Текст книги "Смерць — мужчына"

Автор книги: Адам Глебус

сообщить о нарушении

Текущая страница: 4 (всего у книги 6 страниц)

Аскепкі

– Не ведаю, не думаў, – адказвае Расцiслаў.

– Ёсць прапанова пайсцi разам, – кажа Аркадзь.

– А хто будзе?

– Калi i ты прыйдзеш – чацвёра.

– Сцiплая кампанiя.

– Сцiплая, – Аркадзь смяецца. – Толькi ёсць умова... Людмiла прасiла табе сказаць, што яна – дзяўчына.

– Пры чым тут Новы год?

– Яна прасiла сказаць пра гэта табе.

– А чаму мне? Цiкава...

– Падабаешся. Ёй, дарэчы, дваццаць гадоў.

– Шкада, што Новы год надыдзе, нават калi яго не сустракаюць, – гаворыць Расцiслаў на поўным сур'ёзе.

* * *

Людмiла непрыгожая, але па ўсiм вiдаць, што яна глядзiць за сабою i можа сябе падаць.

* * *

Учацвярых яны сядзяць за часопiсным столiкам, якi спрэс застаўлены посудам. На высокiх шклянках намалёваны аўтамабiлi старых марак. Пакой, дзе сустракаецца Новы год, зусiм маленькi. Ён маленькi, бо ў суседнiм пакоi стаiць раяль, а каб паставiць раяль, трэба было павялiчыць адзiн пакой i адпаведна зменшыць другi. Нават кiтайскiя вышываныя шоўкам краявiды, што вiсяць па сценах, не дадаюць маленечкаму пакою прасторы.

– А цi не зрабiць з Новага года вяселле, – прапаноўвае Аркадзь.

– Горка, – кажа Ларыса.

Расцiслаў з Людмiлаю не пярэчаць, а ўстаюць i цалуюцца.

* * *

Магнiтафон прапануе танцы. Усе танцуюць у большым пакоi: Расцiслаў з Людмiлаю, Аркадзь з Ларысаю.

* * *

Яны знаёмяцца на рок-сэйшане. Ідзе гала-канцэрт. Аркадзь з Расцiславам у антракце выходзяць курыць. Ідзе дробны дождж, але пасля задушлiвай, перапоўненай гукам залы iм прыемна стаяць пад дажджом.

Побач стаяць Людмiла з Ларысаю. Дзяўчаты слухаюць глупства, што нясе дзяжурны кантралёр. Ён хоча спадабацца iм, але ў яго нiчога не атрымлiваецца.

У Расцiслава з Аркадзем знаёмства завязваецца лёгка.

* * *

Каля раяля расце фiкус у бочачцы. Раяль – гэта не фiкус, якi можа жыць у iнтэрнацкiм калiдоры, што прапах смажанай цыбуляю. Раяль патрабуе лепшага паветра. Дзiўна, але нават пыл глядзiцца на раялi дарэчы. Раяль гаворыць сам за сябе, i ў пакоi, дзе ён стаiцъ, лунае водар воску.

* * *

Пасля рок-сэйшана Расцiслаў сустракаецца з Ларысаю i Людмiлаю толькi на Новы год.

У Аркадзя адна заганная рыса ў характары: любiць дробныя грошы. Ён нiколi не адмовiцца лёгка зарабiць чырвонец. Але тыя, хто яго добра ведае, глядзяць на Аркадзеву сквапнасць як на забаўку i з вялiкiм задавальненнем прапаноўваюць невялiкiя заробкi.

* * *

Калi Ларыса купляе мяса да святочнага стала, Расцiслаў ёй гаворыць, што яна выглядае чароўна. Гэта адзiны варты ўвагi камплiмент, якi змог сказаць жанчыне Расцiслаў.

* * *

Ларыса працуе ў сярэдняй школе настаўнiцай матэматыкi. I ў яе ёсць "любiмчыкi". Яна саромеецца гэтага i часам скардзiцца Людмiле сама на сябе, што нiяк не можа абысцiся без "любiмчыкаў" i пачаць аднолькава ставiцца да ўсiх сваiх вучняў.

* * *

– Мамiн бацька ў Кiтаi жыў, – тлумачыць Людмiла Расцiславу.

– Нiколi не бачыў карцiн, вышываных шоўкам, – паўтарае ён.

– Мамiн бацька ведаў кiтайскую мову i чытаў старажытную паэзiю. Ён i сам складаў вершы, але, калi памёр, мамiна мацi чамусьцi схавала архiў.

– А што ён рабiў у Кiтаi?

– Працаваў iнжынерам. Электрастанцыю будавалi...

