Текст книги "Смерць — мужчына"

Автор книги: Адам Глебус

сообщить о нарушении

Текущая страница: 6 (всего у книги 6 страниц)

А цяпер нiхто не наведвае Рамана i Вiту. Сюды-туды.

А малюеце вы няблага, толькi лепш было б сфатаграфаваць, а то знясуць i дакумента не застанецца. Малюнак – не дакумент, а картка – дакумент. Праўду кажу. Туды-сюды. А можа, вы мне дасце рубель. Надта ўжо парыць. Мусiць, дождж будзе.

Даў я вартаўнiку рубель. За легенду.

– Вы прыходзьце сюды, малюйце. У нас тут добра адпачываць, цiха, прахалодна. Быццам i не ў горадзе. А лепш за ўсё ўвосень, калi падае лiсце, жоўтае, чырвонае. Праўда, па каленi гэтага золата тут. Прыходзьце.

5. Касцёлы

Могiлкi Кальварыйскiя не знеслi. Той участак, дзе капцоў не было, пусцiлi пад платную аўтастаянку з вартаўнiкамi ў цагляным буданчыку дый сабакамi на тэрыторыi. Касцёл адрамантавалi i адчынiлi. I цяпер там мой дзядзька Анатоль, той самы Толiк, якому шафёр з-за мяне выспятка даў, на электрааргане грае. Зрэдку наведваю яго, падымаюся пакручастымi прыступкамi на хоры, стаю, слухаю i гляджу, як ягоны доўгi нос дзяўбе паветра над клавiятураю. I там, на хорах, да мяне ўвесь час вяртаецца думка, што беларусы дагэтуль не маюць сваёй веры i сваiх могiлак. I думка гэтая невыпадкова прыходзiць менавiта на хорах.

Дзядзька Анатоль цяпер адданы католiк. А ў Бога ён паверыў пасля драматычнага здарэння на заводзе, дзе рабiлi тэлевiзарныя футаралы. Да здарэння той завод быў знакамiты толькi тым, што на iм у свой час працаваў Освальд, якога прысудзiлi ў ЗША да электрычнага крэсла за забойства прэзiдэнта Джона Кенэдзi. Вось на той завод i ўладкаваўся пасля школы Анатоль простым рабочым, а ўвечары iграў на танцах. У Рубяжэвiчах раптоўна памёр арганiст, i ксёндз праз мацi ўгаварыў Анатоля граць у касцёле. З Мiнска ў Рубяжэвiчы дзядзька ездзiў на матацыкле. I вось, здаецца, Вялiкдзень быў, а на заводзе, як раней знарок рабiлi, – працоўная субота. Анатоль i папрасiў хлопца, каб падмянiў, бо няма каму на службе сыграць. А калi вярнуўся, дык i даведаўся, што цэх выбухнуў i хлопец-падменшчык загiнуў.

Следства высветлiла, што выбух адбыўся з-за няспраўнай вентыляцыi. У сутарэннях загарэўся пыл у вентыляцыйных трубах, агонь перакiнуўся да бочак з лакам, якiм футаралы пакрывалi. Бочкi выбухнулi, i ўсе тры паверхi разам са станкамi i працоўнымi абрынулiся ў сутарэннi, у полымя, у друз, у смерць. У друку паведамленняў не было, але мiнчукi казалi, што загiнула больш як трыста чалавек. Хавалi iх за дзяржаўныя грошы на вясковых могiлках пад Мiнскам, на кожным пагосце не больш як дзесяць нябожчыкаў, каб немагчыма было палiчыць колькасць ахвяр. Ад каго тыя лiчбы хавалi? Зрэшты, i зараз так робяць пасля выбухаў на вытворчасцi.

Анатоль пасля таго здарэння доўга быў як не ў сабе. Можна зразумець, адно следства колькi нерваў папсавала. Чаму не быў? Чаму падмянiўся? Чаму з гэтым хлопцам, а не з iншым? Цi даваў хлопцу грошы? Колькi атрымаў за Вялiкдзень? ...? ...? Намучыўся Анатоль i на ўсе пытаннi знайшоў адзiн адказ. Бог выратаваў! I трэба служыць Богу верна i аддана! I Анатоль служыць, iграе, молiцца. Цяпер у яго машына i месца ў мiнскiм касцёле. I ён мяне нават вучыў, як мастак павiнен маляваць абразы. А ў прыклад ставiў аднаго самадзейнага мазiлу, якога я добра ведаў як аўтара халтурнай афармiлаўкi ў калгасах i касцёлах. Але спрачацца з Анатолем я не стаў дый плявузгаць на калегу тады яшчэ не меў звычкi. Верыць Анатоль, што той мазiла тыдзень молiцца, а толькi потым пачынае пiсаць абраз, хай верыць.

