Текст книги "Новая зямля (на белорусском языке)"

Автор книги: Якуб Колас

сообщить о нарушении

Текущая страница: 9 (всего у книги 11 страниц)

На момант цiха стала ў хаце,

Куды мужчыны завiталi,

Спынiлiсь, шапкi пазнiмалi,

Прад абразамi гнуць галовы.

– Бывайце ж, мiлыя, здаровы!

– Ну, час вам добры, едзьце з Богам!

Iм кажа мацi за парогам,

Жадае шчасця i дабра.

Мужчыны рушылi з двара,

На воз паселi i ўздыхнулi

Ды ўлева к дубу павярнулi.

Ускiнуў жвавы конiк грывай,

Два разы пырхнуў выразлiва

Вiдаць, далёкую дарогу

Пачуў Сiвак, забiў трывогу

I, шыю выгнуўшы дугою,

Пабег вясёлаю трусцою

Па гладзi мяккага дзiрвана.

Алесь i Костусь з-за паркана

Глядзелi iм услед маўклiва,

I думка нейкая тужлiва

На смутных тварыках блукала

I ценем вочы засцiлала;

I iм здавалася, што з iмi

Дзялiлiсь жальбамi сваiмi

I дуб стары, i той будынак,

I лазнячок ускрай лагчынак,

I гэты лес, i само неба:

Чаго людцам, чаго iм трэба?

Нашто шукаць зямлi далёка?

Зайздросна ты, людское вока!

Хiба тут цесна? свету мала?

Няма работы для арала,

Цi для сярпа, або для коскi?

Цi не прыгожа ў кроплях роскi

Гарыць-iрдзiцца дрыгаценне,

Як нейкi вобраз летуцення,

Адбiтак вечнае красы?

Цi не багаты тут лясы

I рознай пташкай, i звярамi,

Арэхам, ягадай, грыбамi?..

Эх вы, нявiннасць i прастэча!

Цямны вам лёсы чалавечы.

Але напэўна i мужчыны

Паважнасць гэтае хвiлiны

Не менш ад хлопцаў адчувалi,

I нейкi час яны маўчалi,

I кожны ў думках сам з сабою

Размову меў часiнай тою.

Ды што гадаць аб гэтых словах,

Што не адбiлiся ў размовах?

Мiнем дарогi, iх малюнкi,

Iм не падведзены рахункi;

Яны заўсёды свежы, новы

I мнагадумны, настраёвы,

Iх нi прайсцi, нi азiрнуць,

Яны сваiм жыццём жывуць.

Ды ўсё ж зазначыць я тут мушу

Мiхал з Антосем сваю душу

Дарогай цешылi нямала.

Прад iмi Случчына ляжала,

Старонка мiла i багата.

Народ, вiдаць, жыў панавата,

Прынамсi, добра i заможна,

Па ўсiм аб гэтым судзiць можна:

Па ветраках, такiх удумных,

I па абэржах гэтых, гумнах,

Па старасвецкiх азяродах,

Па гарбузах на агародах,

Па тытуню i па садочках,

Дзе хаты нiклi, бы ў вяночках.

А тыя лiпы цi таполi!

Такiх не бачылi нiколi:

Развiслы, тоўсты, сакавiты,

Гамоняць з небам – паглядзi ты!

За многа вёрст здалёк вiдаць.

– Ну, дрэвы! нечага сказаць;

Зямля, брат, сiлы многа мае

Такiя вежы выганяе!

А роўнядзь, роўнядзь! як далонi!

Мiхал зазначыць цi Антонi.

– Эх, брат, зямля: ўмiраць не трэба,

Не пашкадуе табе хлеба.

Ўсё прыцягала iх увагу:

Цi ўстрэнуць родную сярмягу

I людзi простыя так ветлы,

I погляд добры iх i светлы

Так да душы i пранiкае

I сэрца цешыць i ласкае;

Цi хутарочак пападзецца,

Ну, як знаёмы, усмiхнецца!

Цi гэта вёска з ветракамi

I з прыдарожнымi крыжамi

Ўсё так павабна, так адметна,

I ўсё вiтала iх прыветна,

Бы тая блiзкая радня.

На трэццю ранiчку да дня

Мужчыны трохi i блудзiлi,

Дарога ж мерылась на мiлi

Яны прыклыгалiсь да мэты,

Каб аглядзець куточак гэты.

Мiхал злез з воза, кiнуў вокам,

У двор шыбуе мерным крокам,

Iдзе, гасподу разглядае.

Яна не досыць маладая;

I на двары не вельмi ладна,

Ўсё нейк раскiдана, няскладна,

Як бы будынкi мiж сабою

Жылi не ў згодзе, бралi з бою

Мясцiнкi тыя, дзе стаялi,

Адна другую адпiхалi,

Або ляпiлiся няўклюдна.

I каля хаты было брудна;

I нават гэта сама хата

Была залiшне праставата:

Абрэз страхi йшоў коса, крыва,

I гэта стрэшка шалудзiва

То голы плех, то кучка моху,

I ўся дзiравiлась патроху,

I нават комiна шчарбата,

Ну, адным словам, – гора-хата

Сваiм прыгожствам не хiлiла.

Але не ў хаце сэнс i сiла.

Бо хаце можна раду даць

I на свой густ пабудаваць,

I хата стане больш вясёла,

А не такая вось стадола,

Наогул хата – справа дробна,

Абы зямля была ўпадобна.

Мiхал яшчэ раз кiнуў вокам,

Э, хата – глупства: лес пад бокам.

З такою думкаю ў акенца

Мiхал пастукаў пужаленцам.

На гэты стук у яме-хаце

Наўперад рыпнулi палацi

I зварухнуўся край бярлогi,

А потым шлопнулi ўжо ногi;

Сам гаспадар, кудлач заспаны,

Iдзе на стук неспадзяваны

Хадою важнаю iндыка.

