Текст книги "Браслаўская стыгмата"

Автор книги: Адам Глебус

сообщить о нарушении

Текущая страница: 2 (всего у книги 10 страниц)

– Студэнты вучацца, а Вы – Дз. – носiце мне даведкi. Я пацiкаўлюся, як гэта Вам удаецца даставаць дакумэнты. Дый наагул, што Вы тут зь сябе корчыце арыстакрата, гэткага рафiнаванага iнтэлiгента? Брыдка глядзець. А Вашыя вершаваныя экзэрсысы? Я кансультаваўся ў спэцыялiстаў, яны не высокай думкi пра Вашыя дэкадэнскiя вiршыѕ

– Я захварэў. У мяне ёсьць дакумэнт, якi дае мне права на адпачынак, – баранiўся студэнт.

– Каб не было даведкi, я зь вялiкiм задавальненьнем выключыў бы Вас з iнстытуту. Ідзiце, сустрэнемся праз год, – старэчыя, папсаваныя непатрэбнай бясконцаю пiсанiнаю вочкi зiрнулi на Дз. паверх акуляраў i схавалiся за тоўстае шкло.

– Я Вас не разумею, – Дз. выйшаў з пыльнага кабiнэту, шчыльна прычынiў дзьверы, аба– бiтыя чорным дзерманцiнам, i дадаў: i не хачу разумець. Моль!

* * *

Студэнт Дз. у прыўзьнятым настроi завiтаў у кавярню, дзе пачаставаў сваю даўнюю знаёмую каньяком i чакалядам. А калi вярнуўся ў свой пакой, дык доўга слухаў магнiтафон, запiс з галасамi за сталом нават пракруцiў некалькi разоў.

Ён прыняў душ, пагалiўся, працёр твар i рукi адэкалёнам, склаў выходны касьцюм i адчынiў вакно. Студэнт Дз. упаў зь пятага паверху на толькi што вымытае палiвальнымi машынамi скрыжаваньне.

Юрмала. Верасень 1988 году

Чырвоны сабака

Валера Салавей зьеў павука.

Мы сядзелi на траве, пад соснамi, у парку Чалюскiнцаў. Мы пiлi вiно пасьля абароны дыплёмных работ. Нас было чалавек шэсьць выпускнiкоў, i мы сьвяткавалi заканчэньне вучэльнi, а ён прыбiўся выпiць «на халяву». Ён жыць ня мог, каб ня выпiць за чужыя грошы, але на Валеру не крыўдавалi, бо ён быў мастаком.

Разьлiлi вэрмут па шклянках, пачалi гаварыць непатрэбны тостѕ І раптам Салавей крыкнуў:

– У, сабака, я цябе зьем!

Мы паглядзелi на Валеру. Той разгроб траву, выцягнуў зь яе шэрага з доўгiмi ножкамi павука, паказаў нам, кiнуў у рот, праглынуў, запiў вэрмутам i сказаў:

– Люблю жамярын.

Мяне тузанула.

На першым курсе нам загадалi намаляваць восень. Салавей намаляваў – усе падурэлi. Панапрыносiлi карцiнак пра паркi, сквэры, грыбнiкоў, а ён прывалок «Чырвонага сабаку». Той, ашчэрыўшыся, стаяў навязаны каля будкi, на жоўты плот падаў сiнi цень. Чырвоны, як сьвежая кроў, сабака, чорна-чорная будка, новы, аж пахне смалою, плот i сьцюдзёны, што восеньская рэчка, цень – усе ачмурэлi.

А выкладчык спытаў:

– ВАЛЕРА, ТЫ ЧАМУ НА ЗАНЯТКI ПА СЫБОТАХ НЯ ХОДЗIШ?

– А хiба трэба па сыботах прыходзiць?

– Вядома, трэба.

– Я не магу, – сказаў Салавей.

– Чаму?

– У нас на раёне па сыботах п’юць.

У яго заўсёды ў кiшэнi было два рублi на таксоўку; колькi б ён нi выпiў, а гэтыя грошы нiкому нiколi не даваў – такi характар.

Сярод навучэнцаў Валера быў вiдным хлопцам, дзеўкi гужам хадзiлi за Салаўём.

Хлопцы казалi, што ў яго ёсьць сувязь зь мянтамi, але мяне тое ня тычылася. Можа, i былi нейкiя сувязi. Хто яго ведае? А што ў любы рэстаран Валера мог зайсьцi са службовага ўваходу, вось гэта ўжо дакладна, сам зь iм хадзiў, i не адзiн раз.

Быў яшчэ iнцыдэнт з Валеравай карцiнаю – «Я – прастытутка».

У вучэльнi павесiлi аб’яву, што адбудзецца выстава-конкурс «Мой сучасьнiк», што будуць тры прэмii – па 10, 20 i 30 рублёў.

Панапрыносiлi хто што меў. Тады й 10 рублёў грошы былi: тры пляшкi гарэлкi можна было ўзяць. Валера выставiў самае вялiзнае палатно. На чорным тле ён паставiў белую, як зьнятае малако, дзявулю з малiнавымi саскамi й вуснамi. А ў кутку карцiны напiсана: «Я – прастытутка». Глядзiш на палатно, i такое адчуваньне, што дзеўка п’яная ў дым. Як Салавей гэта зрабiў, я ня ведаю. Ён i сам ня ведаў. Зрабiлася – i ўсё.

Выкладчыкi, асаблiва халуiстыя, угаворвалi Валеру не паказваць «прастытутку», але той пакiнуў палатно на мальбэрце.