А вось тое, што Анатоль мову нашую не любiць, быдлячай заве, нялюдскай, гэта мяне абражае. З-за гэтага я i ў касцёл не так часта наведваюся. З-за такiх вось меркаванняў i не маем сваёй царквы i сваiх могiлак. Няўжо i надалей беларус будзе думаць, што Бог пачуе толькi, як па-польску цi па-расейску да Яго звяртацца? Таму i надпiсы на помнiках i крыжах у нас адпаведныя: цi па-заходняму, цi па-ўсходняму. А па-тутэйшаму толькi ў паэтаў. Вось i яшчэ адзiн доказ, што беларус – паэт. Пэўна, таму мне i хацелася ў свой час, каб мяне не клалi на пагосце, а спалiлi ў крэматорыi i попел рассыпалi ўздоўж дарогi каля Койданава. Я нават напiсаў пра гэта, але разважлiвы рэдактар выкраслiў. Але хто ведае, што нас чакае ўвечары?

Цяпер, як з тымi ўлёткамi, з друкам i рэдагаваннем значна вальней. Толькi я ўжо не настойваю на крэматорыi. Хай зробiцца, як прасцей. Толькi лепш усё ж спалiць, i яшчэ каб музыкi не было.

А то вось хавалi нашу блiзкую сваячку, прыйшлi школьнiкi з трубамi i барабанам i такое пачалi выдзiмаць – трываць не вытрываеш. Засяродзiцца пад такiя зыкi няможна. Якi смутак? Якая журба? Злосць бярэ! Халадэча, насы ў школьнiкаў пасiнелi, самi яны калоцяцца i выдзiмаюць, хто на што здатны. Ім гарэлкi налiлi, каб сагрэлiся. Яшчэ горш. А ў бубнара зусiм не ў троп атрымлiваецца. Абы-што, а не Шапэн. Так што, каб нiякай музыкi. Хай будзе цiха. Можа, яшчэ чуць буду. Кажуць жа, што чалавек пасля смерцi не адразу слых страчвае. Вось i паўслухоўваюся астатнi раз у чалавечыя галасы. Можа, якi паэт i па-тутэйшаму слова скажа, а гэта мне лепш за ўсялякую струнную ды духавую. Дый няма беларускага пахавальнага марша. Зрэшты, можа, якi з музыкаў i скампануе тутэйшы жалобны марш. Ну, тады меркавацьмем, а пакуль што – цiха.

* * *

Бываюць жа людзi, якiм сумна, а значыць, i спакойна жывецца, i яны нават пакутуюць праз гэта, робяць неверагодныя намаганнi, каб нешта здарылася, адбылося, змянiлася. Яны выпраўляюцца ў далёкiя вандроўкi, караскаюцца па гарах, падаюць, хварэюць, а iм усё роўна сумна. А ў мяне наадварот – заўсёды нешта здараецца. I палову сваёй энергii даводзiцца выдаткоўваць на тое, каб выблытацца з непрыемных акалiчнасцяў цi зноўку не патрапiць у сумнiцельныя сiтуацыi.

"Цiкава ты жывеш", – казаў iнстытуцкi выкладчык, калi мы паехалi на практыку ў правiнцыйны гарадок i ў гатэлi ўсiх нашых хлопцаў разам з выкладчыкам абрабавалi. Усiх, акрамя мяне. I ўсе падумалi, што я злодзей. Цiкава.

"Цiкава табе жывецца, – запэўнiвала жанчына. – А я дык толькi i магу, што здраджваць мужу разам з табою". Цiкава, праўда.

"Цiкава табе жывецца, – сказаў адзiн мой новы знаёмы i дадаў: – Напэўна, цябе мала бiлi". А вось гэта няпраўда, нават калi i цiкава. Бiлi мяне якраз-такi многа, i тады, калi было за што, i проста так – твар не спадабаўся, глянуў не так.

"Што ты на мяне спадылба ваўком глядзiш?" – аднаго разу спытаў той самы абрабаваны выкладчык. А ў мяне такi погляд. Знянацку гляну ў люстра – самому нiякавата робiцца.