– Людмiла, а ты не ведаеш, чаму ў кiтайскiх карцiн такiя доўгiя фарматы? Цi то вертыкальныя, цi то гарызантальныя, але абавязкова выцягнутыя...

– Кiтайцы, пэўна ж, не любяць квадратаў, iм даспадобы iмперская велiч i прастора, панарамы ў некалькi даляглядаў...

– А яўрэi? – пытае Расцiслаў.

– Можна спытаць у Ларысы, яна – яўрэйка. Толькi не варта iх будзiць, хай спяць.

* * *

Людмiла вяртаецца з ваннай. Акрамя шаўковай начной кашулi, на ёй нiчога няма. Яна гасiць святло i кладзецца побач з Расцiславам. Ён адчувае на твары прахалоду Людмiлчынай далонi.

* * *

"Ён прыгожы, – думае Людмiла, – як для мужчыны, то i занадта. Можна лiчыць – мне шанцуе. А чаму мне не павiнна шанцаваць? Першы мужчына павiнен быць прыгожы... Ён мне нават падабаецца. Я не кахаю яго i не люблю. Так лепш".

* * *

Людмiла ледзь стрымлiваецца, каб не спытаць, цi падабаецца Расцiславу яе начная кашуля...

* * *

– Яны спяць, – шэпча Аркадзь.

– Яна iдыётка, – шэпча Ларыса.

– Чаму iдыётка? Не разумею...

– Няўжо нельга было зрабiць усё нармальна?

– А ты ўсё рабiла нармальна?

– Я зрабiла, як усе. Спачатку сустрэчы...

– А якая рознiца, былi сустрэчы цi будуць?

– Спачатку павiнна быць каханне, – Ларыса садзiцца на ложку.

– Павiнна... Зноў тваё "павiнна"... А ты кахаеш мяне? – у Аркадзевым пытаннi гучыць непрыхаванае раздражненне.

– Не кахаю. Раней кахала, а цяпер люблю, цяпер мы разам спiм...

* * *

– Спачатку ты схадзi, – кажа Людмiла, – бо я надоўга займу ванны пакой.

– Я хутка, – пагаджаецца Расцiслаў.

* * *

"Я дарэмна пiла каньяк пасля шампанскага, – думае Ларыса, – трэба пайсцi на кухню i выпiць вады. Цiкава, хто там мыецца? Ён цi яна? Так цi iнакш, давядзецца апрануцца. Як не хочацца вылазiць з-пад коўдры, але i ляжаць не хочацца. Нашто я пiла каньяк? Хапiла б i аднаго шампанскага... Добра, што толькi смажыць. Дзе падзелiся пантофлi? Як непрыемна запальваць уночы святло. Прыгожыя шклянкi. Асаблiва гэтая, з жоўтай машынай на баку. З прыгожай шклянкi i атруту пiць прыемна".

* * *

– I ты не спiш? – на кухню заходзiць Людмiла.

– Прыгожыя шклянкi... А як ты сябе адчуваеш?

– Нармальна.

– Калi ў цябе ўсё нармальна, я iду спаць.

* * *

Ранiца. Яны ўчацвярых сядзяць за часопiсным столiкам i п'юць моцную гарбату.

– Вон адсюль, – шэпча Людмiла, – вон адсюль...

Астатнiя маўчаць.

– Вон. Усе вон! – крычыць Людмiла.

Астатнiя маўчаць. Астатнiя глядзяць на гарбату ў высокiх шклянках.

Людмiла хапае крухмальны рог абруса i сцягвае на падлогу ўвесь посуд. Зусiм няшчасны выгляд маюць аскепкi з разнятай на кавалкi машынкаю.

Астатнiя шклянкi ў руках прысутных.

– Прабачце, – Людмiла пачынае збiраць пабiты посуд. Ларыса бярэцца дапамагаць.

* * *

– З Новым, 1979 годам...

Матацыкліст

Адмовiць я не змог. Прыехаў на чыгуначны вакзал а дванаццатай гадзiне, уночы. Рыгор стаяў пад гадзiннiкам, каля ўвахода ў метро. Ён шырока расставiў ногi ў чорных скураных нагавiцах i высокiх чаравiках. Рукi ён трымаў у кiшэнях курткi, на якой паблiсквалi замкi-"маланкi". Матацыклiсцкi шалом надаваў агрэсiўнасць i завершанасць рокерскаму выгляду.

– Ты спазнiўся, – замест прывiтання пачуў я.

– Транспарт.