– Цi тут жыве Фядос Хадыка?

Мiхал пытае, жджэ адказу,

Адказ даецца, ды не зразу,

Як падабае ў такiм стане.

– Тут, тут! А скуль вы, мой васпане?

I хто такi сам, ягамосцю?

Фядос пытанне ставiць госцю,

Вачэй не зводзiць з яго твару.

– Здалёк мы, пане гаспадару:

Чатыры мiлi за Нясвiжам

(Мiхал лiчыў Нясвiж Парыжам,

Усiм вядомым на ўсiм свеце),

I мы вас маем на прымеце.

Даведалiся ад людзей,

Што пан Хадыка, дабрадзей,

Сваю пасаду спродаць мае.

– Так. Справа, значыцца, такая!

То пачакайце ж, калi ласка!

I знiкла ўраз яго апаска

(Не шкодзiць быць i асцярожным

Прад незнаёмым падарожным).

Хадыка зараз захадзiўся

I аканчальна абудзiўся,

Кажух накiнуў ды йдзе ў сенi,

I таго страху няма й ценi:

Глядзiць прыветна, як на брата.

– Заходзьце ж, брацiку, да хаты.

Ды вы з канём? дык заязджайце,

Вось тут пад клуняю стаўляйце,

Сюды, за гэты стог саломы!

Гамоняць, бы даўно знаёмы,

Адны другiм так моцна рады!

Няма нi хiтрыкаў, нi здрады,

Нi гэтай фальшы, нi падкусы;

Iдзе гаворка без прымусы,

Хвiлiнак першых палi путы,

I душы насцеж разамкнуты.

– Сюды, сюды кiруйся, браце:

I месца будзе й корму хваце.

Там за аўсянымi снапамi

Ядзяць iх мухi з камарамi

Ляжыць i кошанiна й вiка

Не агалеў яшчэ Хадыка!

Каня адпрэглi, воз прыбралi,

На прыгуменнi пастаялi;

Нiяк не скончыш той размовы,

Бо людзi свежы тут i новы,

Кранеш адно, ўсплыве другое;

Такi ж i трэба сёе-тое

Абмеркаваць як мае быць,

Аб тым аб сiм пагаманiць

I з той размовы асцярожна

Што-небудзь вывудзiць i можна,

Цi слоўка, рысачка якая,

Ўсё гэта часам памагае

Зiрнуць на справу iншым вокам

I падысцi да яе бокам.

I стала ясна з той размовы,

Якiя цяжкiя умовы

Няхай iх людзi лепш не знаюць

Прадаць зямельку прымушаюць.

– Пакрыўдзiў Бог мяне сынамi,

Ядзяць iх мухi з камарамi!

Няма сыноў – няма падмогi,

А сам я стаў слабы на ногi,

Бракуе сiлы мне, браточкi!

Няма, мiнулiся гадочкi,

Калi зямлю вярнуў Хадыка

Не горш вала таго цi быка.

Зямля ж тут, братцы, залатая:

Цаны яна сабе не мае!

Але вядома, браце мiлы:

Тут рукi трэба, сiлы, сiлы,

А iх няма, заўважце самi,

Ядзяць iх мухi з камарамi!

I я – скажу вам па сумленню

Больш к гандлю маю нахiленне.

Дык вось чаму я, ягамосцi,

Мае вы мiленькiя госцi,

I прадаю сваю пасаду,

Казаў Хадыка ўсё да ладу

I так праконана, праўдзiва,

Што нашы купчыкi маўклiва

Кiвалi толькi галавамi

Ды усмiхалiся часамi;

Але цiшком самi сабе

Напэўна мыслiлi другое:

"Спяваеш добра, ды цi тое?

Вярзеш, брат, грушу на вярбе".

– Хадзем у хату, мае братцы;

Не грэх было б пасiлкавацца

Хоць верашчачкаю з блiнамi,

Ядзяць iх мухi з камарамi!

– А мо б наўперад, пан Хадыка,

Калi фатыга невялiка,

Нам паказаў бы сваё поле?

Сказаў Мiхал. – Што ж? Ваша воля!

А пацiкуйцеся: тут блiзка;

Зямля, бы ў мацеры калыска,

Навiдавоку, пад рукамi,

Ядзяць iх мухi з камарамi!

Вось яна тут, уся валока,

Глядзiць на нас, як божжа вока.

Вось паплавец мой. Сена – пiва!

Ядкое, брацiкi, на дзiва:

Запраў, дык есцi будзе поп.

А жыта! ну, не ўзнiмеш сноп!

Глядзеце: ржышча – чарацiны,

Не вашы мiнскiя нацiны,

Бо вашы мiнскiя пясочкi

Знаёмы добра мне, браточкi,

Мясiў уласнымi нагамi,

Ядзяць iх мухi з камарамi!

Зямля раджайна, ох, раджайна!

Гарох расце тут незвычайна.

А грэчка! ну лаза лазою!

Ячмень, як лес, расце без гною...

Хто мае здольнасць, сiлы, рукi

I гаспадарскiя навукi,

Той азалоцiцца, мужчынкi!

Прыдбае хлеба i скацiнкi

I будзе жыць ён сабе панам

I складваць грошы чыстаганам.

Жывуць тут людзi багачамi

Ядзяць iх мухi з камарамi!

На паўвалоках i скупых,

Калi даўно сядзяць на iх!

Iдзе паперадзе Хадыка

I, не шкадуючы языка,

Пасаду хвалiць "залатую",

Як свацця дзеўчыну якую.

Антось на словы не зважае,

Бо ўласным вокам уздужае

Зямлi вартоўнасцi спазнацi,

Цi яна мачыха, цi мацi,

Цi не збяжыш ты з яе ўпрочкi?

