзiў Фiма. Прозьвiшча ягонае сьцерлася з памяцi, а вось учынак бачу, як сягоньня... Стаяў сонечны верасень – цёплы й духмяны, як антонаўскi яблык. Двор садка засьцiлала шапаткая лiстота. Па кляновым золаце прыйшоў Фiмаў бацька, тоўсты, як шар. Фiма падбег да таты, апусьцiўся на каленi й пачаў гладзiць рукамi бялюткiя чаравiкi. «Тата, у цябе самыя прыгожыя на сьвеце чаравiкi! Можна, я iх пацалую?» Фiма расцалаваў бацькавы чаравiкi. Учынак быў настолькi нечаканы, што нават суворая выхавацелька Клаўдзiя нiчога не змагла сказаць.

А яшчэ ў маю групу хадзiў Жэнiк...

З Жэнiкам Цыканоўскiм я чытаў вершы. Ён адно чатырохрадкоўе, я другое, ён наступнае, потым зноў я. Такi дзетсадаўскi мантаж. У тагачасных садках была мода чытаць вершыкi ўдвух. І каб адзiн хлопчык быў белы-белы з блакiтнымi вачыма, а другi чорны-чорны. Цыканоўскi быў чарнавокi, усьмешлiвы, з трапяткiм гукам «грр-р», замест «р». І вось праз дваццаць гадоў я сустрэў Жэнiка на таксовачным прыпынку. У свае дваццаць пяць ён аблысеў цалкам, як калена. А ў мяне былi даўжэзныя валасы. «Мы зноў можам чытаць вершы. Уяўляеш: адзiн лысы-лысы, а другi валасаты-валасаты!» – пасьмяяўся Цыканоўскi. Я заўсёды паважаў мужчын, якiя не саромеюцца ўласнай лысiны й не заграбаюць яе касмылямi.

Валiк Эльпэр, як i Цыканоўскi, нiколi не стыдаўся лысiны, акуратнай плешы на цеменi. Валiк карыстаўся вялiкай папулярнасьцю сярод менскiх габрэек. Такой папулярнасьцю, што журналiстка Іра Халiп з гонарам казала: «Валiчак зрабiў зь мяне жанчыну!» Я зайздросьцiў Валiку. Цi бывае зайздрасьць чорнай або белай? Вядома ж, не бывае. Або ты зайздросьцiш, або не. Напэўна, праз тую зайздрасьць я добра напiўся на Валiкавых провадах у Ізраiль. Там i прыдумаў новае беларускае сьвята – праводзiны тутэйшага габрэя ў Ерусалiм. А што за сьвята без рытуальных дзеяньняў? Цяпер цяжка растлумачыць, якiм чынам мне ўдалося ўгаварыць Ірку Халiпку зь сяброўкаю ўчынiць эратычна-ўралягiчны акт. Я абвясьцiў, што сьвята ня сьвята, калi Валiк не палюбуецца, як ягоныя каханкi мочацца на лёд Менскага мора. Сьнег сыйшоў. Гулянка ладзiлася на грудку вакол вялiкага вогнiшча. З гэтага грудка ўсе ахвочыя на чале з Эльпэрам маглi назiраць, як Іра зь сяброўкаю пасiкалi на блакiтны лёд. Упэўнены, у гарачыя днi iзраiльцянiн Валiк з прыемнасьцю згадвае залацiстыя лужыны на прахалодным блакiце Менскага мора.

А я згадваю й iншае... Час, калi мяне мучыла пытаньне: «Як адрозьнiць яўрэя ад жыда?» Вось было пытаньне з пытаньняў. У савецкай iмпэрыi слова «жыд» было забароненае й выкарыстоўвалася выключна як абраза, а слова «яўрэй», хоць i не насiла абразьлiвай афарбоўкi, дзеля антысэмiцкiх настрояў прамаўлялася на паўтону нiжэй за астатнiя словы ў сказе. З-за гэтага я схiляюся да выкарыстаньня ў беларускай мове формы «габрэй». Але гэта цяпер. А тады... Хто жыд? Хто яўрэй? І вось пачуў я апавяданьне пра братоў-блiзьнюкоў. Аднаго зь якiх можна залiчваць у жыды, а другога – у яўрэi. Розьнiлiся яны перш-наперш паводзiнамi, бо зьнешнасьць мелi амаль аднолькавую. Калi братам хацелася цукерку, яны прыходзiлi да мацi. Тая, у залежнасьцi ад настрою, або адчыняла ключыкам буфэт, або не. І калi буфэт не адмыкаўся, паводзiны братоў рэзка мянялiся. Яўрэй выбягаў на вулiцу i з крыкам: «Яна не дала мне цукеркi!» кiдаўся ў вялiзную брудную лужыну. Кiдаўся ён сьпiнаю ў ваду, высока па-рэвалюцыйнаму ўскiнуўшы рукi. Жыд тым часам заставаўся на беразе, прысядаў на кукiшкi, бiў ваду даланёю так, каб не запырскаць вопратку, i мармытаў: «Не дала, не дала, не дала...»