Падышла электрычка, i прывакзальны пляц запоўнiўся натоўпам. Стоячы пад гадзiннiкам, мы замiналi тым, хто спяшаўся спусцiцца ў метро. Я прапанаваў пайсцi ў сквер за багажнi i там пагаварыць. У скверы было цёмна. Высокiя лiхтары не асвятлялi асфальт, а толькi вымалi з цемры па некалькi лiповых галiн.

– Доўга гаварыць не будзем, – пачаў Рыгор, – i так ужо ноч. Я падам на iх у суд. Ты думаеш, я пабаюся? Не, я iх не спалохаюся! Толькi ў мяне амаль няма доказаў, што яны забiлi маю бабу, мацi маёй мацi. Але спачатку было папярэджанне. Яны правяралi мяне. Я лёг спаць на канапу. У мяне на працы ў распранальнi ёсць старая канапа, абцягнутая добрай свiной скураю, шырокая, з вялiкiмi валiкамi. Класная канапа. Можна дзевак вадзiць. Спаць я лёг у адзежы, нават у чаравiках.

Ногi паклаў на валiк. Раптам прачынаюся. Устаю i бачу, што ў мяне няма ног, замест iх пустата. Гляджу, а мае ногi ў чаравiках ляжаць на валiку. Як гэта я змог так? Думаю. А потым як зарагачу, бо зразумеў, што сплю, што не прачнуўся яшчэ. А галава балiць, i ў вушах балiць проста нясцерпна, невыносна. Я прачнуўся, устаў, а ногi зноў засталiся ляжаць на валiку. I так усё натуралёва, ярка, нават скура на валiку прагнулася i напялася пад цяжарам ног у чаравiках. А ў вушах так пачало балець, што падумаў: калi не прачнуся, дык аглухну. I тады я сабраў усю сваю сiлу – i як ускочу! Выбег я ў майстэрню з распранальнi, схаваўся за матацыклам i слухаю. Цiшыня. Толькi сэрца калоцiцца. Пайшоў да крана, папiў вады, твар памыў i потым паглядзеў на ногi. Яны былi на месцы, пада мною, i стаялi ў забэрсаных чаравiках на цэментавай падлозе ў майстэрнi. Крадком дабраўся да дзвярэй у распранальню, дзе стаяла скураная канапа, лёг на падлогу i асцярожна зазiрнуў у пакой. Я падумаў: калi яны збяруцца ўдарыць мяне па галаве, дык не пацэляць, бо я ляжу, а не стаю, i яны не здагадаюцца, што я магу зазiрнуць, лежачы на цэменце. Ног на канапе не было. Глянуў я на гадзiннiк – сем. I тут пачало балець сэрца. Сцiснецца, i замiрае, i не выпускае кроў, i балiць-балiць. А потым выпусцiць кроў, i па грудзях расплывецца гарачыня. А потым зноў – раз i сцiснецца. Я на матацыкл i ў палiклiнiку. Там мне сказалi зрабiць кардыяграму. Зайшоў у кабiнет, распрануўся, лёг, гляджу на столь. Яна белая-белая, я ажно вочы заплюшчыў, такая ўжо яна яркая i чыстая. Сястра кажа, каб расслабiўся, а я не магу. Кажа, што калi не супакоюся i не расслаблюся, дык нiчога не атрымаецца з маёй кардыяграмы. А я думаю: вось разняволюся, i сэрца маё сцiснецца, як забалiць, я прытомнасць страчу, яно i не расцiснецца. Памру пад белай столлю, на гэтым ложку-раскiрэку, засланым мутным цэлафанам, тоўстым, што тая цырата. Сястра ўсё ж угаварыла мяне, пераканала. Нават не яна, а я сам пачуў, што мае шкарпэткi смярдзяць, i падумаў, як гэта жанчына трывае гэты смурод. Што ты хочаш, два днi чаравiкаў не здымаў i ўсё на нагах. Усё гэтыя аўтааматары. Не паспеюць машыну ў майстэрню загнаць, а ўжо карцiць iм, каб яе рапараваць. Вось i начую на канапе. Вядома, не за так я ўночы легкавушкi... рамантую. Расслабiўся. Зрабiлi кардыяграму. Доктар паглядзеў-паглядзеў на папяровую стужку i сказаў, што сэрца ў мяне здаровае. Я спачатку ўзрадаваўся. Добра, што мой матор у норме. А потым гляджу на гэтага ўрача, на яго бараду казлiную, на каўпак накрухмалены, i радасць мая прайшла, як вада праз пясок. Раз – i няма ў мяне веры да ўрача. I кажу, што не можа такога быць, каб у мяне сэрца здаровае было. Урач здзiвiўся, пазiрае на мяне з-пад каўпака свайго стэрыльнага. Злавацца я пачаў, крычаць на яго, на сястру. Забыўся, што яна смурод маiх шкарпэтак моўчкi трывала. Сястра спалохалася i за дзверы ўцякла. А ўрач раптам устаў з-за стала, падышоў да мяне блiзка-блiзка i цiха так, каб нiхто не пачуў, кажа: "Дам я табе тры днi. З'ездзi куды-небудзь на возера i палавi рыбу". Выйшаў я з палiклiнiкi, на матацыкл i – дахаты, да бацькоў, у Заслаўе. Даўно ў iх не быў. Можа, месяцы два. Здаецца, што гэтыя дваццаць кiламетраў ад Мiнска праехаць? I матацыкл жа ёсць. А вось закруцiшся, i два месяцы не быў. Прылятаю, а ў хаце – труна. Вось табе i прыехаў, якраз на пахаванне. У мацi пытаюся: "Ад чаго баба нашая памерла?" Мацi сказала, што ад сэрца – iнфаркт. Як бачыш, усё супадае: i сэрца, i тры днi, i тое, што ты на тры хвiлiны спазнiўся. На памiнках я не пiў. Па-першае, я не павiнен губляць самакантроль. Па-другое, я за рулём. А па-трэцяе, яны мяне хацелi забiць. Толькi не разлiчылi, што я такi дужы i сэрца ў мяне здаровае. Яно моцнае, таму i вытрымала, а ў бабы – слабае. Яны, як зразумелi, што не змогуць мяне на той свет адправiць, на старую жанчыну накiнулiся i забiлi. Вось так. Толькi доказаў у мяне на руках няма, а так бы адразу ў суд пайшоў. Што рабiць?