Прыйшла камiсiя, усiх з залi выгналi. Навучэнцы таўклiся ў фае, нехта глядзеў у замочную адтулiну. Ён i прашаптаў:

– Салавей, тваю карцiну мордай да сьцяны паставiлiѕ

Валера псiхануў, затрапятаўся, у залю ўскочыў, закрычаў:

– Хто карцiну чапаў? Я вас пытаю, хто карцiну мордай да сьцяны завярнуў?

Выкладчыкi зьнямелi, дырэктар маўчаў. Салавей узяў палатно й сказануў на ўсю залю:

– Прастытуткi.

А прэмii камiсiя разьмеркавала так: трыццатнiк далi за «Параненага й санiтарку», дваццаць за «Мой завод», а чырвонец за «Сьвята ў калгасе». Валера Салавей атрымаў вымову.

А калi ён рабiў дыплём, дык яго ледзь ня выключылi з вучэльнi. Валера намаляваў iнтэрнацкi пакой, два ложкi, на якiх сядзяць аголеныя дзеўкi, а пасярод пакою стаiць басанож хлопец i навязвае гальштук, на падлозе й стале параскiданыя пляшкi з-пад вiна. Называлася гэта ўсё: «Ранiца ў iнтэрнаце». Скончыць «Ранiцу» Салаўю не дазволiлi, сказалi, што не дадуць дыплёма, а выпусьцяць з даведкай, дзе напiшуць: «Праслухаў курс заняткаў за чатыры гады». Валера скарыўся й напiсаў другую карцiну – «Казлы». Зялёнае, нiбыта вожыкаў гной, тло – трава, а на траве сядзiць баба ў пурпуровай, што зiмовы золак, сукнi, а побач пасьвяцца дзьве белыя казы й казёл. І яшчэ па ўсiм палатне парассыпаныя вялiз– ныя рамонкi. Цуд!

Атрымаў Салавей дыплём мастака й пайшоў зь iм працаваць у прадуктовы магазiн, што на пляцы Перамогi. Яго ўзялi туды грузчыкам i мясьнiком.

– Я магу зьесьцi кiляграм сырога шэрага мяса, – выхваляўся пры сустрэчы мастак-мясьнiк.

Мяса ён еў удзень, а ўвечары пiў. Ён яшчэ ў вучэльнi пачаў пiць штодня. Аднойчы на сходзе разьбiралi хлопцаў, што напiлiся пасьля заняткаў i пабiлi гiпсавую Давiдаву галаву. Яны, дарэчы, ня проста яе пабiлi, а выцягнулi на балькон i скiнулi з трэцяга паверху на асфальт. Зьлепак зь мiкелянджэлаўскага героя размалацiўся ўшчэнт. Вучэльня тады мясь– цiлася ў двары Тэатральна-мастацкага iнстытуту, у даваеннай пабудове з дубаватымi калёнамi. Вось пад тыя калёны й ляснулася гiпсавая галава. А калi хлопцаў разьбiралi, дырэктар сказаў:

– Сорамна, у нашай вучэльнi нiхто ня п’еѕ

І тут раптам з натоўпу:

– А Салавей?!

Рогат.

У дырэктара з Салаўём заўсёды iшло наперакос. Вось i зь дзеўкаю, напрыклад. На бульбе Валера зь дзеўкаю ў лазьню пайшоў. Мылiся яны там цi мiлавалiся? Нiхто ня бачыў, бо Салавей акенца мылам замазаў, здагадаўся ж. Выйшлi яны з лазьнi, а вёска iх сустракае, на дзiва сабралiся паглядзець. Дзiва знайшлi. Не, каб прыбi– ральнi паставiць. Бо на ўсю вёску Рудню адна прыбiральня ў брыгадзiра, i тая безь дзьвярэй. Я ў свайго гаспадара ў першы дзень спытаў:

– А дзе прыбiральня?

– А там, дзе па-на-равiцца! – i рагоча.

Як да ветру за хлеў хадзiць, дык нармальна, а як хлопец зь дзеўкаю ў лазьню пайшлi мыцца – крымiнал. Салавей, зь яго ня ўбудзе, толькi плюнуў пад ногi, калi дзядзькоў i цётак пабачыў, дый пайшоў зь дзеўкаю ў лес, нiбыта ён тут i нi пры чым. А брыгадзiр, гэты гаспадар прыбiральнi незачынянай, на Валеру данос накрэмзаў i дырэктару вучэльнi даслаў. Той, не падумаўшы, выклiкаў дзеўку й сказаў, што калi не перасьпiць зь iм – выключыць. Яна, плачучы, да Салаўя прыбегла. Той пайшоў у дырэктараў кабiнэт i заявiў, што дзеўку чапаць ня трэба, а калi на тое пайшло, дык ён прастытутку прывядзе. Дырэктар сказаў, што падумае. Справу з лазьняю замялi, але Салаўя дырэктар незалюбiў, бо той папярэдзiў: калi чэпiць дзеўку, усе ведаць будуць – i дырэктаравай кар’еры капцы.

Дырэктаравай кар’еры Валера не сапсаваў, а вось Сярожава палiтоѕ

Пiлi ў разьбярнай майстэрнi, i Салавей сказаў:

– Дадому пайду.

Усе пачалi пра навальнiцу казаць, а Валера:

– Пайду, i ўсё.

– Як ты пойдзеш? – спытаў я. – На табе ж толькi кашуляѕ

А Валера да Сярожы:

– Разьбяр, дай палiто. Заўтра вярну.