Я тут згадваю менскiх габрэяў, а сьвет ведае вiцебскiх. На жаль, я толькi адзiн раз у жыцьцi наведаў Вiцебск – горад легендарных мадэрнiстаў Казiмiра Малевiча й Марка Шагала. Каля дамка, дзе жыў Шагал, я зрабiў фотаздымак – «шагаю» каля дому Шагала. Здымак атрымаўся кепскай якасьцi, маленькi, крыва абрэзаны й мутны. Але я вырашыў паказаць яго мастаку Хаiму Лiўшыцу. Я пераняў Лiўшыца ў iнстытуцкiм калiдоры й сказаў: «Хаiм Майсеевiч, вось здымак». «Так, здымак», – паўтарыў Лiўшыц. «Я вось тут «шагаю»!» «Кепска вiдаць, але я бачу, што нехта «шагае»». «Гэта я «шагаю» каля дому Марка Шагала». «Знайшлi, Валодзя, чым зьдзiвiць. Я па гэтай вулiцы яшчэ смаркатым хлопчыкам бегаў. І Вы думаеце, я не пазнаю дому Шагала?» Адрас шагалаўскага дому я даведаўся ў краязнаўчым музэi, але хацелася спраўдзiць яго i ў Лiўшыца. Спраўдзiў. Ня ведаю, наколькi дакладна я буду трактаваць адзiн з законаў юдаiзму, але мне яго пераказалi так: «На правiльнае пытаньне ты атрымаеш дакладны адказ». Выдатны закон. І ўсе нармальныя людзi мусяць яму падпарадкоўвацца. І ня трэба баяцца. Людзей, якiя могуць задаць правiльнае пытаньне, у Менску вельмi мала, як i людзей, што любяць сьпяваць.

Бора Сiманоўскi не любiў сьпяваць. Сапраўды, ня любiць чалавек сьпяваць, i хай сабе не сьпявае. Правiльна? Толькi Бора маўчаў на ўроку сьпеваў у сёмай клясе. Сiвы настаўнiк мучыў акардэон, а Сiманоўскi сядзеў з закрытым ротам i глядзеў у столь. Каб Борка адкрываў рот, бойкi не адбылося б. А так настаўнiк грымнуў iнструмэнт на стол, падышоў да Сiманоўскага й закрычаў на ўсю сярэднюю школу, каб той вымятаўся з клясы. «Не пайду!» Настаўнiк паспрабаваў выцягнуць Сiманоўскага, але той учапiўся за парту, раскiрэчыўся, угнуў галаву. Тады настаўнiк сьпеваў... Ну, каб настаўнiк працы, фiзкультуры цi гiсторыi пачаў бiць вучня кулакамi па мордзе й галаве, усе б маўчалi. А так – настаўнiк сьпеваў! У клясе выбухнула гiстэрыка. «Жыды б’юцца! Жыды б’юцца!» – крычала на сорак галасоў мiкрараёнскае школьнiцтва. Дзядзька настаўнiк перамог, выкiнуў Барыса Сiманоўскага на калiдор, вярнуўся й зайграў «Марсэльезу». Самае дзiўнае, што настаўнiк не паскардзiўся на вучня, а той пачаў старанна раскрываць рот – нiбыта сьпявае.

Калi табе маркотна, дапамагаюць i згадкi пра жанчын. Я згадваю й габрэйскiх жанчын – такiх, як Голда Робэрман. Успамiнаю, як я ляжаў у ложку з голай Голдаю. На вулiцы панавала пекла. Мы ўжо не кахалi адно аднаго. Так, выпадкова сустрэўшыся ў Маскве, схадзiлi ў кавярню й зьлюбiлiся пасярод дня. Дзiўна, калi мы закахалiся, дык гулялi ночы навылёт, гаварылi, цалавалiся, а цяпер будзёна спатолiлi полавыя памкненьнi й адпачывалi на скамечаных прасьцiнах. «Дай слова, што нiкому не раскажаш», – прашаптала Голда. «Пра тое, што мы любiлiся?» «Не.» «Даю!» «Я цяпер ня Голда Лейбаўна, а Галiна Львоўна. І прозьвiшча ў мяне Страчанкова, а не Робэрман». «Замуж выйшла?» «Не. Проста Масква ня Менск, тут лепш назвацца Страчанковай». Наступная сустрэча з Голдаю адбылася празь некалькi гадоў, яна выйшла замуж, нарадзiла дачку i ўзяла мужава прозьвiшча, а якое, не скажу. Адно, што зноў рускае.