– Спачуваю, – выцiснуў я. – А што рабiць, не ведаю.

– Вось i думай цяпер, – уздыхнуў Рыгор.

Мы вярнулiся на прывакзальны пляц, асветлены жорсткiм святлом пражэктараў i машынных фараў. Народу крыху паменшала, але ўсё роўна мiтуснi хапала. На таксоўкi стаяла вялiзная, тоўстая, у тры-чатыры чалавекi, чарга. Пад табло з раскладам цягнiкоў курылi навабранцы ў фуфайках. Ля аўтаматаў з газвадою гарлапанiлi п'яныя дзецюкi ў белых кашулях, яны сварылiся з-за шклянкi з цяжарнай нахабнай цыганкаю, што трымала за руку мурзатага хлопчыка. З электрычкi спяшалiся на аўтобусны прыпынак дачнiкi з кветкамi i валiзкамi. Электрасвятло акрэслiвала постацi, што тапталi свае i чужыя ценi.

– У мяне ёсць яшчэ адно пытанне, – прашаптаў Рыгор. – Зараз пакажу табе чалавека, i ты скажаш, хто ён такi.

Хвiлiну мы моўчкi разглядалi стракаты вакзальны натоўп. Нарэшце Рыгор штурхнуў мяне i кiўнуў на высокага хлопца ў "вараных" джынсах i куртцы, надзетай на ярка-жоўтую кааператыўную майку. Хлопец прайшоў паўз нас i спусцiўся ў метро.

– Што ты можаш пра яго сказаць?

– Ён можа дастаць сабе "вараную" куртку.

– Што? I ўсё? Больш нiчога?

– А што я павiнен быў сказаць?

– А ён не член мафii?

– Ведаеш, Рыгор, колькi жыву, не бачыў нiводнага мафiёзi жывога, толькi ў дэбiльных амерыканскiх фiльмах.

– Я так i думаў, – шырока ўсмiхнуўся Рыгор. – Добра. Ноч. Трэба ехаць.

Ён дастаў з-за пазухi доўгiя скураныя пальчаткi i пайшоў да аўтастаянкi, завёў матацыкл i з грукатам пранёсся праз пляц, па вулiцы, пад мост

Прыпынак

Горад запальвае тысячы дзяржаўных лямпачак на вулiцах i ў пад'ездах, а потым засынае. Тралейбусы i аўтобусы выпраўляюцца ў апошнiя рэйсы. На адным з такiх аўтобусаў едзе выхаваны iнтэлiгентны юнак. Ён сочыць панельна-цагляныя кругавiды, што мяняюцца за акном, i не заўважае, як побач з iм сядае жанчына. Толькi калi спадарожнiца пачынае ўладкоўвацца i штурхае юнака, той аглядаецца i бачыць п'яны паглядны твар.

– Прабачце, малады чалавек, я зусiм незнарок села на крысо вашага шыкоўнага палiтона. А зрэшты, я збiраюся спаць, – яна бессаромна пазяхае, прымружвае вочы i засынае iмгненна, як могуць адключацца толькi салдаты i спрацаваныя сяляне.

