Текст книги "Новая зямля (на белорусском языке)"

Автор книги: Якуб Колас

сообщить о нарушении

Текущая страница: 8 (всего у книги 11 страниц)

Балбоча, крэхкае i свiшча;

Глушэц склiкае на iгрышча,

А мо хваленнi жыццю правiць

I гэты бор спрадвечны славiць.

Мiхал i Свiда той часiнай

Стаялi моўчкi пад ялiнай.

Пан Свiда стрэльбу падымае

I доўга цэлiцца... страляе.

Бух! – грукнуў стрэл, лес узбудзiўся!

Дымок раўнюткаю стралою

Жахнуў старую гэту хвою,

З якой глушэц даўно зраднiўся;

I раптам з ёю разлучыўся,

Умомант звяў i страцiў сiлы

I не паспеў разняць ён крылы,

На мяккi дол, на мох зялёны

Упаў, насмерць акрываўлёны;

Ўзнялась галоўка i апала,

Два разы лапка задрыжала,

Навек застыла нерухома.

А Свiда рад быў, рад, вядома:

Рублём Мiхала ён трактуе,

Цыгарай хвацкаю частуе.

XXIV. ВЯЛIКДЗЕНЬ

У хаце вучням не сядзiцца

Прайшла ахвота ў iх вучыцца;

I сам дарэктар уздыхае,

На Мiкалаўшчыну кiвае,

У смутку нейкiм часта ходзiць,

Аб доме гутарку заводзiць,

Пускае жарты мiма вуха,

Яго не цешыць саладуха,

Якая хлопцу падабалась,

Бо вельмi добра удавалась.

– Сказаць, не кепска тут хлапчыне,

Прамовiць часам гаспадыня,

А ўсё ж дамок свой моцна цягне,

I кожны к матцы сваёй прагне.

Прыйшлося ўважыць тут малому

I адвязцi яго дадому.

А вучнi кнiжкi пахавалi

I ўжо Вялiкадня чакалi.

Прыйшла вялiкая субота,

Даўно прыпынена работа,

I ўжо пад вечар сама хата

Была прылучана да свята:

Лагоднасць, згода i павага

I вельмi сталая развага

Ўвесь гэты дзень тут панавалi.

I блiзкасць свята шанавалi

Старыя, дзецi i падросткi

I шуму тут не падымалi,

Як будным днём з-за кожнай косткi.

Алесь, Кастусь i Мiхалiна

Сама найшла на iх часiна

На працу зранку выйшлi самi

I падмялi двор дзеркачамi;

Пясочку потым накапалi

I сцежкi iм панасыпалi;

I гэты дворык так змянiўся,

Так гожа траўкай заiскрыўся,

Што проста глянуць было люба,

Хоць ты вядзi яго да шлюба.

Мужчыны загадзя пабрылiсь,

Вадою цёплаю памылiсь,

Бо трэба ж iм было сабрацца

Паехаць ў цэркву спавядацца.

Хоць i казаў Антось, бывала,

Што тут, у лесе, грахоў мала;

Калi ж часамi грэх налучыць,

Аб iм забудзеш, ён не мучыць

I не пашкодзiць ў справах неба,

Але папу аддаць iх трэба.

I вось пад вечар трохi важка

Загрукацела каламажка,

На свет выходзячы з усмешкай,

Зiму згуляўшы пад застрэшкай.

Антось агледзеў тут прылады,

Калёсам добра даў "памады",

Густога дзёгцю i варволю,

Каб меней крыўдзiлiсь на долю;

А напамадзiўшы калёсы,

Паправiў вiтыя атосы

I падлажыў у задок сена.

Вясёлы час – павозак змена!

Агледзеў дзядзька ўсю аздобу,

Тады зрабiў павозцы спробу.

Калёсы лёгка закруцiлiсь,

З вясёлым гукам пакацiлiсь.

Пайшлi ў хаду раўнютка, гладка,

Як з маслам першая аладка.

Тым часам ў хаце ўсё гатова,

Цяпер за бацькам толькi слова,

Бо ён у лесе прыпазнiўся

I вось цяпер яшчэ пынiўся.

А хлопцы зрання рыхтавалiсь,

Па добрай згодзе змеркавалiсь

I самi зладзiлi, вядома,

Хто едзе з iх, хто будзе дома.

– То будзем ехаць – я гатовы...

Ну, аставайцеся здаровы!

Мiхал дамашнiм пакланiўся

I шапку зняў, перахрысцiўся.

Яму ў адказ дабра жадаюць,

Грахi ўсе чыста адпускаюць.

Над цiхай талаю зямлёю

Навiсла ночка той парою.

Было спакойна i лагодна,

Як бы сама прырода тая

Паважнасць свята адчувае,

З людзьмi жыве супольна, згодна.

Маўчаць хваiны, анi зыку,

Не шэпне гэты бор-музыка,

Стаiць маўчком i разважае,

Вiдаць, Вялiкадня чакае.

"Цяпер i страхi пазнiкалi!"

На вуха Костусю шапталi

Якiясь думкi-весялушкi:

"Звяры Вялiкдзень чуюць, птушкi,

I хвоi гэтыя, i елi,

Лiхiя людзi падабрэлi,

Бо святам божым ўсюды вее;

З нажом разбойнiк не пасмее

Залегчы ў лесе срэдзь дарогi,

Бо i заможны i убогi

Святы Вялiкаднiк святкуюць

I радасць ў сэрцы сваiм чуюць".