Пра беларускiх габрэяў у Маскве можна ўспамiнаць бясконца, але раскажу яшчэ й пра Лаўфманаў. Сям’я Лаўфманаў кантралявала гандаль у гарадку Мсьцiславе. «Кантралявала» – гэта з сучаснай лексыкi, але дакладна. Лаўфману-старэйшаму падпарадкоўвалiся розныя базы й склады. Мы сутыкнулiся зь iм у досыць складанай па савецкiм часе праблеме. У сутарэньнях кармэлiцкага касьцёлу падначаленая Лаўфману гароднiнавая база салiла й захоўвала агуркi. Соль ела касьцельныя сьцены. Лаўфман выслухаў нас – рэстаўратараў – i бочкi з агуркамi прыбраў. Сярод нас знайшлiся ўдзячныя людзi, аматары iдышу й старажытнагабрэйскiх песень. Яны напрасiлiся да гандляра ў госьцi. Самае цiкавае, што я пачуў пасьля тых гасьцей, былi ня песьнi, хоць i яны мелi неабвержную каштоўнасьць. Уразiла апiсаньне Лаўфмана-наймалодшага. Калi прыйшлi госьцi, ён ужо сядзеў за сталом. Маленькi Лаўфман-Вэльзэвул узвышаўся над пачастункамi на адмысловым крэсьле. Гадоў ён меў восем-дзевяць. Рот быў шырокi, з рэдзенькiмi зубкамi. У правай руцэ сьцiскалася сьвежая, тлустая, сакаўная катлета, а ў левай трымалася мухабойка. «Наш меншанькi, самы разумны, – з захапленьнем распавяла жонка Лаўфмана-найстарэйшага. – Наш унучак вучыцца ў Маскве. Уяўляеце?! У самой Маскве. І дзякуючы яму, нашаму разумнiку-прыгажуну, сын атрымаў кватэру, i не на ўскрайку, а ў цэнтры. У цэнтры Масквы, во! Гэта ўсё зьнешнасьць i розум. Па зьнешнасьцi ён выглядае на поўнага iдыёта. Вось мы яго й завялi ў школу для разумовых iнвалiдаў i навучылi, як сябе паводзiць. Ён паўгоду iграў ролю крэтына. Сыну далi спачатку даведку пра хваробу майго ўнука, а пазьней i кватэру. А зараз ён ходзiць у элiтную маскоўскую школу, што спэцыялiзуецца на ангельскай мове. Пакажы, пакажы iм, як выглядае маскоўскi дурань!» Маленькi Лаўфман сьцiснуў катлету так, што тлушч пацёк па пальцах вундэркiнда, i ляснуў мухабойкаю па стале. Каб пераканаць гледачоў канчаткова, ён пусьцiў з носа соплi, а з рота сьлiну... Нават аповед пра катлету з мухабойкаю мяне ўразiў, а каб глянуць на малалетняга Вэльзэвула – Уладара мухаў?

Але вернемся з Масквы ў Менск, да тутэйшых габрэяў...

У двары дому нумар сем па вулiцы Чарнышэўскага гулялi два Гены: Генка-Тонкi Мальцiнскi – сын перакладчыка Хаiма, якi пераўвасабляў беларускую лiтаратуру на iдыш для часопiсу «Зорка Бiрабiджану», i Генка-Тоўсты Паркiн. Два Генкi – дзьве супрацьлегласьцi. Тонкi – суцэльны рух, актыўнасьць дваццаць чатыры гадзiны ў суткi, падманы, iнтрыгi, сьмех. Гэта Генка-Тонкi абмяняў пустыя стрыжнi да шарыкавай, яшчэ нiкiм ня бачанай, ручкi на процьму цацак, за што атрымаў па мардасах. А Гена-Тоўсты сядзеў i чытаў Стывэнсана, Дойля, Купэра, Рыда... Зладзейнiчаць ён пачне пазьней. Скрадзе машыну й сядзе ў турму, дзе пачне сачыняць романы. Гена-Тонкi, пэўна ж, сеў бы ў турму, каб не эмiграцыя. Тонкi зьехаў у Ізраiль i стаў афiцэрам паветраных сiлаў. А Тоўсты стаў аўтарам турэмных романаў. Вось такiя Генкi жылi на Чарнышэўскага сем, што памiж вулiцамi Якуба Коласа й Кузьмы Чорнага.