Аўтобус раптоўна тармозiць, бо нейкi недарэка перабягае дарогу каля самых фараў. З вадзiцельскай кабiны даносiцца жлобская лаянка. Юнакова спадарожнiца ўраз прахоплiваецца, здзiўлена зiркае i з гонарам мовiць:

– Мне блага, дазвольце я перасяду на вашае месца. А то раптам упаду з крэсла, i вам давядзецца мяне падымаць...

Яны мяняюцца месцамi. Жанчына бярэ юнака пад руку, кладзе голаў яму на плячо i зноўку засынае. Той глядзiць на круглыя капронавыя каленi спадарожнiцы, i яму падаецца, што яна ведала i чакала, калi недарэка стрымгалоў перабяжыць вулiцу перад самым аўтобусам, каб ёй лепш уладкавацца i заснуць на плячы. Прачынаецца яна знячэўку.

– Дзе мы едзем? – пытаецца жанчына ў цёмнага акна.

– Кальварыя, – юнак арыентуе спадарожнiцу.

– Пабудзiце мяне на перадапошнiм прыпынку...

На задняй пляцоўцы купка падлеткаў у чорных скураных кепках, на якiх паблiскваюць брошкi i ланцужкi. Падлеткi цiкуюць юнака i жанчыну ды перакiдваюцца каструбаватымi жарцiкамi.

Аўтобус пусцее на кожным прыпынку, як пусцее грамадскi транспарт, калi аддаляецца ад сталiчнага цэнтра.

Юнак пакрысе звыкаецца з думкаю, што прыйдзецца давесцi дамоў стомленую жанчыну.

– Прачнiцеся, вам хутка сыходзiць.

Падлеткi чуюць юнаковы словы, смяюцца i ўключаюць магнiтафон. Юнак крыўдуе, што не можа iм адказаць i змушаны трываць знявагу.

– Дзякуй. Я пайшла...

Спадарожнiца iдзе на пляцоўку, дзе хрыпiць "металам" загорнуты ў цэлафанавы пакет дабiты касетнiк. Аўтобус рэзка спыняецца, i падлеткi ледзь паспяваюць падхапiць жанчыну, што наважваецца выпацкаць футра аб мокрую, засыпаную жвiрам падлогу.

– Хэй, муж, вазьмi сваю жонку, – да юнака гукае хударлявае дзяўчо i дзеля падлеткавай весялосцi дадае: – Нам яна не патрэбна.

Аўтобус вязе на апошнi прыпынак смех i "металёвую" музыку.

– Быдлаватыя жарты, – наўздагон аўтобусу пасылае жанчына.

– Яны яшчэ дзецi, – юнак няўпэўнена баронiць падлеткаў.

– Якiя дзецi? Адно слова, быдла...

– Калi вы не супраць, я правяду вас, – ён спрабуе супакоiць раззлаваную "жонку".

– Ведаеце, малады чалавек, я не супраць. Я вам вельмi ўдзячная. Праўда, тое месца, куды мы пойдзем, даволi цяжка назваць маiм домам. Адно, што там сапраўды маё, дык гэта хлопчык. Зрэшты, ён, напэўна, спiць i не пачуе, як я прыйду. Смерць прыходзiць у наш дом так цiха, што мы не чуем яе. Як мне блага... Я шмат выпiла i зусiм нiчога не ела. А потым нiяк не магла выклiкаць таксi, увесь час лiнiя была занятая.

Жанчына трымаецца за юнака. Яны iдуць адлiжнаю сцежкаю, што вiецца каля высозных сцен з чорнымi вокнамi. Спадарожнiца несупынна гаворыць.

– Я паехала праз увесь горад на аўтобусах. Цэлы дзень ля плiты, цэлы дзень на нагах... Мы рыхтавалi жалобную вячэру. А за сталом я не змагла есцi, толькi пiла i маўчала. Не ведаю, як вы, а я пасля могiлак есцi не магу. Мне прапаноўвалi застацца пераначаваць. Сава з Яняй – мае даўнiя сябры, але ж я не магу кiнуць сямiгадовага сына аднаго на цэлую ноч. Не магу? Не магу. Мы сёння пахавалi Янiнага сына. У Савы з Яняй нiкога не засталося. Адзiн сын... Быў... Ён у мiнулым годзе школу скон...

Жанчына паслiзгаецца i непрыгожа, падвярнуўшы пад сябе нагу, падае на брудны лёд. Юнак ледзь утрымлiваецца на нагах. Ён губляецца i нават не адразу дапамагае спадарожнiцы падняцца. Тая, седзячы на сцежцы, пачынае разглядаць пабiтае калена, з якога праз светлы падраны капрон сочыцца кроў.