Сярожа даў сваё новае, пашытае з шыняля палiто. Што ж ты зробiш, калi чалавек дадому захацеў? Салавей сышоў. А ранiцай яго знайшлi ў скрынi са сьмецьцем, што стаяла за майстэрняю. Выйшаў Валера й дайшоў толькi да сьметнiцы, залез у яе дый праспаў да ранiцы ў новым цёплым палiто, спаў, як дома, пакуль яго разьбяры ня ўбачылi й не пабудзiлi. За палiто Салавей паабяцаў заплацiць.

Пасьля заканчэньня мастацкае вучэльнi я доўга ня бачыў Валеру Салаўя. Аднаго разу я на працу пасьля абеду вяртаўся. Каля гастраному, што на рагу Чырвонай i Камунiстычнай, праходзiў. Там гарэлачны аддзел ёсьць, яго ўсе называюць «пад шпiлем» – на будынку бэльвэдэр. Толькi працуе той аддзел паводле невытлумачальнага раскладу. У той дзень ён не працаваў. Каля зачыненых дзьвярэй тоўкся мужык. Я прайшоў паўзь яго, i мяне дагнала:

– Гэ-э-эйѕ

Азiрнуўся, бачу – ён, Валера Салавей.

– Не пазнаеш? – падышоў, руку падаў. – Можа, табе пляшка трэба?

А тады было цяжка з пляшкамi, але я ўсё роўна спытаў, што ў яго за пляшка, бо, зь ягонага выгляду, там мог быць i адэкалён.

– Для такiх, як ты, у мяне iтальянскi вэрмут. Лiтровая бутэлька. Такiя чарнiла ня п’юць. Чырвонец – i яна твая. Будзе што на стол паставiць. Госьцi прыйдуць, а ты на стол – прыгожа.

Узяў я вэрмут iтальянскi. Прынёс дадому, жонка ўзрадавалася й сказала:

– Госьцi прыйдуць, будзе што на стол паставiць.

І схавала бутэльку ў шафу.

Апошнi раз я бачыў Салаўя ў кавярнi «Пiнгвiн», што на вулiцы Ленiна. Бяру пачак «Радопi» з прылаўку й чую Валераў голас:

– Не пазнаеш?

Стаiць, усьмiхаецца, твар чырвоны – жывая кроў, вочы блiшчаць, як алеем памазаныя, у руцэ торба палатняная.

Узяў я сабе шклянку гарбаты, раз такая справа. Пасяджу, думаю, пагавару – як адчуваў, што апошнi раз. Пайшлi мы за стол.

– Дзёрнеш? – спытаў Салавей i паказаў пляшку вiна, што хавалася ў торбе.

– Не.

– А я дзёрну. Угаворваць ня буду, а сам шклянку вып’ю.

Што праўда, то праўда: нiколi нiкога Валера Салавей не прымушаў пiць. Прапаноўваць прапаноўваў, але не ўгаворваў i не прымушаў. Пайшоў ён тады, узяў з прылаўку шклянку, налiў i паставiў побач з маёй гарбатаю.

– Не пакаштуеш – не адрозьнiш, – сказаў i выпiў паўшклянкi. – А як пакаштуешѕ Што казаць? Я вось на працу ў магазiн прыходжу й адразу бутэльку чырвонага выпiваю. Усе бачаць, усе ведаюцьѕ Ну i што? Выпiваю. Кожны Божы дзень. І працую кожны дзень, мне выхадныя-прахадныя ня трэба. Я ўжо гады са тры i ў адпачынку ня быў. Апошнi разѕ Ты ж дырэктара з вучэльнi памятаеш? Дык вось. Пайшоў я ў адпачынак, на поўдзень зьезьдзiць хацеў, а разьбяр Сярожа, ён цяпер лесьнiком у Крыжоўцы працуе, угаварыў мяне напарнiка ягонага падмянiць, бо той, ёлуп, руку ў цыркулярку ўсунуў. Я пагадзiўся, кожны дзень прастаўка. Лес, ён усiм патрэбны. Хто будуецца, каму дровы, каму штоѕ Усiм лес патрэбны. Дрэва! Сядзiм мы зь Сярожкам каля вогнiшча, гарэлку п’ем, сала смажым. І тут дырэктар падыходзiць да нас з паперамi. Два кубы яму нехта «па блату» выпiсаў. А памятаеш, як ён мяне цiснуў? Вы, Валера, няправiльна жыцьцё паказваеце. Ну-ну. Гэта ён мне казаў, а я ж яму яшчэ рэстаранную прастытутку прыводзiў, i не абы-якую, а зь «Юбiлейкi». Цяпер усе мастакi крытыкаваць. Чорныя плямы, белыя плямыѕ А тады, хвасты падцiснуўшы, хадзiлi роўненька, як па шнурку. Ма-ра-лiс-тыѕ Ды чорт зь iмi, не за iх пьем.

Валера дапiў вiно й пачаў iзноў гаварыць:

– Крыўдна, такiя, як наш дырэктар, цяпер значкi пачаплялi: сьцягi бел-чырвона-белыя, пагонi i ўсё такое. Цяпер яны патрыёты, яны за Беларусь. А раней хлопцаў, што на мове гаварылi, ганяў: «Вы – нацыяналiсты». Ну-нуѕ Цьфу на такi патрыятызм. Калi Бог таленту ня даў, калi розуму з гулькiн хрэн, нiякi патрыятызм, нiякая сьвядомасьць не дапаможа мастаку. Ды што гэта я? Не за такiх п’ем, i нават не праз такiх.