А ў доме нумар тры на Чарнышэўскага жыў Славiк Эпштэйн. Ён выдатна вучыўся ў пачатковай школе. Меў ганарысты характар i гарбаносы профiль. Славiк два разы ўзапар пабiў мае акуляры. О, гэтыя акуляры! Я з мамай езьдзiў на край Менску, дзе падбiралi лiнзы. І нарэшце я зьявiўся ў клясе ў новенькiх, блiскучых акулярах. А ў кiшэнi сiняга форменнага пiнжака ляжаў зялёна-малахiтавы футарал. Толькi адзiн урок я прасядзеў у акулярах. На перапынку паспрачаўся з Эпштэйнам: хто намалюе больш роўны круг крэйдаю на дошцы. Абодва кругi атрымалiся крывыя. І гарачая спрэчка перарасла ў бойку. Аправу бяз шкла я паказаў мацi. Мы зноўку езьдзiлi на ўскраiну. А калi я зьявiўся ў абноўленых акулярах, дык першае, што зрабiў – падышоў да Славiка й папярэдзiў: калi зломiць акуляры, разьдзяру ягоны дзёньнiк выдатнiка на шматкi. «Не разьдзярэш». Дарма ён так сказаў. Я схапiў дзёньнiк. З маiх рук паляцела пакамечаная пашкуматаная папера. Зразумела, Эпштэйн ня вытрымаў крыўды. Другiя акуляры загiнулi. Бацька сказаў, што мне ня варта насiць акуляры, бо можна застацца зусiм без вачэй. Бiлiся мы з Эпштэйнам толькi два разы, а так сябравалi, i калi мае бацькi атрымалi новую кватэру i мы пераяжджалi, Славiк падарыў мне на памяць манэту Вялiкага Княства Лiтоўскага з выбiтай на ёй Пагоняю.

Манэта згубiлася. Шмат што згубiлася. Але згадкi пра манэту мяне супакойваюць, як i згадкi пра Магалiфаў...

Ведаў я трох Магалiфаў, двух асабiста, а аднаго – Магалiфа-дзеда – завочна. Магалiф-дзед камiсарыў ва дкраiне падчас грамадзянскай вайны й зрабiў вялiкую ласку расейскай лiтаратуры. Ён выратаваў выбiтнага пiсьменьнiка – Мiхаiла Прышвiна. Байцы Чырвонай армii зьбiралiся «замачыць» сiвабародага дзядка з падазронымi паперкамi ў рэчмяху. А камiсар Магалiф загадаў дзядка адпусьцiць. Хапiла адукацыi. Можа таму, калi я вёў журналiсцкае расьсьледаваньне пра лёс каштоўнасьцяў, якiя Сталiн вывозiў з СССР i прадаваў у Нямеччыне й празь Нямеччыну, напароўшыся на камiсара Магалiфа, якi быў намесьнiкам савецкага амбасадара ў Нямеччыне i, вiдавочна, прымаў удзел у распродажы збораў Эрмiтажу, я ня стаў акцэнтаваць на iм увагу. І калi Магалiф пашкадаваў i абаранiў Прышвiна, дык Сталiн не пашкадаваў Магалiфа, i ягоныя цёплыя ўзаемаадносiны зь Лiляю Брык не дапамаглi. Фотаздымак, дзе каханка Маякоўскага Лiля стаiць з камiсарам Магалiфам на фоне маскоўскага крамлю, мне паказваў Магалiф-бацька. Ён прыехаў у Менск з Горак. Прыехаў не адзiн, а з найлепшым сябрам – жабкаю у зялёным тэрмасе. Мы сядзелi ў сквэрыку, на пляцы Перамогi. Магалiф-бацька скардзiўся жабцы на лёс i паказваў мне здымкi з ЗША, куды перабраўся жыць Магалiф-сын. Здымкi былi мярзотныя. Распаўнелы Магалiф-сын адзьняў свой выходны дзень са смажаньнем мяса, пiцьцём вiна й сном на траве. Сытае марнатраўства – вось i ўсё пра здымкi. А ў Менску Магалiф-сын пiсаў песьнi, досыць мэлядычныя, i выконваў тыя песьнi Лявон Барткевiч з ансамблю «Песьняры». А ў Амэрыцы Магалiф-сын працуе ў фiрме «Шанэль», грузчыкам у краме. Магалiф-бацька на разьвiтаньне паказаў здымак зь Лiляю Брык i папрасiў адкласьцi напiсаньне артыкулу пра дэпартацыю каштоўнасьцяў, бо час ня той. Цяпер той час, дзесяць гадоў мiнула, i даўно няма той жабкi з тэрмасу. Адны згадкi пра яе.

Я згадваю яшчэ шмат тых, хто ня хоча прызнавацца ў сваiм габрэйстве. Згадваю, каб адагнаць маркоту й безнадзейнасьць, якiя акупавалi наш Менск.