– Нiшто, загоiцца, – недарэчна весела кажа жанчына i смяецца. Рэха нясе смех над кварталам, у цёмнае гладкае неба.

Яны iдуць далей. Жанчына ледзь заўважна прыпадае на пабiтую нагу. Яна надзiва хутка забываецца на падзенне i працягвае расказваць юнаку пра няшчасце сваiх сяброў:

– Яня была ўпэўнена, што iх сын стане дыпламатам. А тут раптам такое... Жах! I знайшлi яго зусiм выпадкова, суседскiя дзецi палезлi на гарышча i ўбачылi, што ён спiць, седзячы ў кутку. Дзецi прыбеглi да Янi i сказалi, што яе сын спiць на гарышчы. I чаму менавiта ён? Не разумею... Чаму нiкчэмнасцi, што ў аўтобусе музыку слухаюць, яшчэ жывуць, а разумны i прыгожы юнак спiць на могiлках? Колькi рознай брыды па свеце соваецца?! I нi на што яна не здатная, i нiкому яна не патрэбная, нават смерцi. А вось хлопца няма. Ён узяў з бацькоўскае шафы снатворнае i заснуў. Калi Яня знайшла яго на гарышчы, ён быў мёртвы. I чаго, спытайцеся, нам нестае? Смерць хадзiла за iм, i нiхто з нас не бачыў яе. I вось што дзiўна, звычайна пасля пахавання ўваччу твар нябожчыка стаiць, а ў мяне – стол, прыбраны па-святочнаму. Я замучыла вас сваiмi прыпавесцямi. Зрэшты, мы прыйшлi. Дзякуй вам, малады чалавек.

Жанчына растае ў цемры пад'ездных дзвярэй. Праз колькi мiнут на цёмным фасадзе запальваецца маленькi прамакутнiк акна з яркай прыветнай лямпачкаю.

Будоўля

Тады мне было не сорамна ўзяць флейту i пачаць вучыцца iграць. Я набыў флейту ў чорным з матэрыi футарале i паўсюль вазiў яе з сабою. Вечарамi я на слых падбiраў мелодыi простых песень i радаваўся, калi хоць нешта атрымлiвалася.

У той вечар я ўзняўся на вежу, выйшаў праз акно на вузкi карнiз, сеў на яго i пачаў iграць. Мне падалося, што вежа хоча нахiлiцца i скiнуць мяне, каб я праляцеў колькi дзесяткаў метраў i разбiўся аб заваленую бiтай цэглаю зямлю.

Я сядзеў на карнiзе, а пада мною ўнiзе ляжаў засыпаны будаўнiчым смеццем двор. Пада мною было мястэчка.

Вежа належала сабору, што стаяў на грудзе. Баракальная трохнефная базiлiка ўздымалася над мястэчкам. Дзве белыя вежы свяцiлiся ў начным небе. А мястэчка ляжала ўнiзе. Малое, бруднае, з недагледжанымi скверамi i садамi, з аднапавярховымi крамамi i нахiленымi платамi, з патрэсканым асфальтам i брэхам навязаных сабак.

У саборы мы працавалi ўтрох: Ладак, Хведар i я. Вечарамi я сядзеў на карнiзе, а яны былi ў вежы. Яны спрачалiся штовечар, i iхнiм спрэчкам не было канца. Звычайна пачынаў Хведар:

– Марна ўсё гэта. Мiтусня. Пыл. Дарэмнасць. Сягоння, ты бачыў, у левым нефе са скляпенняў абвалiлася больш як метр атынкоўкi. Два анёлы ўпалi на падлогу i ператварылiся ў друз, iм нават крылы не дапамаглi ўратавацца. Іх не адновiш. Мы нават не паспелi iх сфатаграфаваць, а iх ужо няма. I так паўсюль. Утрох мы не паспеем нiчога зрабiць, нават фрэскi зафiксаваць не зможам. А яны сыплюцца, падаюць i знiкаюць... Мы толькi прысутнiчаем, мы толькi саўдзельнiкi працэсу. Мы працуем вельмi марудна i не паспяваем нават прыпынiць распад. Сягоння разбiлiся анёлы, а ўчора ў цэнтральным нефе мы забiлi металёвы крук, каб замацаваць рыштаваннi, бо той, што быў забiты ў Лiзавецiну постаць, выпаў. Мы мацуем рыштаваннi, а яны згнiлi, струхнелi. Цвiкi павыязджалi з дошак, i робiцца небяспечна нават проста хадзiць, не тое што працаваць. Рыштаваннi перастаялi свой тэрмiн, яны спарахнелi. Мы ходзiм па рыштаваннях, яны хiстаюцца i рыпяць...