Кажуць, Анiкейчык памёр. А я ведаў яго. Колькi разоў за адным рэстаранным сталом ся– дзелi. Шырокi мужык, шырокi, а помнiкi ягоныя так сабе. Вось Янка Купала ў сквэрыку, што насупраць цырку, хiба ж гэта помнiк? Пудзiла мэталёвае. І дзеўкi голыя – абы-што. Калi каго з разьбяроў i паважаў, дык толькi Косьцю Сароку. Ён – разьбяр, але ж i пiў, а потым рак – i па ўсiм. Зрэшты, i Анiкейчыка шкода. Малады мужыкѕ Колькi яму? Недзе пяцьдзясят. Мог бы жыцьѕ Толькi нашто каля Купалы дзевак садзiць?

Памятаеш, карцiна ў мяне была «Я – прастытутка»? Яна ў мяне й цяпер ёсьць, толькi фарба аблезла. Я яе ў ванным пакоi за шафу засунуў, яна там гадоў дзесяць прастаяла. А днямi выцягнуў, гляджу, а фарба з палатна аблупiлася. Ды Бог зь ёю. Ведаеш, як напiсаў? Купiў пляшку вiна й дадому рулю. Каля майго дому на лаўцы малалетка сядзiць. «Выпiць хочаш?» – пытаю. «Хачу», – кажа. Проста ўсё, без выкабеньваньня. Прыйшлi да мяне, выпiлi, трахаць яе ў мяне нiякай ахвоты. «Папазiруй мне», – кажу. «Як?» – пытаецца. «Проста, распранешся й пастаiш каля сьцяны». За паўгадзiны напiсаў. Не паверыш. За паўгадзiны. Сам потым зьдзiвiўся. Прыгожая малая была: ногi, грудзi, тварык – усё першы сорт. Ранiцай прачнуўся: малой няма, а на карцiне напiсана: «Я – прастытутка». Я надпiс пакiнуў, а што яна гадзiньнiк мой сьцёбнула, толькi праз тыдзень здагадаўся.

Валера налiў сабе й выпiў.

Я дапiў гарбату й сказаў:

– Ты чуў, Воўка Сьвiнароў загiнуў.

– Не, а як?

– Даты быў. Таксоўку ўзяў. Дадому ехаў. Таксоўка пад самазвал i зарулiла. Кiроўца жывы, а ад Сьвiнарова толькi галава цэлая засталася. Ушчэнт. Ледзь у труну склалi. А можа, i добра, што Воўка даты быў? Калi ты п’яны, дык ня так моцна балiць.

Салавей уздыхнуў:

– А ў мяне Косьця Сарока з галавы не iдзе. Якi разьбяр быў! «Партрэт хiрурга» памятаеш? Рот павязкаю закрыты. Зiрнеш на таго «хiрурга», а ён на цябе спадылба глядзiць. Павекi палову зрэнак закрываюць. І разумееш, што не закрыты ў чалавека рот, а закляпаны. А ў Косьцi рот не закляпаны быў. Ён i сказаць мог, i зра– бiць. Вунь, калi першы раз на выстаўку «хiрурга» прынёс, i яму сказалi, што ня возьмуць партрэт на выставу, дык ён тую гiпсавую галаву на вачах у начальнiкаў аб зямлю бразнуў, толькi аскепкi пырснулi. Потым усе ўгаворваць пачалi, Сарока «хiрурга» й аднавiў.

А яшчэ была хохма на паляне. Як скончыў Сарока iнстытут, дык прыгнаў пад ганак дзесяць таксовак, пасадзiў у iх выкладчыцкую хеўру з дэканамi, сказаў, што шашлыкi астываюць. Прыехалi ў лес. Косьця таксоўкi адпусьцiў, адну пакiнуў – на ўсялякi выпадак. Завёў сытых на паляну, дастаў з кiшэнi пляшку вэрмуту, адкаркаваў, выпiў палову з рыльца, паставiў недапiтае на пень i сказаў: «Дзяўбiце, груганы! Дзяўбiце!»

Сказаў i зьехаў. А хеўра ў лесе засталася, паўночы выбiралася.

Мала Косьця пражыў.

Салавей налiў сабе паўшклянкi й закрыў пляшку дастаным з кiшэнi коркам.

– А дырэктару мы два кубамэтры гнiлога дрэва далi. А што ён думаў? Паехаў цiха з гнiлымi тонкiмi бярвеньнямi. Зразумеў, але нiчога не сказаў. Вось. А я п’ю. Часам шкода дырэктара, мог бы нармальным мужыком стаць, i пра бярвеньнi гнiлыя сказаць, дык неѕ А мне многа ня трэба. Гадоў сорак пражывуѕ А нашто больш?

Зараз пайду ў рэстаран, у «Плянэту», там сягоньня габрэй-лабух прастаўляе. Ён у Аўстралiю, а мы тут. Пайду гарэлкi пап’ю. Праўда, я больш чырвонае люблю, але й вадзяру можна, калi «на халяву».

Салавей сыйшоў.

Днямi я сустрэў былога разьбяра Сярожу. Стаiць лясьнiк на праспэкце, каля крамы «Акадэмкнiга», некага чакае.

– Добры дзень, – кажу.

– Ня добры, – ад Сярожы гарэлкаю патыхнула.

– А што такое?

– Валеру Салаўя ў крэматорый завёз. Па попел сказалi праз тыдзень зайсьцi. Усё. А труну, гарнiтур, чаравiкi – сказалi – можна забраць. Я вось тут мужыка чакаю, наконт помнiка хачу дамовiцца, дошку думаю бронзавую зрабiць. Я ж – разьбяр. А на дошцы будзе сабакаѕ Па попел сказалi праз тыдзень зайсьцi.