Успамiнаю Ігара Лiбэрмана, якi нiколi не саромеўся, што ён габрэй. Удакладню: нацiск на першы склад – ЛТбэрман. Ён за гэта перажываў. А я забываўся й казаў Лiбэрма@н. І на Адэсу я казаў Адзеса. А ён нэрваваўся. Ігар Лiбэрман перажываў толькi за гэтыя два словы, за ўсё астатняе – не. Войска, а ён у войску ахоўваў турму, прывучыла не перажываць з-за драбязы. І з-за жанчын ён не перажываў, у яго iх была процьма, толькi за жонку ён узяў Рэгiну-музыказнаўцу. Непрыгожую. Вядома, на мой густ. І я нiяк ня мог зразумець, чаму Ігар выбраў Рэгiну. Дайшло пазьней. Толькi ў Рэнi быў вялiзны габрэйскi чамадан. Такi бязьмежны, сплецены з лазовых дубцоў, жоўта-сiянiсцкi чамадан. З такiм, i толькi з такiм чамаданам можна было спакойна выправiцца на Зямлю Запаветную. Ігар з Рэняю спакавалi валiзы й зьехалi. Зь Ерусалiму Лiбэрман даслаў мне бутэльку вiна – чырвонага й смачнага, як кроў.

Менск. Сьнежань 1999 году

Дарожныя аварыі

Калi зьбiраешся ў дарогу, кладзi ў кiшэню два пашпарты. І падчас канфлiкту адразу аддавай адзiн пашпарт мiлiцыянту, палiцыянту цi пакрыўджанаму табой чалавеку. Такое ўражвае й гасiць страсьцi. Вораг шалее, крычыць, бiцца лезе, а ты: «На мой пашпарт i супакойся». Тоненькая кнiжачка, а супакойвае, як магутны транквiлiзатар. Пачынаецца чытаньне, гартаньне, разглядваньне. Агрэсiя пераходзiць зь цябе на паперу. Калi пашпарта няма, замянi грашыма. Разгарнi кашалёк, пакажы, колькi ёсьць грошай i аддай большую палову. Грошы ўзьдзейнiчаюць горш за пашпарт, але – безадмоўна. Пашпарт, вядома, лепшы сродак. Толькi далёка ня ў кожнага iх два. А вось адзiны пашпарт аддаваць ня варта. У мяне два пашпарты, i я магу сабе дазволiць адзiн запусьцiць на абаронныя дзеяньнi. Адкуль узяўся дублiкат? Выпадак.

Я iшоў на мiтынг пратэсту. Мы – беларусы, супраць суседняй Русi дзесяць гадоў ходзiм на акцыi пратэсту й б’емся зь мянтамi, тымi самымi, што выдаюць пашпарты, б’емся зь беларускiмi палiцыянтамi. Пагаворваюць, што ў душы нашыя мянты за нас. Напэўна, яны за нас, як i палiцаi былi за нас, як партызаны былi за нас. Асабiста я скарыстаў момант i за дзесяць хвiлiнаў да пачатку акцыi зайшоў у мянтоўку, каб забраць новенькi пашпарт з залатой Пагоняю на вокладцы. У аддзяленьнi, што каля кiнатэатру «Перамога», была процьма амонаўцаў у шаломах з дубiнкамi. Некаторыя мелi аўтаматы. Мне выдалi пашпарт i ў мiтусьнi забылiся забраць стары савецкi.

З двума пашпартамi ў кiшэнi я ўдзельнiчаў у бойцы каля гастраному «Пад гадзiньнiкам», што насупраць КГБ. Народу паабапал скарынаўскага праспэкту была процьма. Хлопцы зь «Белага легiёну» паспрабавалi выйсьцi на сярэдзiну праспэкту. Тут i пачалося. Мянты, якiя нiбыта нашы, пачалi нас зьбiваць, хапаць i кiдаць у машыны. Жаданьня вяртацца ў пастарунак, хай сабе й з двума пашпартамi, у мяне не было. Гэта ў той дзень у аддзяленьнi склалi пратакол, зь якога вынiкала, што цалкам глуханямы хлопец выкрыкваў антыпрэзыдэнцкiя лёзунгi й лаяўся матам. Думаю, i ты не захацеў бы ў такi пастарунак. Але адная справа хацець, а iншая – мець.

Вось у дзяцiнстве я хацеў двухколавы ровар. І бацька набыў такi ровар у дыплямата Калбасьева. Дыплямат, як i мусiць быць, езьдзiў за мяжу на перамовы й прывозiў рознае ўсялякае. Прывёз ён i дзiцячы ровар – блакiтны, з тоўстымi жоўтымi коламi, нямецкi. А дачка дыплямата, Люда, адмовiлася катацца на iм. Ровар прадалi нам.

Я навучыўся катацца ў адно iмгненьне. Сеў i паехаў, нiбыта ўсё жыцьцё езьдзiў на двухколавым ровары.