Малыя шэранькiя вочкi

З-пад цёмных броў сачаць, як мышкi,

Як вучнi дбалыя на кнiжкi,

На тыя польныя адзнакi,

На iх вартоўнасцi i бракi,

Якiх не кожны прымячае

Цi не набыў таго звычаю.

Глядзiць унiклiва i ўдумна,

Праверыць там, дзе справа сумна,

Зямельку ботам капарне,

У рукi возьме, азiрне

I расцiрае ў пальцах грудку,

Каб лепш дазнацца таго скутку.

Зямля сапраўды неблагая,

Гаспадара ж яна не мае;

Каб пахадзiць за ёю дбала,

Тады б не гэтак выглядала.

– Зямля запушчана ў васпана;

Пакрыта скураю дзiрвана.

Глядзеце – пырнiца якая!

Зямлi вартоўнасць ён знiжае:

– Чартапалох буяе дзiкi!

Антось звярнуўся да Хадыкi:

– А дзе ўжо пырнiк завядзецца,

Змаганне трудна з iм даецца!

Хiбеюць доўга тыя гонi.

– Э, плюнь, браток мой! плюнь, Антонi!

Гадок, ну, два таго змагання

I пырнiку не будзе звання!

Кажу ж я вам, браток мой мiлы:

Няўпраўка мне, бракуе сiлы.

Зямля ж, ох, многа патрабуе

I догляду, i той увагi,

I, калi хочаце, павагi,

Тады вас хлебам ушануе,

I малаком, i пiрагамi,

Ядзяць iх мухi з камарамi!

– Так! гэта так, – Мiхал згадзiўся,

Яшчэ той брат наш не радзiўся,

Каб на ўзвi-вецер жыць багата

I ў днi будныя спраўляць свята.

Але дзе поле адзiчала,

То й там, васпане, смаку мала

Зрабi зямлю з такой аблогi!

Праз год не станеш тут на ногi!

Браты, наколькi было можна,

Вялi падходы асцярожна,

Каб збiць цану, хоць той цаны

Яшчэ не ведалi яны.

Ды як-нiяк зямлi валока,

Мiхал прыкiдвае на вока

Рахункi гэтай важнай справы.

Ў яго ваччу ўставалi лавы

Жытоў, што ўласнаю рукою

Засее восенню другою

На ўласнай гэтай на зямельцы...

А ўсё вiдаць, як на талерцы!

На курганку лясок мяшаны

Такi прыветны, хоць да раны

Яго вазьмi ды прылажы ты;

Далок паўз рэчку самавiты,

I гэтай рэчкi вiд усцешан,

Блiшчыць, бы срэбра, з-пад алешын.

Там хутаркi, ды ўсё з садамi,

То як папала, то радамi

Параскiдалiся па полi.

Зямлi i пашы там даволi.

А завядзеш i тут парадак,

То й сам харош ты будзеш, гладак.

Прайшлi мужчыны па гранiцы

I ўсе агледзелi драбнiцы

Ды сцiсла бралi пад увагу,

Як многа дасць зямля пасагу,

Калi б яе купiць прыйшлося.

Мiхал звярнуўся да Антося:

– Ну, як, Антось, твае пагляды

Наконта гэтае пасады?

Мiхал пытае, а ў самога

Купiць зямлю ахвоты многа,

I вочы поўны спадзявання,

Што iм тут будзе панаванне.

– Зямля, брат, важна! ох, зямля!

Як сажа, чорная ралля.

Купляй, заплюшчыўшы хоць вочы,

Ды колькi грошай ён захоча?

Цi будзе, брат, нам па кiшэнi?

Бо шчуплаваты нашы жменi...

I мелi доўгую нараду,

А потым моўчкi йшлi ў пасаду.

– Заходзьце ў хату, калi ласка,

Бо ўжо гатова i папаска,

Гасцей Хадыка сустракае

I на сняданне заклiкае.

Антось да воза адвiнуўся

I зараз з торбаю вярнуўся.

Мiхал з Антосем вайшлi ў хату,

З двара зусiм падслепавату,

З заметна знiжанаю столлю

I з павуццём па завуголлю.

Паўздоўж сцяны стаялi лавы;

I печ i сцены ўсе куравы,

Зямля няроўна, ўся на ямах,

На падваконнi i на рамах

След чарвяточыны замецен,

Не, выгляд хаты непрывецен!

– Сядайце ж, людзейкi-нябогi,

Ды пасiлкуйцеся з дарогi!

Да госцяў кажа гаспадыня,

Сама Фядосiха Аксiня.

Яна абрусам стол накрыла,

Гасцей уважна папрасiла;

А на стале – скаварадзiшча,

I скваркi правяць там iгрышча,

Звычай спраўляючы свiнячы,

I скрозь яешню пар гарачы

Клубкамi коцiцца i смыча

I нос прыемненька казыча.

Для завяршэння ладнай справы

Хадыка вынуў штось з-пад лавы.

I ставiць ён на стол... бутэльку,

Каб акрапiць сваю зямельку.

I вось, як чарка разоў пару

Прайшла ад госцяў к гаспадару,

Тады ўсе разам зашумелi

I праканалiся на дзеле,

Якiя людзi яны просты,

Што ашуканства, як каросты,

Цярпець не могуць i не зносяць,

Iдуць на чыстую, i досыць!

Што з першых слоў адны ў другiх

Пачулi блiзкiх i сваiх,

А як падводзiлi рахункi,

То iх скраплялi пацалункi.

– Я вас люблю! – казаў Хадыка.

I сам я – мiнскi гарамыка;

Пасябраваць хачу я з вамi,

Ядзяць вас мухi з камарамi!