Менск. Чэрвень 1989 году

Латвійскі дэтэктыў

У мяне скралi парасон. Не такая ўжо й вялiкая страта. Але са зьнiкненьнем парасона ўзьнiкла шмат непрыемнасьцяў. Яго зьнесьлi якраз тады, калi iшоў нудны дождж, а прыдбаць парасон у крамах было немагчыма, яго можна было толькi дастаць у перакупшчыкаў за суму, якая наблiжалася да майго месячнага заробку. У мяне зьнiк парасон, i першае, што прыйшло на розум, – я цэлыя чатыры тыднi параваў дарэмна. Толькi ня думайце, што я лайдак i не магу за месяц зарабiць на два парасоны. Магу. Парасон сёньня каштуе тысячу рублёў, маецца на ўвазе добры мужчынскi парасон, да якога й прырабiлi ногi. А ў пераводзе на даляры гэта будзе азначана меншай лiчбаю, прыблiзна трыццаць тры. Я знарок напiсаў трыццаць тры, гэта мой узрост, мне якраз столькi гадоў. Акрамя свайго парасона, я люблю свае кнiгi, свой Менск пад бел-чырвона-белым сьцягам, сваю котку i, самае галоўнае, – люблю сябе. І не зьбiраюся гэтага хаваць: хто ня любiць сябе, той наагул ня здольны нiкога палюбiць. А тут раптоўна па маiм самалюбстве нанесьлi нямоцны, але дакладны ўдар.

Толькi трэба вярнуцца, i я пачну нявыдуманую крымiнальную гiсторыю безь нябожчыкаў i палiцыянтаў ад самага пачатку.

Адпачываць люблю або ў чэрвенi, калi курорты не пасьпелi згубiць вясновую чысьцiню i сьвежасьць, або ў верасьнi, калi ўжо няма на пляжах крыклiвых дзяцей ды iх раздражнёных бацькоў. На гэты раз мне дасталася пуцёўка ў Латвiю на чэрвень. Выдатна. Люблю камфорт: гарачы душ, два пакоi, лоджыя, басэйн, корт. І гэта было абяцана, i ўсё я займеў, акрамя сонечнага надвор’я. Але тут вы памыляецеся, як i ўсе чытачы дэтэктываў: мне бяз розьнiцы, якое надвор’е, калi корт i басэйн пад надзейным дахам, а на штодзённы шпацыр можна схадзiць пад надзейным парасонам.

І вось Латвiя – краiна чужая, паўночная, але ж напоўненая германскай мiстыкай i латгальскай цнатлiвасьцю. Латвiя вельмi алейная й жывапiсная побач з такiмi аскетычнымi суседзямi, як вiтражная даўгатварая Лiтва ды графiчная чорна-блакiтная Эстонiя. Латвiйскую жывапiснасьць я ўбачыў выпадкова: важкiя сасновыя калодкi сьвяцiлiся мядовай чырваньню на смарагдавай, насычанай вiльгацьцю траве. Я не гавару пра Рыгу, горад, дзе сышлiся ў двубоi iмпэрскiя iдэi – расейскi шавiнiзм i германскi мiлiтарызм. Яны сутыкнулiся й высеклi iскру – у мэталёвым абветраным горадзе нарадзiўся мастак, якi займаўся кiнафiкацыяй сусьвету й стварыў мантаж атракцыёнаў. У Рызе нарадзiўся Сяргей Эйзэнштэйн. Рыга не жывапiсная й не алейная, i не латыская, як не германская й не расейскаяѕ Рыга – вольны горад-брама. І мне даспадобы адпачываць пад Рыгаю ў Юрмале. Я – iстота урбанiстычная, бункерская, але ўсё ж патрэбна раз на год пашпацыраваць уздоўж мора й адчуць бязьмежнасьць прасторы, напоўнiцца тым гарызантальным плоскасным спакоем, якi можа даць адно марскi далягляд у штыль.

У першыя тры днi майго адпачынку iшоў дождж, самы звычайны дробны прахалодны дождж. Я выходзiў два разы на дзень пад шаўкавiста-атрамантавым парасонам на доўгi шпацыр i наведваў усе, што траплялiся на вочы, кавярнi. Кава – маё слабое месца, ахiлесава пята ў маiх гурманiстычных запатрабаваньнях. Я магу есьцi амаль усё, што нi паставяць на стол эўрапейскiя кухары, магу абмежавацца й нават выкрасьлiць на колькi тыдняў са свайго рацыёну алькаголь, але не ўяўляю сябе бяз кубачка моцнай, хай сабе й адносна добрай, кавы. Кавярнi ў Юрмале на кожным кроку, яны розныя, а шукаеш самую лепшую. Я не палiтык, якi зь дзьвюх непрыемнасьцяў выбiрае найменшую, я пазьбягаю непрыемнасьцяў, i калi ў кавярнi патыхае смажаным падгарэлым тлушчам або прадаюць гарэлку замест бальзаму й каньяку, сыходжу адразу, нават не спыняюся каля стойкi. У кавярнi са шматабяцальным назовам «Арабiка» пахла каньяком i каваю, гэта дастатковы мiнiмум, каб скласьцi парасон i паставiць яго ў кут. Памылка. Зразумела, на кожным курорце злодзей сядзiць побач са злодзеем, п’е каву. Калi нехта адпачывае, нехта павiнен працаваць.