Ды, мусiць, трэба ўсё ж расказаць, як мяне пабiлi на Кальварыi.

А бiлi мяне, бо не люблю людзей, якiя свае малыя i вялiкiя патрэбы спраўляюць у касцёле, хай сабе i былым.

Прыйшоў я на могiлкi з намерам намаляваць акварэллю матыў. На сённяшнi розум ён занадта сентыментальны i прымiтыўны – колкiя, ледзь не чорныя сосны на нябесным тле, а пад iмi блакiтныя крыжы, што адзiн аднаго перакрываюць. Прыладзiўся, акварэль з цюбiкаў на палiтру выцiснуў, чую: нехта па касцёле тупае i свiшча. "Ф'ю-ф'ю-ф'ю". Я цiхенька да дзвярэй, бачу ў шчылiну – стаiць гад i ў алтары на сцяну мочыцца ды яшчэ свiшча. З выгляду такi, як i я, клас восьмы-дзевяты. Узяў я з зямлi камень (зараз свiсну) i ў акно. Гадоў трыццаць там ужо шыб не было. Змоўк, стаiўся свiстун. А я каля дзвярэй пiльную – выйдзе, нiдзе не дзенецца.

I выйшаў, толькi не адзiн, а ўтрох выскачылi, галовы паўгiналi i ходу. Прабеглi колькi i спынiлiся, дайшло да iх, што гэта я камень кiнуў. Тут трэба было мне ўцякаць, але чамусьцi пашкадаваў я выцiснутую на палiтру акварэль. Падумаў – абыдзецца. Не абышлося.

Разварочваюцца i на мяне iдуць, i ўжо не баязлiўцы, а героi. Агонь уваччу. Утрох на аднаго. Падышлi, пад ногi паплявалi, i той, што ў касцёле нарабiў, ударыў мне ў твар, моцна па левай скуле, правай рукой бiў. У мяне скутасць i страх як ветрам зняло. Так, бывае, стаiш на беразе сцюдзёнай рэчкi, а як дасi нырца, дык i пагроб, паплыў.

Ударыў я ў адказ, i трапна выйшла – у нiжнюю пашчэнку. Свiстуна кiнула на агароджу. Я да другога... Але адзiн супраць трох у кiно толькi можа нешта зрабiць. Спачатку яшчэ паспяваў галаву рукамi прыкрываць. Потым павалiўся на траву, пад агароджу.

Яны б'юць. Я на зямлi. Не будуць жа вечна бiць, скончаць. Яны i скончылi. Толькi, як, не памятаю.

А помню, як устаў, як доўга трымаўся за пiкi агароджы, як збiраў параскiданыя, патаптаныя цюбiкi акварэлi i пэндзлi з пераламанымi тронкамi.

Помню, як прыцёгся дадому, зачынiўся ў ванным пакоi i абяцаў люстэрку, што больш нiколi не палезу бiцца, хай хоць усе касцёлы ў свеце мачою пааблiваюць.

Гэта пазней я зразумеў, што нельга ў Бога прасiць пятака на метро, а тады мне было страшэнна крыўдна на ўвесь свет.

* * *

А цяпер у Кальварыйскiм касцёле шляхетная чысцiня i музыка, праменнасць у алтары i абразы са скульптурамi. I мае жонка з дачкою ходзяць у нядзелю на службу, часам яны прыносяць папяровыя абразкi, маленькiя, удвая-ўтрая меншыя за паштоўку, i ставяць iх за шкло на кнiжныя палiцы. Я не супраць, хай сабе ходзяць.

А куды, зрэшты, у Фрунзенскiм раёне пойдзеш? У кiно? Дык гэта ж раз-два на месяц. У рэстаран, дзе замест твараў – пысы? Няма слоў. Вось i атрымлiваецца – цi да католiкаў, цi да баптыстаў.

Але баптысты мне не вельмi да душы. Па шчырасцi, я iх не ведаю, каб так ужо супраць ставiцца, я ж не багабойца 30-х гадоў, але на адным баптысцкiм пахаваннi быў. Якраз насупраць майго акна дом стаiць. Каля таго дома i бачыў я баптыстаў. Вынеслi яны труну, паставiлi на зэдлiкi, самi вышнуравалiся паўкругам i заспявалi. Выдатна ў iх атрымлiвалася, без усялякае афектацыi, стрымана. I высокiя ў жанчын, i нiзкiя мужчынскiя ноты гучалi ў суладдзi. Потым пачалося чытанне Бiблii. Я стаяў сярод дваровых разявакаў. Пачыталi з кнiгi i пачалi сваё казаць. Адзiн брат па Хрысту даваў слова другому брату па Хрысту. I пахаванне ператварылася ў агiтацыйны мiтынг. Я гэтых мiтынгаў наеўся, як жаба гразi. Паўсюль адно i тое ж: потым абавязкова будзе добра, а цяпер слухайся нас. Разявакi пацiху разыходзiлiся, пайшоў i я.