I толькi вам, мае браточкi,

Каб не дажыў я гэтай ночкi,

Хачу прадаць сваю пасаду,

А сам за гандаль я засяду,

Мае вы родненькiя братцы,

Хачу я сальнiкам заняцца.

– Браток Фядос! – Мiхал гаворыць.

Не будзем доўга мы гуторыць:

Вось вам рука! – Фядос даў руку,

I ў тым агульным шуму-гуку

Зачаўся торг, пайшлi бажыцца

Ў жаданнi шчырым падружыцца,

Каб потым, далей, пры спатканнi

Не мець нiякiх нараканняў.

– Дык так: тры тысячы, Фядосе!

Той пальцам шоргае па носе,

Мiнуту мыслiць, разважае.

Мiнута важная, цяжкая.

I цiха-цiха стала ў хаце.

– Няхай так будзе, пане браце!

Гукнуў Хадыка канчаткова.

Яны рукамi крэпяць слова,

Антось iм рукi разнiмае.

– Няхай жа Бог нам памагае!

– Панамi будзеце, панамi,

Ядзяць вас мухi з камарамi!

XXVII. ПА ДАРОЗЕ Ў ВIЛЬНЮ

Дарогi, вечныя дарогi!

Знаць, вам спрадвеку самi богi,

Калi красёнцы жыцця ткалi,

I вашы лёсы вызначалi,

Няма канца вам, нi супыну;

Вы жывы кожную часiну,

То задуменны, смутна строгi,

Як след захованай трывогi,

То поўны чараў спадзявання,

То страхаў цёмнага знiкання,

Калi душа свой лёс прачуе

I ноч нябыту зацянюе...

Дарогi, цёмныя дарогi!

Вы так маўклiвы, вы так строгi!

Хто вас аблiчыць? Хто вас змерыць?

Хто вашы звiвы ўсе праверыць?

Хто вашы ходы абшукае?

Бо ўсё сваю дарогу мае!

Я не зайздрошчу тым з вас, браццi,

Каго спрадвечныя закляццi

Не парушалi, не тамiлi

I цяжкiм каменем не бiлi

I для каго ўвесь гэты свет

Ёсць аднае цялежкi след,

Пытаннi толькi дабрабыту,

Дзе ўсё прыводзiцца к карыту,

I гэта ёсць адна дарога,

Апроч яе няма нiчога.

Не! духу волi плынь жывая

Такога ладу не прымае

I не прыхiлiцца нiколi

Да гэтай лiшне простай долi,

Бо свет i жыцце мнагалучны

I мнагавобразны, выключны.

Таемна схованы, цiкавы

I разнастайны iх праявы,

Дзе кожны момант хвалi новай

Нам штось гуторыць сваёй мовай

Для сэрца i для разумення;

Дзе поўна ўсё свайго значэння,

Прыгоства, чар i глыбiнi,

Дзе граюць вечныя агнi,

Дзе патаемныя крынiцы

Звiняць, як струны заранiцы...

I толькi шкода: абмяжован

Ты, круг жыцця, i ў путы скован

Варожым поясам спавiты,

Сатканым злыднямi ў тры нiты,

З прыбiтай цёмнаю пячаццю,

Як падзалежнае закляццю.

Я знаю: скончыцца дарога,

Бо ноч нябыту, ноч-аблога

Сачыць наш час ад дня раджэння

Сляпымi зрэнкамi зацьмення,

Як дух закляцця, дух праклёну.

Ды покi круг мой не замкнёны,

Я зноў хачу зiрнуць назад

Пад тыя стрэхi родных хат,

Дзе зачалася пуцявiна,

Дзяцiнства светлая часiна...

Дарогi, вечныя дарогi!

Не вечна ж ходзяць па вас ногi!

Ды так: зрабiлi i пачатак

Тры соткi дадзены ў задатак!..

Няўжо то праўда, не вяроза?

Няўжо канец табе, пагроза,

I вечны цiск пад панскiм ботам,

I страх знайсцi канец пад плотам?

Няўжо то праўда, а не сненне

I мара йдзе ў ажыццяўленне?

Цяпер няма назад адходу!

Скiдай з дарогi перашкоду,

Нi перад чым не запыняйся

I з гэтай спадчынай сквiтайся,

Што асталося ад бацькоў

Зямелькi некалькi шматкоў,

I толькi трэба йсцi станоўка,

Адно хай думае галоўка:

Як абярнуцца тут лаўчэй,

Каб справу выканаць хутчэй,

А першым дзелам справа пiльна

Паехаць трэба ў банк у Вiльню

Навесцi спраўкi, сёе-тое

Цi разрашэнне там якое.

Аб гэтым шмат тут гаварылi

I ехаць дзядзьку прысудзiлi.

Убраўся дзядзька, як у свята;

Сказаць – не вельмi зухавата;

Пiльчак быў простага суконца

I той весь вырыжаў ад сонца;

Кашуля зрэбна, але бела,

А шапка козырам сядзела,

Хоць i зналася добра з горам;

А боты вымазаў ён здорам;

А на кiёчку за плячамi

Вiсела торба з кутасамi;

У торбе хлеб, кавалак сала,

З кiшэнi люлька пазiрала

Таварыш верны i нязменны

I з тытуном капшук раменны.

Незухавата, але гладка

На iм ляжала ўся апратка.

Вось дзядзька ўжо Маргi мiнае

I ў даль з задумай паглядае;

Iдзе, на жыта погляд кiне,

На нiвах сэрцам адпачыне,

Iдзе далей, iзноў сцiгае,

Дарога гэта – немалая!..

I думаў дзядзька, каб танней як,

Хоць бы за трыццаць пяць капеек

А чым танней, тым лепш, вядома,

Далей ад'ехацца ад дому.