Хведар высокi, чорнавалосы з рудой барадою, насiў паўвайсковы фрэнч. Гаварыў Хведар цiха i невыразна, словы злiвалiся ў манатонную плынь. Ён не рабiў акцэнтаў, не нацiскаў, не выдзяляў... Ён канстатаваў i пералiчваў. У Хведара былi вялiкiя глыбока-чорныя вочы, i ў iх увесь час нешта трапляла: мошка, парушынка, пыл...

Я iграў на флейце i не пярэчыў Хведару. Я глядзеў з вежы на мястэчка, на комiны, цагельню, на пажарную вышку, на царкоўны купал без крыжа... Я глядзеў на зарослае бэзам, палыном i крапiвою соннае мястэчка.

Хведару пярэчыў Ладак.

Ладак насiў фуфайку. У касцёле было сыра i халодна, i Ладака выратоўвала шэрая i цяжкая фуфайка. Ладак спрачаўся:

– Мы працягваем пачатае. Не мы распачалi будоўлю, не мы скончым яе. Да нас пабудавалi, да нас зрабiлi некалькi рапарацый, да нас паставiлi i гэтыя рыштаваннi. Мы толькi ўмацоўваем. Мы зробiм, колькi зможам. Пасля нас прыйдуць наступнiкi i будуць працягваць зробленае папярэднiкамi. Частка збудаванага згiне, але большасць застанецца. Два анёлы разбiлiся, астатнiя засталiся. Частка знiкне, i гэта непазбежна, але мы працуем дзеля цэлага, дзеля вялiкага, а не дзеля кавалка...

У спрэчках я не падтрымлiваў нi Ладака, нi Хведара, бо не ведаў, на чый бок стаць. Я сядзеў на карнiзе, пад зорамi, i вучыўся iграць на флейце. Сваёй прысутнасцю я аб'ядноўваў Ладакаў iдэалiзм i Хведараў матэрыялiстычны песiмiзм. Хведар працягваў:

– Рыштаваннi трэба разабраць i паставiць новыя. Трэба заказаць стацыянарныя, жалезныя. Калi мы не зробiм гэтага, мы пазабiваемся, ходзячы па струхнелых дошках... Але адкажы мне: дзеля чаго мы распачалi гэтую працу? Папярэднiкi прыйшлi ў абрабаваны, закiнуты сабор i паставiлi рыштаваннi, а потым кiнулi працу. Дошкi i бярвеннi згнiлi. Цяпер прыйшлi мы. Дзеля чаго? Дзеля таго, каб паставiць новыя рыштаваннi i сысцi? Мы прыйшлi, каб пайсцi. Нам здавалася, што мы адновiм сабор. Але гэтак мы думалi ў сталiцы. А тут – правiнцыя, абыякавая да нас i да сабора. Я пераканаўся, што сабор нiколi не належаў гэтаму закiнутаму мястэчку. Увесь час, на працягу чатырох стагоддзяў, нехта прыязджаў са сталiцы i падтрымлiваў сабор. А мястэчка было здатнае толькi нiшчыць. Выбiвалiся шыбы, выломлiвалiся рамы, узрывалася падлога, здымалiся дзверы, рабаваўся алтар, разбiваўся арган... Праўда, потым уставiлi вокны i навесiлi дзверы, каб захоўваць у саборы ўгнаенне. Местачкоўцы i сягоння салiлi б у саборы агуркi цi захоўвалi ўгнаеннi, каб не папярэднiкi, што прыйшлi i выгналi iх. У сутарэннях соль з'ела сцены на паўтары цаглiны...

– Спынiся, я скажу, – упэўнена пачаў Ладак, – сягоння ў скверы я сустрэў жанчыну. Яна спынiла мяне i загаварыла. Яна казала так. Вы з тых будаўнiкоў, што працуюць у нашым саборы. Яна так i сказала – нашым саборы, не ў царкве цi ў касцёле, а ў саборы. Вы аднаўляеце яго, i я хачу вас папрасiць застацца ў мястэчку, пакуль не скончыце рапарацыю. Вам не варта вяртацца ў сталiцу. Там шмат будаўнiкоў, i вас там нiхто не ведае, а тут вас ведаюць i любяць усе. Вы iдзяце вулiцаю, i ўсе гавораць услед, што пайшоў чалавек, якi будуе сабор. А тыя, што былi ў саборы да вас, з'ехалi, кiнулi пачатае... Мы глядзелi на вежы i чакалi, мы спадзявалiся, што будаўнiкi вернуцца. Але замест iх прыехалi вы. Дык няўжо i вы не зробiце працы да канца?