Зрэшты, зладзейства – ня праца й не адпачынак, зладзейства – асалода. Паверце майму нешматлiкаму вопыту. Па сваёй прыродзе я злодзей, самы натуральны, ад нараджэньня. Я злодзей па сваёй сутнасьцi, бо падчас зладзейства атрымлiваю эратычную асалоду. Крадзяжамi я займаўся раней, цяпер не займаюся, знайшоў iншае месца для ўкладаньня сваёй патэнцыi, а ў юнацтве я краў. Мне цяжка, паверце, мне сапраўды сорамна прызнавацца ў дробных, але такiх гiдкiх грахах. Краў я паштоўкi, толькi паштоўкi. Заходзiў у кнiгарнi, наблiжаўся да вiтрыны, выбiраў пачак якасных рэпрадукцыяў iѕ Не ўцякаў, не засоўваў у кiшэнь, не хаваў у папку, а трымаў у руцэ i шукаў вачыма прадаўшчыцу. Позiркi сустракалiся – самы адказны момант. Я адчуваў, як адзначалася розьнiца полаў, натуральным чынам адчуваў кайф i ў дадатак разумеў, што жанчына па другi бок прылаўка таксама перапоўнена эратычным пачуцьцём. Ад яе нават пачынаў сыходзiць вельмi спэцыфiчны, нi з чым не параўнальны, ледзь чутны пах – водар жанчыны. Я ўспрымаў гэты павеў як знак, павольна паварочваўся да ахвяры сьпiнаю й зносiў з крамы неаплачаныя паштоўкi. У адной i той жа краме я нiколi не парушаў спакою двойчы. Мае ўчынкi былi мiстычным актам разбурэньня цнатлiвасьцi, i я адчуваў, што другi раз цуд не адбудзецца, мой мэтад непаўторны, яго нельга множыць. Я зьбiраў паштоўкi з рэпрадукцыямi жывапiсу, з захапленьнем разглядаў маленькiх папяровых Тыцыянаў i Вэрмэраў. І, здавалася, маiм крымiнальным подзьвiгам ня будзе канца, а калекцыя будзе павялiчвацца й пашырацца. Але аднойчы ў Менск прывезьлi зь Нямеччыны палотны старых майстроў. Арыгiналы Батычэлi, Джарджонэ, Вэрмэра разьвесiлi па залях у музэi. І каля невялiкага палатна Джарджонэ «Сон Вэнэры» я зразумеў, што нiколi ў жыцьцi ў мяне ня хопiць таленту ўкрасьцi гэтае палатно, а паштоўкi – пыл, сьмецьце, дрэнь. Больш я нiколi нiчога не зьбiраў. І цяпер люта не люблю ўсiх калекцыянэраў, яны бяздарныя, яны здатныя грэбсьцi толькi пад сябе. А вось пра злодзеяў так не скажу, iх шкадую, бо разумею ўсю сiлу пачуцьцяў, усю iх вастрыню падчас зьдзяйсьненьня амаральных задум. І таму ў сьвеце раскрываецца толькi кожнае чацьвертае злачынства. Сярод злодзеяў больш таленавiтых людзей, чым у клане дэтэктываў. Вельмi сумны факт, калi зiрнуць з боку праваахоўных органаў. І застаецца адно супакоiцца, а лепшае супакаеньне – шпацыр пад парасонам i кава з каньяком.

Па свой спакой я й зайшоў у «Арабiку» й сеў на высакаватае крэсла за вялiкую стойку. Стойка цёмная дзераўляная й чыстая, яна вялiкiм паўколам займала амаль увесь пакой, сьцены якога былi шчыльна абабiтыя чырвонай тканiнаю. Вузкiя акенцы сьвяцiлiся цёпла-аранжавымi геамэтрычнымi вiтражамi. Бармэн i афiцыянтка рухалiся хуценька, не раўнуючы, як iльвы ў вальеры. За стойкаю, пры сьцяне, узвышалася этажэрка, састаўленая з дыхтоўных арачак, на ёй на круглых сподках залацiлiся ватрушкi. Бутэлькi з каньяком абступiлi споды, як вежы замкавы пляц. Са столi, забранай сьветлым паркалем, зьвiсалi на чорных ланцужках стылiзаваныя пад сэцэсiю сучасныя сакавiта-жоўтыя лiхтары. Карацей, стыль – курортны кiч, i я, каб не псаваць настрою, разгарнуў часопiс. Другая памылка. І нiякiх апраўданьняў. Паставiць парасон, сесьцi да яго сьпiнаю й чытаць часопiс – натуральная правакацыя, сапраўднае спакушэньне. Чалавек бачыць гаспадара, якi заняты чытаньнем сумнеўнага выданьня па псыхалёгii, «Аlter ego», бачыць выдатны парасон, такую патрэбную ў хмурнай Латвii рэч.

А я пiў каву бяз цукру й чытаў «Сацыяльна-псыхалягiчныя камэнтары да партрэту латыскай сям’i», праглядаў не безь цiкаўнасьцi станоўчыя рысы латыскага характару. Любоў да працы. Настойлiвасьць. Грунтоўнасьць. Сэнтымэнтальнасьць. Не разумею, чаму станоўчыя. Вернасьць лёсу й народу. Зазначаў я й не без задавальненьня (што з сабой зробiш – задавальненьне заўсёды зьяўляецца паперадзе рацыянальнага i разумнага) адмоўныя рысы. Зайздрасьць. Эгаiзм. У складальнiкаў таблiцы выйшла памылка, эгаiзм – станоўчая якасьць. Выхваленьне. Пасiўнасьць. Няўважлiвасьцьѕ Я радаваўся, i не з-за таго, што ў латышоў столькi адмоўных рысаў, а таму, што параўноўваў iх зь беларусамi. Мы ня горшыя, а толькi iншыя. Але радаваўся я дарэмна, бо, перагарнуўшы старонку, зiрнуў у кут i ня ўбачыў любiмага парасона з блiскучай скураной рукаяцьцю, ад якога застаўся адно чахол у маёй кiшэнi.