У дзядзькi ў Стоўбцах быў дружака,

Вакзальны стораж, Донiс Драка;

Ён машынiстаў знаў каротка,

Кандуктарчыха – яго цётка,

А з качагарам жыў, як з братам,

I быў канторшчык яго сватам;

З тэлеграфiстамi ён знаўся,

А з дзядзькам летась сябраваўся,

Падумаць толькi – чуць не шышка!

I з аднаго яны кiлiшка

У цёткi Генi выпiвалi,

I разам восi яны кралi.

I гэтай думкай, як бы хваляй,

Падхвачан дзядзька, чэша далей

З узгорка ўнiз, iзноў на ўзгорак,

Як бы па хвалях лёгкi корак.

Але не-не ды смутна стане,

Як ён палi вакол агляне,

I гэты лес, смугой засланы,

I родны Нёман, i курганы,

I хвайнякi, i грушы ў полi,

Як бы не бачыў iх нiколi.

I блiзкi сэрцу яго сталi

Малюнкi гэтай роднай далi,

I нейкi смутак, жаль нахлынуў,

Як бы надоўга iх пакiнуў.

Iдзе наш дзядзька, разважае

I лес Сустрэнаўку мiнае,

Праходзiць грэблю i балота.

Лажылась сонца пазалота

На верх лясоў чырвоным шляхам,

I ноч панурым сваiм гмахам

У змрок нiзiны спавiвала

I сон на землю навявала.

Вось кончан лес, i Стоўбцы блiзка.

Туман на возера лёг нiзка,

Вада шумела каля млына,

Свiстала голасна машына,

А там за возерам, як струнка,

Пралегла роўненька чыгунка.

Вось пераезд, даўно знаёмы;

Правей вакзальныя харомы.

Антось зварочвае направа

Ды йдзе на станцыю рухава.

Ўсё там кiпiць, бы ў час разрухi,

Снуюць служачыя, як мухi,

Гудуць, шумяць, бы ў вуллi пчолы,

I ходзяць шумна балаголы,

Каменяцёсы з малатамi,

Гандляркi бегаюць з кашамi.

У лiхтарах агнi трапечуць!

А гандляры крычаць, шчабечуць

I б'юць у грудзi кулакамi,

Як бы забiць хацелi Шмульку.

А дзядзька палiць сваю люльку,

Сядзiць, другую накладае

I свайго сябра выглядае.

– А, брат Антонi! – дзядзька чуе.

Глядзiць – аж Драка сам шыбуе,

Iдзе, кiвае галавою

I газы пах нясе з сабою.

– Здароў, брат Донiс! – дзядзька рады,

Сябру кiвае для нарады:

– Скажы мне, браце, цi няможна,

Пры гэтым дзядзька асцярожна

Прыгнуўся к Донiсу, замяўся,

Ды Донiс зразу дагадаўся,

Што за патрэбу мае сябар,

Дык цi не можна б мне... за хабар

Крыху паехаць на машыне?

– А вось пастой, хай люд адхлыне,

Кур'ерскi пройдзе, а тым часам

Мы перамовiмся з Уласам...

Спакойны будзь: мы ўсё абладзiм,

Хоць на таварны, а пасадзiм.

– Дык ты, брат Донiс, пастарайся!

– Будзь пэўны, брат, не сумнявайся:

З казамi мы на торг паспеем.

У гэты момант лютым змеем

Ляцiць кур'ерскi. Задрыжалi

Ўсе шыбы ў вокнах на вакзале,

I ўвесь народ ураз мятнуўся,

I дзядзька наш не аглянуўся,

Як i яго людская хваля

Нясла, бы шчэпку ў перавале.

Як бы хто iх тут страшна спудзiў.

Плячук тут дзядзька прынапрудзiў,

Крутнуўся моцна навакола,

Чуць з ног не збiўшы балагола,

Ды наступiў на бот падпанку,

Зато мiж цел прабiў палянку

Ён гэтым моцным паваротам,

У цвёрды грунт упёршысь ботам.

Званок, другi i зараз трэцi,

I дрыгнуў поезд, быццам чэрцi

Яго сярдзiта скаланулi,

Дождж цэлы iскар сыпанулi

I страшным рогатам заржалi

Ды з дымам далей паiмчалi.

Вакзал пусцеў, люд распаўзаўся.

Антось сядзеў або сланяўся,

Балелi ногi, ўнiкла сiла,

А спаць так моцненька кланiла!

– Ну, што, Антонi, рыбу вудзiш?

Заснеш, брат, потым i не ўзбудзiш.

Хадзем, брат, вып'ем, пагаворым!

Сябры выходзяць крокам скорым.

Сядзяць за пiвам, выпiваюць,

Аб розных справах разважаюць,

А пiва iм вяселiць душы,

I чырванеюць у iх вушы;

А праз кароткую хвiлiну

Антось садзiўся на машыну.

На паравозе без бiлета

Чхаў да Баранавiч дасвета.

Вiдаць, у добрую часiну

Збiраўся дзядзька ў пуцявiну:

Ў Баранавiчах налучыўся

Кандуктар добры: ён згадзiўся

Давезцi ў Вiльню дзядзьку сходна.

Ўздыхнуў тут дзядзька наш свабодна

I, азiраючысь трывожна,

Ў вагон шыбуе асцярожна,

Куды кандуктар тыкнуў пальцам.

I вось наш дзядзька едзе "зайцам".

Тым часам сонейка ўсхадзiла,

Палёў узгоркi залацiла,

I белаватаю смугою

Туман навiснуў над вадою.

Вагон бiтком набiт народам.

Iмчыцца поезд поўным ходам,

I толькi пыл ён падымае,

Як ад табакi, дзядзька чхае.

Пайшоў кандуктар i вачамi

Шукае торбу з кутасамi.