Напярэймы кабета з тазам чыстае бялiзны, "Што там за мiтынг?" – "Баптыстка памерла". – "Пайду гляну, а то думала – зноў якi дэпутацкi мiтынг". Вось вам i баптысты, так што мне лепш у касцёл.

Я i хаджу, не часта – разы тры-чатыры на год, ну i на Вялiкдзень i Вербнiцу абавязкова. I на могiлках пры касцёле добра, паходзiш, супакоiшся, штодзённая мiтусня сплыве на далёкi план, i згадаецца нешта з дзяцiнства.

Апошняга разу згадваўся дзед Бронiк. Успомнiлася, як хадзiлi з iм касiць канюшыну трусам, як ён нёс поўныя рэзгiны травы, а мне даў касу. Цяжкая была тая каса. А вярнуўшыся, селi вячэраць, i дзед еў лыжкаю кiслае малако.

А яшчэ – дзед Бронiк не мог забiць труса. I баба клiкала суседку, i тая, шырока расставiўшы босыя ногi, бiла труса дзеравянай качалкаю. А я ўсё здзiўляўся, што дзед сам не можа падняць труса за заднiя лапы, страсянуць i ўдарыць качалкаю па вушастай галаве. "Раскажыце, а як жа ж вы ваявалi?" – пытаўся я ў дзеда. "А так, дзе ў кустах пасяджу, дзе ўгару стрэлю. Ха-ха-ха. I ты так ваюй. А лепш зусiм не ваюй". Тады мяне гэты сялянскi пацыфiзм дзiвiў, цяпер – не. Тады была цяжкая каса i доўгiя днi, цяпер днi мiльгаюць, i незаўважна мiнула пятнаццаць гадоў, як памёр дзед Бронiк, якi не ўмеў i не хацеў ваяваць. А ўсё ж прайшоў тры вайны – польскую, фiнскую ды нямецкую. Яго пахавалi на "польскiм" баку Новых могiлак, у Койданаве.

6. Пiнжакi

На тых могiлках бачыў я пахаванне цыганскага барона.

Цыганы прыйшлi ў Койданава з чыгуначнай станцыi. Яны цэлым табарам ехалi ў Брэст, i ў вагоне раптоўна сканаў барон. Яны сышлi з цягнiка i рушылi праз мястэчка на пагост. Мы, дзецi, пабеглi за стракатым натоўпам. Карцела пацiкаваць, цi, як тады казалi, – пазырыць. Барона на могiлках распранулi, i ён ляжаў, стары, голы, жоўты, нiбыта касцяны, узняўшы кудлатую бараду да апошняга свайго восеньскага сонца. Барона абмывалi халоднай вадою з-пад калонкi.

Помпавая калонка рыпела ў самым цэнтры могiлак, яна нiбыта падзяляла i адначасова аб'ядноўвала "рускi" i "польскi" бок. На "рускiм" тады хавалi ўсiх – i праваслаўных, i яўрэяў (Бесхайм ужо закрылi), i камунiстаў (як казалi – парцiйцаў), i ўсялякiх чужынцаў, усiх, акрамя католiкаў. Цяпер дык камунiстаў i на "польскiм" баку не саромеюцца хаваць. Калi бацька католiк, дык чаго сына праз дарогу класцi?

Цыганы выкапалi ямiну ў самым далёкiм кутку ад брамы, i не паралельна плоту, а пад вуглом. Бабы казалi, што ў iх такi звычай, а я дык думаю, iм усё роўна. Як выкапалася, так выкапалася. Можа, i памыляюся. Яшчэ бабы казалi, што не трэба было цыганоў на Новыя могiлкi пускаць, хай бы свайго барона на Старых закапалi, а то вось кiрмашовага гвалту каля капцоў нарабiлi. Баб таксама можна зразумець. Тое-сёе цыганяты з-пад крыжоў пазабiралi – слоiкi, бутэлькi, чаркi. Але хай iм смачна п'ецца з тых чарак, калi такiя спрытныя.