Першае, што я зрабiў – кiнуўся на вулiцу. Я стаяў на ганку кавярнi й глядзеў на мiнакоў. Дождж памацнеў. Па абодвух баках праспэкту Дубулты рухалася безьлiч розных парасонаў: стракатых, жаночых, чорных, сiнiх, мужчынскiх, празрыстых, дзiцячыхѕ Майго не было. Стаяць без парасона пад дажджом ня мела сэнсу. Я вярнуўся ў кавярню й сеў на сваё высокае крэсла. Бармэн запытальна паглядзеў на мяне. Я сказаў, што ў мяне скралi парасон. Ён пацiснуў плячыма й прамармытаў нешта накшталт таго, што яму няма калi глядзець за чужымi парасонамi.

Не люблю такiх бармэнаў – нiзенькi з прылiзанымi валосiкамi й тонкiмi вусамi цырульнiка, якому шанцуе. Такiя мужчыны носяць чаравiкi на высокiх абцасах, робяць манiкюр, пакутуюць на комплекс Напалеона й iмкнуцца спадабацца ўсiм асобам жаночага полу. У свае вольныя днi яны сядзяць у рэстаранах, прагульваюць не зусiм сумленна заробленыя грошы й перажываюць, што ня сталi вялiкiмi людзьмi. Яны нiколi не адмовяцца ад хабару й ад магчымасьцi незаўважна ўзяць чужое. Такiя бармэны не даважваюць, не дадаюць роўна столькi, каб чужы не заўважыў, а свой не пакрыўдзiўся. Такiх тыпаў поўна на курортах, у рэстаранах, барах, кавярнях, басэйнах i цырульнях. Бармэн з «Арабiкi» наагул ня выклiкаў бы ў мяне цiкавасьцi, каб не зьнiкненьне парасона. Я нават мог бы зазначыць, што бармэны-мужчыны ў шмат разоў лепшыя, чым жанчыны. Ён спрытнейшы, робiць усё больш артыстычна, нават таленавiта, але й крадзе незаўважна. І калi ён занёс парасон у падсобнае памяшканьне, дык забраць будзе вельмi цяжка.

Зьнесьцi маю рэч у падсобку магла й афiцыянтка – плюгкая кабета з пляскатым тварам, на якiм бялеў плястыравы крыжык. Цi то нехта ўдарыў пад вока, цi то ўскочыў якi струп, i яго схавалi пад плястыр? Такiх жанчын звычайна называюць не па iмю й не па прозьвiшчы, а па бацьку – Іванаўна, Пятроўна, Сiдараўнаѕ У яе славянскiм паходжаньнi сумневаў не было. Шырокi твар з носам-бульбiнаю, маруднасьць у рухах, адсутнасьць ветлiвасьцi й глыбока-глыбока схаваная душа бутлегера. У такiх цётак п’яныя мужчыны пытаюцца пра гарэлку ды вiно, i ў iх амаль заўсёды знаходзiцца апошняя пляшка за падвойны кошт. Калi для прафэсii бутлегера адшукаць самую адпаведную нацыянальнасьць, дык, напэўна ж, гэта будзе расеец. І мяне заўсёды дзiвiла, што ў амэрыканскiх фiльмах пра часы вялiкага эканамiчнага крызысу трыццатых гадоў усе бутлегеры былi падобныя да расейцаў ня вопраткаю й нават ня тварамi, а бясконцым жаданьнем выпiць самому ды напаiць усiх астатнiх. Калi кошт майго парасона з канвэртаванай валюты перавесьцi ў саракаградусную вадкасьць, атрымаецца лiтар, а то й паўтара. Так што афiцыянтка магла зрабiць рызыкоўны крок.

І калi я задаў сабе звычайнае ў такiх умовах пытаньне – хто ўкраў? – дык адразу й зразумеў, што кожны, хто сядзеў са мной за стойкай i пiў каву, мог бы гэта зрабiць. Так заўсёды, зробiць адзiн, а падазраеш многiх.

Мне дапамог часопiс «Alter ego»: калi я праглядаў таблiцы з рысамi латыскага характару, дык раз-пораз паглядаў на прысутных i спрабаваў разгледзець гэтыя рысы на iхных тварах.

Праваруч ад мяне, у слаба асьветленым кутку, сядзела пара латыскiх гiпi ў зношаных джынсовых марынарках, паабчапляных самымi неверагоднымi значкамi ад вялiкiх плястмасавых пацыфiкаў да рабiнавых партрэцiкаў Ленiна й алюмiневых зорачак. У прыхiльнiкаў вольнай любовi былi доўгiя й бляклыя твары, падобныя да кветак, што вырасьлi ў ценю саборнай вежы. Іх вочы былi шырока расплюшчаныя й мелi вельмi слабую рэакцыю на праявы навакольнага сьвету. Я мог бы паспрачацца, што не прайшло й гадзiны, як гэтая парачка выпалiла апошнюю папяросу з марыхуанай. Гiпi мелi вельмi iнтэрнацыянальны выгляд са сваiмi доўгiмi валасамi, перахопленымi на патылiцах скуранымi раменьчыкамi, замаўлялi каву яны па-латыску. Як сыйшлi гiпi, я ня бачыў, таму выключыць iх са сьпiсу падазроных ня мог.