Стхарыўся дзядзька у куточку,

I торба з iм на тым кiёчку,

З якiм наш дзядзька пехатою

Учора йшоў адзiн душою.

Не спаў ён праве цэлай ночы,

На свет глядзець не хочуць вочы,

А галава сама гуляе,

Машыне тахты выбiвае:

Нанiз падзе, назад рванецца,

Туды-сюды яна качнецца

I грукне ў сцену, як дурная,

Як толькi карк яе трымае!

Так на вяселлi маладуха,

Калi датне яе сiвуха,

Забудзе ўсё ды пойдзе ў скокi

I чэша дробна, рукi – ў бокi,

Не чуе долу пад нагамi

I плешча ў тахт яна рукамi.

"Лягаш" у дзядзьку ўцiкаваўся

I, як з iм толькi параўняўся,

Пад бок штурхнуў яго рукою,

Маргнуў, паклiкаў галавою.

Ўсхапiўся дзядзька наш праворна

I за кандуктарам пакорна

Iдзе ён, стомлены, заспаны,

Не раз схiнуўшыся, як п'яны.

Прывёў ён дзядзьку ў карыдорчык

(Абодвух iх трымае ворчык).

– Iдзi сюды! – кандуктар кажа.

Я буду сам стаяць на стражы

Iдзе кантроль, дык ты схавайся,

Сядзi цiшком, не адзывайся,

Не кашляй моцна i не грукай!

I з гэтай мудраю навукай

Кандуктар дзверы адчыняе,

I хiтра пломбу ён знiмае,

Засадзiць гвозд, ключом пакруцiць,

А страх аж вочы дзядзьку муцiць,

I губа ходзiць, бы ў жаробкi.

Тым часам дзверы бруднай "топкi"

Ўраз адамкнуў кандуктар лоўка

I зачынiў, бы ў клетцы воўка,

Запхнуўшы дзядзьку чуць не сiлай

Да гэтай дзiркi апастылай.

Ступiў наш дзядзька крок, спынiўся

I свет яму тут зачынiўся,

Стаiць, як дурань, небарака.

– Куды ж ты ўпхнуў мяне, вужака?

Бадай ты спрах з сваёй нарою!

Гамонiць дзядзька сам з сабою.

– Ну ж, удружыў, гад! вось усунуў!

I ў цёмны кут ён злосна плюнуў.

– Ах, вэй! што гэта? цi сляпы ты?

То ж тут жа мы! – з кутка сярдзiты

Пачуўся голас чалавечы,

Аж узнялiся ў дзядзькi плечы,

Ды каб схаваць, што ён спужаўся,

Спакойна дзядзька адазваўся:

– А, гэта вы! Нашто ж пад слiну

Было вам ставiць абразiну?

Тут толькi стаў ён прыглядацца

"Зайцы" сярдзiта мiтусяцца.

Яны даўно ўжо там стаялi,

Як мышы з норак, выглядалi.

Пярэднi з iх, такi вяртлявы,

Яшчэ ўсё цёрся аб рукавы.

Было ўсё чорна тут ад сажы,

Насiлась густа пылу пража;

Адно акенечка i тое

Глядзела цьмяна насляпое.

А цесната – нi стаць, нi сесцi,

Тырчы, як пень, на адным месце!

Але сяк-так прымайстраваўся

Наш падарожны каля печы,

Размяў крыху грудзiну, плечы

I закурыць нарыхтаваўся,

У кут паставiўшы крывульку.

Дастаў капшук, агледзеў люльку,

Прадзьмуў цыбук, задаўшы смроду,

Аж пасажыр сiвабароды

Даўно ўжо ён на дзядзьку дзьмуўся

Шмаргнуўшы носам, адвярнуўся.

Але наш дзядзька не шманае:

Тытун у люльку накладае;

Тытун быў свой, а не куплёны,

I драў ён горла, як шалёны,

I, як казаў у нас Дзямешка,

Па галаве бiў, як даўбешка.

Тытун быў хвацкi, адмысловы,

I не адзiн курэц здаровы,

Хвацiўшы дыму галт знячэўку,

Як бы спiрытусу кватэрку,

I чхаў, i пырхаў з паўгадзiны,

I выцiраў з вачэй слязiны,

Аж пуп яго трашчаў i рваўся

(Ён бесарабскiм называўся

Тытун той дзядзькаў самавiты).

Як чорт, быў дым яго сярдзiты.

Наклаўшы люльку, выняў скалку,

Адкалупiў ён цыру галку

I гасiць крэсiвам. Iскрынкi,

Як залаценькiя пылiнкi,

З нягромкiм трэскам узвiлiся,

На цыр багата палiлiся.

Вось дзядзька люльку раздзiмае,

Цыбук хрыпiць, пiшчыць, спявае.

Дым усё большымi клубамi

Звiсае ў дзядзькi над вусамi.

I вось як люлька разгарэлась

Курыць даўно яму хацелась,

Набраў ён дыму рот паўнюткi

Цягнуў не меней паўмiнуткi

I клуб, як з комiна, пускае.

Нясецца дым, насы зрывае,

"Зайцам" духi ён забiвае;

I мух тым дымам даняло:

Гудуць жалобна, б'юцца ў шкло.

Падняўся кашаль мiж "зайцамi",

I ўсе зашморгалi насамi.

– Ой, фэ! не вытрываць! ратуйце!

Хоць нашу старасць пашкадуйце!

Крычаць "зайцы" ўсе ў адзiн голас

I на бародах скубуць волас,

А дзядзька пыхкае клубамi

I смех хавае пад вусамi.

Ды ў гэты момант з карыдора

Пачуўся голас кандуктора

I грук у дзверы кулакамi.

– Эй ты, там, торба з кутасамi!