А што да баронавай магiлы, дык яе кiлiмамi заслалi, пасадзiлi на тыя кiлiмы барона ў белым, з прасцiн, мяшку. I накiдалi яму грошай, кожны цыган кiнуў. Ну i пяском засыпалi.

А нашы падлеткi не маглi супакоiцца: столькi грошай у зямлi ляжыць. I пераказвалi яны адзiн аднаму гiсторыю... Пра касцюм.

Нiбыта быў у Койданаве нейкi горкi п'янiца, i хадзiў ён уночы, раскопваў капцы, ускрываў труны, i здымаў з нябожчыкаў адзежу ды абутак, i вазiў нарабаванае ў камiсiйныя крамы здаваць. А нейкi мужчына пазнаў у краме касцюм, у якiм бацьку пахаваў. Касцюмаў аднолькавых многа, але ў гэтым у нагрудную кiшэню ён паклаў папяровы абразок, ну, калi з бацькам развiтваўся. Вось па абразку i пазнаўся пiнжак. Даведаўся мужчына iмя i прозвiшча п'янiцы. Высачыў, падпiльнаваў, забiў, у яму кiнуў i засыпаў, каб нi знаку, нi следу.

Гэтая гiсторыя-жахалка i спынiла местачковых падлеткаў. Цыганоў усё ж яны баялiся. А раптам вернуцца, убачаць, што магiлу трыбушылi, знойдуць i зарэжуць? Але нiхто не вярнуўся. Капец зарос i зраўняўся з зямлёю. Вось вам i баронаў лёс, усё жыццё ехаць, каб вынеслi з цягнiка на маленькай станцыi, абмылi ржавай вадою з калонкi i пакiнулi на чужым пагосце.

Хай Бог i людзi мне даруюць, але цыганоў я не разумею i не люблю. Ёсць у мяне сябры, што захапляюцца цыганшчынаю: рамантыка, спевы рамансаў пад гiтару (з-за гэтага i бардаў не паважаю, збольшага ўсе яны пашлаватыя, калi па славянскай маралi), вандроўкi бязмэтныя, спецыфiчны кiтч на кiрмашы – коткi-скарбонкi з малiнавымi "вырвi-вока" банцiкамi.

Бачыў я цыганскую вандроўку ў цягнiку Баку – Кiеў – Рыга. Восень шарая, лiстапад, снег з дажджом. Я на станцыi Калiнкавiчы, мне ў Мiнск, а квiткоў няма. Будзённы дзень, нiякiх святаў, i раптам – няма квiткоў. Угаварыў касiрку, наплёў абы-чаго i пра дзяцей i пра бальнiцы. Пра ўсё магу схлусiць, акрамя смерцi. Далi мне квiток у агульны вагон. Я ў тамбур ледзь уцiснуўся. Увесь састаў бiтком набiты цыганамi. Толькi па тамбурах такiя, як i я, – славяне. Прайшоў па вагонах, паўсюль адно i тое ж: бруд, мiтусня, песнi, дзiцячы вiск, сваркi.

Цыганкi паздымалi матрацы i заслалi iмi падлогу. Сядзяць, ногi падкурчылi, ядуць, рукi аб матрацы выцiраюць. Праваднiца – мажная ўкраiнка ў форменнай спаднiцы, як толькi не трэсне на магутных клубах, – хапала матрацы за рогi, выцягвала з-пад цыганак з цыганятамi, растрасаючы па падлозе памiдоры i курыныя косткi. Цыганкi нават не абуралiся, а чакалi, пакуль праваднiца сыдзе, i зноў слалi матрацы на падлогу.

Тоўстыя старыя цыганы ў шаўковых незашпiленых кашулях ляжалi на верхнiх палiцах i дымiлi ў столь.

У прыбiральню не ўбiцца, займаць чаргу не было сэнсу. Якая чарга, калi вакол адна чорнагаловая сям'я, што ў трэцi раз едзе з Баку ў Рыгу?

Праваднiца ў тамбуры мне скардзiлася, казала, што даязджаюць гэтыя чэрцi да Баку цi Рыгi i купляюць iзноў усе бiлеты на гэты ж самы цягнiк i едуць немаведама нашто, хоць ты плач ды з працы звальняйся, у прыбiральнях усё робiцца мiма унiтаза, матрацы i падушкi папсавалi, шклянкi крадуць, фiранкi i тыя папарвалi... Што за народ такi? Як я людзей пасля iх вазiць буду?