Поруч з гiпi займалi стойку два старыя латышы. Яны пiлi толькi каньяк i, пэўна, успамiналi сваё марское мiнулае, бо адзiн зь iх меў вялiкiя бакенбарды, а ў другога на левай руцэ сiнеў вытатуяваны якар. Са станоўчых рыс, што падавалiся ў псыхалягiчным часопiсе, iм больш за ўсё адпавядала трываласьць. Але й iх можна было западозрыць. Адкуль у сучасных пэнсiянэраў грошы на каньяк, калi паўсюль толькi й гавораць, што ўсе старыя людзi пасьля павелiчэньня цэн апынулiся за рысаю беднасьцi?

Памiж мной i пэнсiянэрамi сядзела пяцiдзесяцiгадовая дробненькая жанчынка ў таннай паркалёвай сукенцы. Ёсьць такi тыпаж латыскiх жанчын, якiх я называю «Агаты». Вонкава яны нагадваюць эмансыпаваных прыхiльнiц ханжаскiх ангельскiх нораваў вiктарыянскай эпохi, вядомых сярод стваральнiкаў выдуманых прыватных дэтэктываў. Але зазвычай латыскiя Агаты працуюць у гатэлях прыбiральшчыцамi цi пакаёўкамi, зьбiраюць i здаюць парожнiя пляшкi, што застаюцца ў нумарах пасьля адпачыньнiкаў. А на заробленыя грошы дазваляюць сабе трыццаць грамаў каньяку, пiрожнае й падвойную каву бяз цукру. Такiя клянуць маральную дэградацыю моладзi й сэксуальную распуснасьць, а калi нiхто ня бачыць, яны засоўваюць ва ўласную валiзку забытую адпачыньнiкам кашулю. Мой чорны, у сваiм аскетызьме нечым ангельскi, парасон мог спадабацца такой Агаце.

Леваруч ад мяне маладая цяжарная жанчына кармiла марозiвам белатварага хлопчыка. Ён еў марудна, i жанчына, было чуваць з iнтанацыi, прысьпешвала дзiця. У старым мэдычным часопiсе я аднойчы прачытаў вялiкi артыкул пра клептаманiю, цэлы разьдзел там прысьвячаўся цяжарным жанчынам. Дасьледчык пераканаўча й са шматлiкiмi прыкладамi даводзiў, што многiя жанчыны падчас цяжарнасьцi дазваляюць сабе браць чужое. Цяжарныя жанчыны параўноўвалiся з птушкамi, якiя будуюць гняздо. Атрымлiвалася, што й безабаронная мацi з хлопчыкам, хай i несьвядома, але ж магла зьнесьцi з кавярнi парасон.

За цяжарнай жанчынаю смакавалi марозiва дзьве пастэльныя дзяўчыны. У асяродзьдзi латыскiх школьнiц старэйшых клясаў вельмi распаўсюджаны такi тыпаж. Яны апранаюцца ў шырокiя спаднiцы й сукенкi далiкатных пастэльных колераў: папярова-ружовы, сьветла-бэзавы, лёгка-салатны, пяшчотна-жоўты. Яны робяць ледзь заўважны макiяж, а завушнiцы й бранзалеты носяць пераважна лёгкiя й мацiцовыя. Такiя дзяўчыны да шаленства любяць усё мучное, салодкае, крэмавае, яечнае. І могуць зьядаць неверагодную колькасьць печыва, марозiва, чакалядак i цукерак. Яны ведаюць усе бары й кавярнi, усе кулiнарыi й гастраномы, усе назовы тартоў, булачак, ватрушак i пернiкаў. У такiх пастэльных дзяўчат шырокiя, як у замужнiх кабет, сьпiны й выразна азначана другое падбародзьдзе. Іх сьветлыя паўночныя вочкi затуманены гурманным кайфам, а цэнтар нэрвовай дзейнасьцi ў iх знаходзiцца крыху вышэй глыбокага пупка, у нетрах натамлёнага страўнiка. Мой парасон яўна не пасаваў бы да строяў такiх дзяўчынак, але нават на адну порцыю марозiва патрэбныя грошы.

Каля кававаркi задуменна глядзеў у столь малады чалавек у акулярах з тоўстымi шкельцамi. Задуменнасьць такога кшталту зьяўляецца на тварах студэнтаў, якiя пасьля выцягваньня экзамэнацыйнага бiлета зразумелi, што ня ведаюць адказаў нi на адно з трох пытаньняў. Гэтыя студэнты вучацца ў вышэйшых установах па восем-дзесяць гадоў, замест патрэбных пяцi. Яны любяць разважаць на модныя тэмы, ня ведаючы прадмету. Але яны маюць такi прыстойны, я б сказаў, самы iдэальны студэнцкi выгляд, што адмiнiстрацыя не наважваецца iх выключыць без правоў на аднаўленьне. І студэнт-другагоднiк ходзiць бясконца ў акадэмiчныя адпачынкi, пераздае па шэсьць разоў iспыты, пакуль канчаткова не абрыдне выкладчыкам i тыя не напiшуць у залiкоўцы «здавальняюча». А ў вольны ад вучобы час такi студэнт любiць наведаць курорт. Фiнансы ў студэнта абмежаваныя, i нiчога дзiўнага, што час ад часу яго бачаць за дробным крадзяжом.