Якога чорта гэта смалiш?

Ты мне вагон увесь развалiш!

Пакiнь курыць, бо i праз дзверы

Праходзiць дым сюды без меры...

Але i дым: аж з ног скiдае!

Ну, проста нос табе зрывае!

Кантроль, даў Бог, прайшоў удатна.

Вайшлi ў вагон, i так прыятна

Ў вагоне дзядзьку паказалась!

Прад iм раўнiна рассцiлалась

Палёў, засеяных хлябамi;

Загоны стройнымi радамi

Антосю вочы весялiлi

I на працягу цэлай мiлi

Узад пачцiва адхадзiлi

I расступалiсь прад машынай,

Як кавалеры прад дзяўчынай

Цi як прад свёкрам маладзiца.

Яна ж, як вольная арлiца,

Ляцiць стралою, грозна дыша

I сiвым дымам цяжка пыша.

I кожны мiг каля чыгункi

З'яўлялiсь новыя малюнкi:

Слупы мiльгалi верставыя,

Дарожкi, сцежачкi крывыя,

Што чуць заметна спамiж збожжа

Вiлiся йстужкаю прыгожа;

Лясы, гаёчкi вынiкалi,

I цэрквы вежамi блiшчалi

Ў жывых вянках бяроз i клёнаў,

I пакручастых рэчак гоны,

I мiгацелi сёлы, дворы,

Сады, курганы, касагоры.

– Ото разгон i шыр якая!

З сабою дзядзька разважае.

Зiрнеш – не згледзiш канца-краю,

I гэта ўся зямлi армада

Гаспадара-цара аблада!

Вялiкi ён багач на свеце,

Ды толькi бедны яго дзецi:

Ядуць хлябок яны з мякiнай,

"Зайцамi" ездзяць на машыне.

Якiя дворы, Божа мiлы!

А ўсюды бедны люд пахiлы

Кiшыць, гаротны, як мурашкi,

I ўздых задушаны ды цяжкi

Гатоў з грудзей яго прарвацца,

На гоман думак адазвацца.

"Эх, дзецца людзям бедным недзе!"

I ўспомнiў дзядзька, куды едзе

I што яму ў той Вiльнi трэба.

Эх, цяжка ты, скарынка хлеба!

Пакуль пачуеш кроплю сiлы,

То банк мо выматае жылы

Налогам, гербавым, там, зборам,

Не развiтаешся ты з горам,

I пусцiць жыць бадай не голых.

У гэтых думках невясёлых

Антось да Вiльнi пад'язджае

I свой гарнiтур папраўляе.

XXVIII. ДЗЯДЗЬКА Ў ВIЛЬНI

I не спынiлася машына,

А ўжо пайшла мiтусянiна:

Хватаюць клумкi пасажыры,

Пад рукi б'юць "зайцы"-праныры,

Паны складаюць чамаданы,

Лубкi-каробкi, дзе схаваны

Паненак розныя прыпасы

Для завiвання, для падкрасы,

Каб трохi зменшыць перашкоды,

Пахiбкi матухны-прыроды.

Срэдзь люду рознага i панства

I мiж усякага убранства

Вiдна i дзядзькава апратка,

Пiльчак i шапачка-аладка.

Машына стала. Валiць валам

Люд у тунелi пад вакзалам,

А з iм i дзядзька цiсне збоку,

Ад шэрых свiт непадалёку.

Яшчэ нiколi дзядзька з роду

Не бачыў гэтулькi народу,

Паноў, чыноўнiкаў багатых,

Такiх таўшчэразных, пузатых,

Што можна б смела з'есцi булку,

Каб абысцi гэту качулку;

I выступаюць такiм тузам,

Iдуць, не бачаць ног за пузам,

Аж дол каменны чуць не гнецца,

Як студзень, карк яго трасецца.

"Ото паноў! о, Божа мiлы!

Якiя гладкiя iх рылы!

Якiя вусы i бароды!

Паставiць бы iх у гароды

Нi вераб'i i нi вароны

Не смелi б сесцi на загоны!

I процьма-та ж iх тут якая!

У мыслях дзядзька разважае.

А морды ззяюць, як пад лакам,

Вiдаць, жывуць яны са смакам.

А ўзяць паненак – ажно ззяюць

I ходзяць – долу не чапаюць:

Так лёгка, плытка, далiкатна,

Як бы матыль той, акуратна.

Ды што рабiць дачушкам бруку?

У гэтым iх уся навука.

Растуць, як краскi, ў добрай долi,

Не трэба йсцi з сярпом на поле,

Дзе праца ўсю красу знiмае,

А ржышча ногi прабiвае".

Iдзе наш дзядзька i баiцца,

Каб часам як не памылiцца

I не ступiць каму на ногi

I каб не збiць каго з дарогi.

А боты, падлы, ну, вiдочна,

Не так, як людзi, йдуць нарочна:

На ўвесь вакзал грымяць насамi,

Як конь па току капытамi.

Дзiвiўся дзядзька тут нямала,

Йдучы тунелем да вакзала.

Як хiтра, мудра збудавана!

Як чыста, хораша прыбрана!

А колькi вулачак i ходаў,

Палiтурованых усходаў!

Там, угары, над галавою,

Iдуць вагоны чарадою!..

О, хiтры свет, на штукi здаўся!

Тунель тым часам раздзяляўся,

I вал сярмяжнага народу

Iдзе да правага праходу.

Паны налева важна садзяць,

Дзе iх сярмяжнiкi не здрадзяць

Нi пахам дзёгцю, нi карчагi,

Нi вiдам латанай сярмягi.