На мiнскiм пероне я ўздыхнуў i ўспомнiў, як у Рызе на чыгуначным вакзале мяне папярэдзiла касiрка, каб не браў квiток на Рыга—Кiеў—Баку, а браў на "Чайку": Талiн—Мiнск. "Хай пазней, затое будзеце ехаць i даедзеце як чалавек". Касiрка мела рацыю.

Трэба шанаваць звычаi iншых народаў, але як жа мне, беларусу, зразумець ператварэнне могiлак у балаган, а цягнiка ў брудны бардак?

* * *

У Вiльнi iнакш. Колькi я пахадзiў па вiленскiх могiлках, дзе знайшлi спачын выдатныя нашы суайчыннiкi! Толькi i там не абышлося без вар'яцкiх учынкаў. А як iнакш назваць той факт, што апiсаў мне стары вiленец?

У саракавым годзе вайскоўцы палiвалi помнiкi польскiх афiцэраў i разам з iмi чорную плiту, пад якой пахавана сэрца Пiлсудскага, звычайным чалавечым гноем, панабраным у тамтэйшых прыбiральнях. А палiвалi помнiкi, каб панская Польшча ведала, якi дух у яе абаронцаў.

Я не "польскi шпiён", як мой прадзед, што за дзяржаўны кошт з'ездзiў на два гады ў Архангельскую вобласць толькi за тое, што перанёс праз мяжу налiўку на вяселле сваякоў. Я не пiлсудчык, якi бачыць Польшчу ад мора да мора. I дакументаў у мяне няма, што ў ноч з такога на такое столькi бочак гною было перакулена над помнiкамi па загаду такога i такога. Дый цi могуць быць дакументы? Ёсць толькi ўспамiн старога вiленца, якi выходзiў на вулiцу пад бел-чырвона-белым штандарам, бо быў супраць адыходу Вiльнi ад Лiтвы.

* * *

А ў маладосцi была ў мяне задума паездзiць па Беларусi ды зазняць на слайды пахаваннi. Што нi мясцiна, свае звычкi. Але ў маладосцi задум у кожнага шмат. Вось i ў майго выкладчыка, што казаў "цiкава ты жывеш", была задума надрукаваць у тоўстым iлюстраваным часопiсе падборку матэрыялаў "Беларускiя крыжы". Ён не надрукаваў, а я не зняў. Слайды ж мяне прываблiвалi тым, што можна iх павялiчваць праз дыяпраектар да сапраўднай велiчынi. Задума мая не рэалiзавалася, можа, хто iншы, дасць Бог, зробiць, але пачаць я ўсё ж пачаў.

Зiмою сеў на аўтобус да Івянца. Архiтэктуру паглядзець хацеў, баракальны касцёл, ну, i на могiлках паздымаць. Хадзiў я хадзiў, змерз, але дачакаўся.

Паперадзе мужчына ў белай палярыне паверх палiтона з вялiкiм жоўтым, толькi з-пад гэбля, крыжам. Калi крыж нясуць, ён заўсёды большым выдае, бо вiдаць i тую частку, што потым пяском прысыплюць. За крыжам чацвёра труну нясуць. За iмi двое – вечка чорнае. Ксёндз. А там ужо жанчыны, мужчыны, дзецi. Нiхто ў мястэчку iм дарогi не перабяжыць – няможна. Па глыбокiм снезе прайшлi да жоўтых гурбаў пяску. Труну паставiлi. Ксёндз пачаў гаварыць.

А я ўсё думаў, здымаць цi не. Без дазволу няёмка, а дазволу прасiць таксама невядома як. Дый якi з мяне фатограф? На тым i вырашыў, хай хто iншы здыме пахаваннi, а я проста пастаю, зняўшы шапку.

Ксёндз скончыў. I тут жанчына пачала, укленчыўшы каля труны: "А наш татачка! А наш ты родненькi! Нашто ты пайшоў такою парою, па такiм марозе? А мог бы ты вясны пачакаць, з унукамi ў садочку пагуляць. А ты зiмою ў дарогу выбраўся. Ляжыш, наш родненькi, на холадзе ў адным пiнжаку..."

Больш я слухаць не змог, пачаў па сумётах выбiрацца з могiлак, а мяне дагнаў iншы голас: "Дзякуй табе, сырая зямля, што ты расхiнешся i нас прымеш".