Бацька зьбiраўся пайсьцi ў краму «1000 дробязяў», я напрасiўся паехаць зь iм. Тым больш, што мне ў сэкцыi фiгурнага катаньня загадалi прынесьцi тэнiсны мячык. Бацька iшоў, я ехаў побач. Ад вулiцы Кузьмы Чорнага да парку Чалюскiнцаў спускаецца вузенькая вулка. Я пачаў набiраць хуткасьць. Бацька яшчэ быў на гары, а я ляцеў унiзе. Раптам з-за рогу зьявiўся мужчына зь дзяўчынкаю. Каб не задавiць дзяўчынку, я паехаў на дом. Пярэдняе кола ўскочыла ў дзiрку памiж сьцяною й вадасьцёкавай трубой. Я пераляцеў праз руль i рэзнуўся галавою ў бляху. Каб у цэглу, дык прытомнасьць вярнулася б значна пазьней, калi б наагул вярнулася. А так я расплюшчыў вочы ў чужой ваньне. Чужая жанчына ўбачыла праз вакно аварыю. Выбегла, узяла мяне на рукi й занесла ў сваю кватэру. Яна абмывала мне твар, калi я апрытомнеў. У краму «1000 дробязяў», што насупраць парку, бацька мяне звадзiў, мячык мы прыдбалi й дамовiлiся, што маме ня скажам пра аварыю, як я наляцеў галавою на трубу. Я й не сказаў. Выклаў усё бацька. Дома я скруцiўся на фатэлi й заснуў. Мацi спытала ў бацькi, чаму я сплю пасярод дня. Бацька раскалоўся. Мяне пабудзiлi й павялi да доктара. У больнiцы абвязалi галаву бiнтам i сказалi, што я атрымаў першае клясычнае страсеньне мазгоў.

Другое страсеньне было не клясычнае, бо я не зьвяртаўся ў лякарню. Я ехаў у грыбы. Разагнаўся з горкi, каб на хуткасьцi праскочыць кавалак дарогi, занесенай пяском. Не праскочыў. Руль вырвала з рук. Я кульнуўся на пясок. Мяккi, шаўкавiсты, цёплы быў наш беларускi пясочак. Але пабiўся я моцна. І грыбоў у той дзень не зьбiраў. І можна было б зрабiць высновы, але я зрабiў iх у iншы бок, на карысьць лепшага ровара.

Зь першых стыпэндыяў наадкладаў рублёў i прыдбаў спартовы ровар «Спадарожнiк». Тры хуткасьцi, тармазы на абодвух колах. І не дапамагло, зноў трапiў у аварыю. Непадалёк ад Кальварыйскiх могiлак я вырашыў праскочыць скрыжаваньне на жоўтае сьвятло. І не пасьпеў. На мяне ляцелi два легкавiкi. Добра, што «жыгулi» iшлi на мэтры два паперадзе «масквiча». «Жыгулi» ўрэзалi мне па пярэднiм коле. Мой ровар разьвярнула на 90°, i «масквiч» не зачапiў зусiм. Вадзiцель з «жыгулёў» аблайваў мяне густым расейскiм брыдкаслоўем. А я маўчаў. Мову адняло. Цяпер я выдатна ведаю, як адымае мову. І жанчына, што сядзела ў праклятых «жыгулях», так i сказала: «Што ты крычыш на яго? Паглядзi, у яго мову адняло!» «Што я крычу, б...? Што я крычу? А каб я забiў гэтага разья... i сеў у турму? Зараз я яго ў мянтоўку здам!» Шафяруга выскачыў з машыны й пачаў сьвiстаць у мiлiцыянцкi сьвiсток. Тут мова й вярнулася. «Ідзi ты ў сраку, мудак! Сам пёрся на чырвонае сьвятло!» Можа мы б i пабiлiся са сьвiстуном, каб не ягоная жонка. Сардэчная трапiлася кабета. «Ён загаварыў (гэта пра мяне), ты чуеш (гэта да сьвiстуна), у яго ўсё нармальна, паехалi». І яны паехалi, а я пакацiў ровар у блiжэйшы двор, дзе сядзеў на лаўцы, можа, гадзiну. Рукi, ногi калацiлiся. Так заўсёды пасьля аварыi ў мяне рукi й ногi калоцяцца. І ў Маскве калацiлiся.