Як выйшаў дзядзька наш з вакзала,

Яму аж моташна нейк стала:

Такое пекла – шум страшэнны,

Застой паветра i дух дрэнны;

Народ таўчэцца каля конкi,

Па бруку б'юць падковы звонка,

Грымяць павозкi, буды, колы,

Аж проста глушаць балаголы

I гэта процьма ўсякiх зыкаў

Злiлася ў гул адзiн вялiкi,

Дзе з непрывычкi вуху цяжка,

Дзе б'юць па сэрцы яны важка.

Снуе народ, як на пажары,

Пад iм аж гнуцца тратуары.

Эй, божы люд! Якая сiла

Цябе вiхрамi закруцiла?

Куды ты йдзеш, чаго шукаеш?

Якi ты ў сэрцы смутак маеш?

Куды вядзе твая дарога?

Чаму задума i трывога

Пячаць на твар твой палажыла?

Чаго глядзiш ты так нямiла?

Няма ў тваiх вачах прывету,

Як бы не рады сонцу, свету,

Iдзе народ, як хвалi мора,

Як хмары ў небе на прасторы,

Адны другiм усе чужыя.

Iдуць старыя i малыя,

Iдуць, шнуруюць чарадою,

Заняты кожны сам сабою.

I дзядзька з гэтым людам злiўся,

Як зерне ў зернях, загубiўся.

Быў дзядзька ў пушчах, у барох

I расчытаць iх голас мог,

I з старасвецкiмi дубамi

Каротка знаўся, як з сябрамi.

А тут – адзiн, бо ўсе чужыя,

Не знаеш, хто яны такiя,

I сам для iх ты чужанiца.

На камянiцы камянiца,

Не згледзiш неба край за iмi

I цiснуць сценамi сваiмi.

Iдзе так дзядзька i па бруку

Адзiн за дзесяць робiць груку.

А дзе ж той банк? – карцiць пытанне,

Так правандруеш да змяркання,

А сам туды не пападзеш

I толькi дзень дарма звядзеш.

Ды дзядзьку страшна прыступiцца,

Спытаць людзей ён тут баiцца,

Бо ўсе такiя надзiманы,

I хоць бы твар адзiн рахманы

Або свой брат, мужык-трудзяга,

Нiдзе не свецiцца сярмяга.

I дзядзька наш стаў прыглядацца,

Ў каго б дарогi запытацца,

Бо ён зрабiў адну ўжо спробу,

Спытаў чумазую асобу,

Дык тая так яму сказала,

Што лепш бы ёй няхай зарвала!

Тут дзядзька кроку падбаўляе

I пана з цэшкай наганяе;

Ступiў яшчэ ён колькi крокаў,

Да пана коцiцца ён бокам;

А пан не бачыць цi не хоча

Глядзець, як дзядзька наш клапоча

I ў iм патрэбу дужа мае,

Iдзе i палачкай махае.

Тут дзядзька трошачкi прыгнуўся,

Рукою пана дакрануўся:

– Скажы, паночку, як далёка

Зямельны банк? – Пан кiнуў вока

На дзядзьку скрыва так i строга:

– Спытай аб тым гарадавога!

Сказаў i кроку пан прыбавiў,

Як бы пытаннем абясславiў

Яго наш дзядзька прад панамi,

Прад тымi вось капелюшамi.

"Ото завiў, настроiў лыжы,

Як бы чарцяка той ад крыжа",

Антось сабе сам усмiхнуўся

I на ўсе бокi азiрнуўся,

Як бы хацеў сказаць: "Глядзеце,

Якая цаца ззяе ў смеццi!"

Памалу стаў ён разглядацца.

Э, што! няма чаго баяцца!

Iдзе вальней, глядзiць смялей.

На сэрцы стала весялей,

I трохi карк ён падымае,

На крамах вывескi чытае

Нядарма ж дзядзька быў у школе,

Навуку ведаў ён даволi.

Ды перабраў тут дзядзька меру:

На слуп узбiўся, на халеру,

Ды так аб падлу штурхануўся,

Што свет яму перавярнуўся,

На брук зляцеў ён з тратуару,

Перакруцiўся разоў пару

I так у брук бядак загасiў,

Траха манеркi не расквасiў.

Ды дзядзька борздзенька схвацiўся,

Знячэўку ён ашаламiўся,

Як той шчупак, папаўшы ў нерат.

Не знае ён, дзе зад, дзе перад.

– Бадай цябе агнi спалiлi!

На якi чорт слупоў набiлi?

Гаворыць дзядзька сам з сабою,

Пыл абiваючы рукою.

I тут ён толькi азiрнуўся,

Глядзiць – у кут глухi упхнуўся,

Сцяна прад iм i сцены збоку,

Ўпярод не ступiш анi кроку

Прапала вулiца, ды годзе!

Таўчэцца дзядзька, як у бродзе

Той сом, прыцiснуты плытамi,

Што ў букце век жыў пад карчамi.

"Бадай ты спрахла! дзе ж дарога?

Нагвалт крычы гарадавога!

Куды нялёгкая загнала!"

Аж проста дзядзьку страшна стала

I з перавулачка глухога

Iдзе шукаць гарадавога,

Iдзе i горад праклiнае;

Падшыбла злосць яго такая,

Што каб прымеў бы, ўзяў саломы

Ды падпалiў бы ўсе харомы,

Бо ўсе дарогi загрузiлi

I свет яму тут зачынiлi.

Мiнут праз колькi з перавулка

На свет ён выбiўся, дзе гулка

Няслiся зноў страшэнна зыкi,

Дзе горад гуў многаязыкi.

Цяпер наш дзядзька не чытае,

А больш пад ногi паглядае

Ды кiне вока, цi не блiсне

Жаданы шнур, ды далей цiсне.

Шукае дзядзька наш, як Бога,

Ў людской галдзе гарадавога.

А вось i ён! стаiць плячысты

I погляд кiдае празрысты;