Хведар засмяяўся. Ён смяяўся нядобрым сухiм смехам, а потым загаварыў роўна i спакойна, быццам не было нiякага смеху:

– Яны чакалi i спадзявалiся?! Як жа ж, чакалi. Яны абдзiралi цынк з саборнага даху i крылi iм свае лазнi. Яны кралi вапну i цэглу i будавалi хлявы. Усё, што падрыхтавалi нашыя папярэднiкi, яны цягнулi i прадавалi. А твая сустрэча з жанчынай – выключэнне. Да нас прыходзяць, з намi гавораць. Але хто? Хто з намi загаворвае i нам спачувае? Адзiнкi. Убогiя i слабыя. Іх адрынула мястэчка, i яны iдуць да нас. Іх лiчаць ненармальнымi, дзiвакамi. На iх нельга спадзявацца, яны не могуць супрацьстаяць тым, хто разбураў...

Хведар гаварыў. Ладак слухаў. А я iграў. Я спрабаваў скласцi мелодыю, я чуў яе i мог нават праспяваць, але не мог сыграць яе на флейце. Я не саромеўся свайго няўмення. Я не саромеўся насiць кунтуш, якi мне падарылi ў тэатры. Я дапамагаў там хутчэй зрабiць дэкарацыi. Знаёмыя папрасiлi. А ў тэатры iшло спiсанне. Кунтуш трапiў да мяне. Ён быў цёплы, i ў саборы можна было хадзiць у iм i не мерзнуць.

Хведар з Ладакам спрачалiся штовечар, пакуль Ладак не захварэў. Спачатку яго бiў траскучы кашаль, кашаль сухi, як мех з-пад цэменту, сухi, як наждачная папера. А потым пачалося запаленне лёгкiх. Ладак цэлымi днямi ляжаў у ложку, i ў яго была гарачка. Аднойчы Ладак страцiў прытомнасць. Ён устаў з ложка, зрабiў крок i ўпаў. Мы не ведаем, колькi Ладак праляжаў без прытомнасцi на цэментавай падлозе. Хведар пайшоў у бытоўку па запалкi i знайшоў Ладака на падлозе ў адной кашулi. Мы выклiкалi "хуткую", i Ладака забралi ў бальнiцу. У местачковай бальнiцы Ладак прабыў тры днi, бо зрабiлася горш i яго павезлi ў горад.

Хведару не было з кiм спрачацца. Я не пярэчыў яму, а ён не любiў гаварыць, калi нiхто не пярэчыць. Надвячоркам я сядзеў на карнiзе i граў на флейце. А Хведар пачаў хадзiць у рэстаран i выпiваць. Ён пазнаёмiўся з афiцыянткаю i не начаваў у саборы. Недзе праз месяц, як Ладака забралi ў бальнiцу, Хведар зламаў руку. Ён iшоў надвячоркам у рэстаран. Сабор стаяў на грудзе, i да рэстарана трэба было спускацца па вузкай сцежцы. Хведар аступiўся i зламаў правую руку. Ён з'ехаў, i я застаўся ў саборы адзiн.

Я застаўся ў вялiкiм трохнефным баракальным саборы памiж трухлявых рыпучых рыштаванняў. Я працягваў распачатую працу, апранаў процiвагаз i палiваў фрэскi "акамяняльнiкам". Цягаў па рыштаваннях цяжкiя балоны. А на вежы гарэла святло. Я не гасiў лямпу на вежы, i яна гарэла i ўдзень i ўночы. Бо я вырашыў: калi перагарыць лямпа, я з'еду. Лямпа згарэла. Я зняў кунтуш i павесiў яго на дроце высока, пасярод сабора. Мой кунтуш нагадваў чалавека.

Цяпер я саромеюся iграць на флейце. Я хаджу ў шэрым палiто i ў шэрай кепцы, каб не вылучацца з натоўпу.

Неяк я заехаў у тое мястэчка. Я быў у сваiм непрыкметным палiто, i мяне нiхто не пазнаў, бо яшчэ я не нашу доўгiх, як раней, валасоў. Я вырашыў паабедаць у рэстаране, дзе i спытаў у швейцара пра афiцыянтку, да якой хадзiў Хведар. Швейцар сказаў, што яе даўно няма, бо ёй не пашанцавала. Яна захварэла на пранцы i з'ехала. А яшчэ той швейцар сказаў, што людзi баяцца заходзiць у сабор, нават побач з саборам людзi баяцца хадзiць, бо ў саборы мастак павесiўся.