У аэрапорце «Шарамецьева» мяне з братам сустрэў пiсьменьнiк Воўка Сотнiк. Сьцiплы, выхаваны чалавек, а як нап’ецца, заводзiць кружэлку: «Я – вялiкi рускi пiсацель. Я – вялiкi...» Так i карцiць спытаць: «Дастаеўскi?» Толькi я не пытаюся. Воўка харошы чалавек, добры. У ягонай жонкi Танькi машына адрэзала дзьве нагi. Воўка даглядае, носiць на руках, любiць сваю Таньку. Кранальны выпадак. Танька з Воўкам пiшуць раманы па-расейску. А яшчэ пiшуць артыкулы ў часопiсы й газэты пра значнасьць сваiх раманаў. Такi ў iх сямейны лiтаратурны бiзнэс. Тое-сёе Воўка пiсаў i для майго выдавецтва.

Ён сустрэў нас ў аэрапорце. Мы пагрузiлiся ў «опэль» i выяжджалi на трасу. Я сядзеў ззаду, брат – сьпераду. Я зiрнуў праваруч i ўбачыў, як здаравенны «мэрсэдэс» павольна наплывае на нашу машынку. Ён не наплываў, а ляцеў. Але ў такiя моманты ў мяне расьцягваецца час, робiцца марудны-марудны. Мая душа выскачыла зь цела й павiсла побач з машынаю. Так што аварыю я пабачыў адразу ў двух варыянтах: знутры й звонку. У машыне мяне ўразiла, як тарганулiся галовы спадарожнiкаў. Як не адарвалiся?! Чалавек – iстота крэпка сканструяваная. На вулiцы бампэр уеўся ў дзьверку, за якой сядзеў брат. Душа баязьлiва вярнулася ў цела. Я ня стаў яе дакараць. Жыць без душы, хай сабе й баязьлiвай, не выпадае. Усё ж я – чалавек. Грузiн з «мэрсэдэса» прапанаваў ад’ехацца й разабрацца. Мы ад’ехалiся, але не разабралiся. Да нас падрулiлi мянты. О, гэтыя маскоўскiя мянты! На фотавыставе Нацыянальнай геаграфiчнай супольнасьцi зь дзесяцi тысячаў карцiнак толькi адна была пра Расею. За сто гадоў, зь дзесяцi тысячаў, адна – з маскоўскiм мянтом. І вось такi вяпрук нас залавiў. І пачалося... Уцяклi зь месца аварыi, хацелi схаваць злачынства. Грузiну ўцёкi каштавалi пяцьдзясят даляраў. Воўка сплацiў кабану ў фуражцы амэрыканскую дзясятку. Морда не захацела браць расейскiмi рублямi. Як там нi было, а грузiн адрамантаваў «опэль». Сам адрамантаваў. Ён быў яшчэ й аўтамэханiкам.

А я, калi трапляю ў iнцыдэнт, нiчога адрамантаваць не магу, даводзiцца сплочваць грошы. Часам набягаюць немалыя сумы. І як яны будуць малымi, калi за адзiн раз мая жонка пабiла чатыры легкавiкi? Бум! І «опэль», «жыгулi», «фальксваген» i «масквiч» пашкодзiлiся ў розных ступенях.

Ехалi мы з грыбоў. З грыбамi, ты заўважыў, у мяне непрыемнасьцi другi раз. Пачалася залева. Грыбнiкi пазалазiлi ў машыны й выпаўзьлi на дарогу. На гарачы асфальт лiло, як зь вядра. Дарога ператварылася ў каток. Пад Лагойскам жонка мне сказала: «Паглядзi, якi «мэрсэдэс»». І сапраўды, па сустрэчнай паласе да нас наблiжаўся выдатны экзэмпляр, вялiзны фургон. Калi нашы вочы зiрнулi наперад, было запозна нешта рабiць. Наш «опэль» таранiў багажнiк «жыгулёў». Мой лоб пацалаваў шкло й намаляваў на iм зорку з трэшчынаў. Калi я выкараскаўся з машыны, на мяне пайшоў дзядзька з кулакамi. «Ты што, гад, нарабiў? У мяне жонка на дзявятым месяцы!» Як якое здарэньне, усе думаюць на мяне чамусьцi. З усiх выбiраюць мяне за вiнаватага. Можа, твар зладзейскi? «Сам ты мудак! Не паказаў, што тармозiш». «А я, б.., i не тармазiў. Я ехаў. Цiха й нармальна ехаў. А ты, б.., даў мне ў сраку. А ў мяне жонка праз тыдзень родзiць». «А мая жонка за рулём сядзела. Стой i не п...». Вакол нас назьбiраўся натоўп аварыйнiкаў. Жонка плакала. Яе не чапалi. «Хай мянты разьбiраюцца!» Усе разышлiся й закурылi ў чаканьнi даiшнiкаў. «Трупы ёсьць?» – першае, што мы пачулi ад старшыны. «Няма!» «Ну i дзякуй Богу. На гэтым месцы ў нас кожны год нябожчык ёсьць». Пра трупы даiшнiк гаварыў так, як рыбак пра шчупакоў. Рыбнае месца ў iх там, пад Лагойскам. Топчучы парассыпаныя на дарозе грыбы, мянты мералi й малявалi карцiну здарэньня. Вiнаваты быў ясна хто. Ворагаў у нас хапала: два чараватыя начальнiкi ў зялёных гумовых ботах з «масквiча», два маладыя бiзнэсоўцы з «фальксвагена» i сем iдыётаў з «жыгулёў». Цяжарную з «жыгулёнка» звазiлi ў лякарню на «хуткай дапамозе», але пашкоджаньняў не знайшлi й прывезьлi назад. Мент адвёў мяне ў поле й сказаў, што патрымае пацярпелых хвiлiнаў пятнаццаць-дваццаць, каб мы пасьпелi адарвацца. Маўляў, боек на дарозе яму ня трэба. За месяцы тры я сплацiў грошы за «жыгулi» цалкам i за рамонты трох машын. Дарагiя грыбы былi тым летам. Але што наракаць. Жывы, здаровы, i дзякуй Усявышняму.

«Ты Богу, Богу дзякаваць мусiш! Сьвечку ў царкве, цi куды ты там ходзiш, пастаў. Каб так уплiшчыцца й жывым застацца. Гэта толькi Бог можа зрабiць!» – крычаў пракурор Сава з Ашмянаў на трасе Менск–Вiльня. У Савы калацiлiся рукi й трэслася галава. «У мяне язва адкрылася на нэрвовай глебе. Я ў Менск па лекi ехаў. З больнiцы ўцёк. І тут вы. Каб я руль ня вывернуў – усiм капец!» Сапраўды, каб пракурор... Але мадэляваць сваю сьмерць дазваляюць адно самазабойцы. А я з жонкаю ехаў зусiм не на ўласнае пахаваньне, а на прэзэнтацыю. Жонка ў мяне майстар рабiць дзяўчатам вечную прыгажосьць на фота. І ня дзiўна, што ў часопiсе «Харпэр базар» зь ёй зрабiлi iнтэрвiю. Пра яе зьнялi рэклямны ролiк на лiтоўскай тэлевiзii. На прэзэнтацыю часопiсу зь вiдэаролiкам мы й несьлiся. Надвор’е стаяла яшчэ тое: сьнег з дажджом i ветрам. Два разы мы спынялiся, каб лёд з лабавога шкла пазьдзiраць. Хуткасьць была недзе пад сотку. І яе хапiла, каб нас панесла на лёдзе. І панесла. І вынесла на сустрэчную паласу, дзе ехаў хворы пракурор.

І амаль пранесла мiма. Я думаў, пранесла, дык не. Наш «опэль» сракаю рэзнуўся ў лыч ягонай таратайкi. Рэзнуўся й паляцеў пад адхон. Бляха-апранаха, я не прышпiлены пасам сядзеў. За хвiлiну да аварыi адшпiлiўся. Шукаў запальнiчку па кiшэнях. Знайшоў, закурыў цыгарэту, як закурвае асуджаны на сьмерць перад пакараньнем. З цыгарэткаю ў зубах я й перакулiўся, спачатку на дах, потым зноў на колы. Абмацаў сябе. Здаецца, жывы. «Ты жывая?» «Жывая!» Вылецеў з машыны, каб адскочыць, бо рэзнулiся бэнзабакам. Нi дыму, нi агню. Ужо лягчэй. Іду сабе па сьнезе на дарогу. Паглядзець, цi не забiлi каго. А да мяне сiвы дзядзька ляцiць. «Ты, ты, ты што нарабiў?» «Стой i маўчы. Стой i маўчы. Пастаiм хвiлiнку. А потым пагаворым». «Правiльна». Пастаялi, пакурылi. Ён з кiшэнi пракурорскае пасьведчаньне дастаў, а я пашпарт – той, стары, запасны. «На пашпарт i супакойся». І ён крыху астыў. Далей ён назваў, колькi хоча за тарантайку. Я разгарнуў партманэтку, аддаў амаль усё, што меў i, канечне, застаўся вiнен. Пракурор – чалавек дасьведчаны, хто, як ня наш беларускi пракурор, ведае, што ў судах праўды нямашака.

У Вiльню мы даехалi аўтастопам, i ўсю дарогу лiтоўскi гандляр будматэрыяламi распавядаў, дзе й як на трасе Вiльня–Менск б’юцца машыны.

На прэзэнтацыi барадаты мастацтвазнаўца да маёй гiсторыi вынайшаў рэзюмэ: «Вось так людзi й прыходзяць да Бога!» «А можа Бог так прыходзiць да людзей?» – падумаў я, i толькi тады стала страшна. Я пачаў шукаць запальнiчку. У кiшэнях было поўна шкла.

Вiльня–Менск. Люты 1999 году