I гэту згоднасць, радасць свята

Ва ўсiм Кастусiк адчувае:

I ў тым, як з дзядзькам размаўляе,

На возе седзячы з iм, тата,

Чуваць яна ў пытаннi брата,

I ў гэтым лесе безгалосным,

I ў мерным клыгату калёсным;

Вось так i чуеш, што й дарога

Цяпер паслушна волi Бога,

I пераказваюць навiны

Калёсам гучна каляiны.

Дарога з лесу выйшла ў поле,

Калёсы коцяцца паволi,

Шуршыць пясочак мнагазначна.

Ў сяле на цэрквi чуць абачна

Блiшчыць лiхтарык i мiгае,

Дарожных погляд прыцягае.

Яны лагчынку праязджаюць,

Гару сярэднюю мiнаюць,

Клады з панiклымi крыжамi,

Дзе дрэвы голькамi-брыжамi

Навiслi цiха над зямлёю,

I едуць мернаю ступою.

Вось хаты з мроку выплываюць,

Агнямi вокны ў хатах ззяюць,

I на пясочку блескi-плямы

Прыгожа пiшуцца скрозь рамы.

Яшчэ па звычаю старому

Мужчыны сталыя удому

Свае лiтаннi адпраўлялi,

Пакуты Езуса спявалi.

Так i цяпер у Ратуёвых,

Ў Яхiма дзядзькi, ў Базылёвых,

Таксама ў Стасечкi i ў Даткi

Свае захоўвалi парадкi:

Сядзелi згодна i набожна

I спеў святы вялi заложна,

Вачэй не зводзячы з кантычкi.

Часамi тут былi i стычкi,

Калi спеў новы зачыналi

Ды ў тон агульны не траплялi.

– Не так, Андрэй, ты пачынаеш!

– Не, гэта ты, Сальвэсь, збiваеш!

– Не так, мужчыны, вось як трэба!

Пры гэтым чуўся бас Язэпа,

Другiя голас далучалi,

I гуртам зноў яны спявалi

За накiроўваючым басам.

А падарожныя тым часам

На двор да швагра заязджаюць,

Iдуць у хату, ўсiх вiтаюць.

Карусь Дзiвак ў сваiм кажусе

Ляжаў на печы ў цёплым дусе,

Як заўжды ў вольную часiну;

Ляжаў, курыў i цыркаў слiну

З-за белай комiны на хату;

I ён таксама рады святу,

Але нiяк не мог стрымацца,

Каб з печы жартам не азвацца,

Абы хто ў хаце паказаўся,

I сам ён смехам залiваўся;

А цётка Магда не стрывае

I Дзiвака свайго палае:

– Чаго, кацьмак, там завалiўся?

Пайшоў бы ў цэркву, памалiўся,

Зусiм ты Бога адцураўся:

Пятнаццаць год як спавядаўся!

– А што папу казаць я маю?

Я печ на рай не памяняю!

– Цьфу, млын пусты! ото завала,

Бадай табе было зарвала!

I злосна дзядзьку лае цётка,

А ён хiхiкае каротка.

– Што, дзядзька, пойдзем ў цэркву, можа?

– А пойдзем, голубе-нябожа!

Антось i Костусь iдуць з хаты.

Цянююць вулiцай дзяўчаты,

Шчабечуць весела, смяюцца,

I хлопцы дзесь перагукнуцца.

I ўсе вясёлы, ўсе рухлiвы

I святам заўтрашнiм шчаслiвы.

А цэрква, макаўка святая,

Народу поўна, блескам ззяе.

Сярод царкоўкi плашчанiца

Стаiць мiж елачак зялёных.

Кабеты, дзеўкi, маладзiцы

Iдуць-плывуць да плашчанiцы

У хустках белых i чырвоных,

Набожна хрысцяцца, ўздыхаюць

I лбом данiзу прыпадаюць.

Направа сталыя мужчыны

Стаяць, разгладзiўшы маршчыны.

А Чылiноў Алесь надзьмуўся,

Ў святыя дзеяннi уткнуўся

I там, дзе слоў не расчытае,

На сажань голас працягае.

– Вось Чылiны як дацiнаюць!

Чытанне людзi адзначаюць.

Народ калышацца, хвалюе,

Бы ў цёмным вiры вада тая,

I ўсё плыве, ўсё прыбывае,

А ўлады сну ён больш не чуе,

I блiзак час святой дзяннiцы.

"Хрыстос васкрос!" – з гары-званiцы

Вяшчае першы звон шчаслiва.

Народ увесь, бы ў полi нiва

Буйнымi гнецца каласамi,

Скланiўся цiха галавамi.

А пачакаўшы з паўгадзiны,

Нясуць жанкi, нясуць мужчыны

Кашы, каробкi, паўасмiны

I ставяць ў рад на цвiнтары

Ўсе велiкодныя дары.

Маленне бацька-поп канчае,

Iдзе з крапiдлам i махае.

Заварушылiся каробкi,

Кашы, рашэты, паўасмiны,

Чакалi доўга той часiны

Дзямян, Шабас, Казiмер, Сцёпка.

Паперлi полем русакоўцы,

Бягуць да коней свержаноўцы,

Гудуць, склiкаюцца, вiншуюць,

Адны другiх ў галдзе не чуюць,

I ўсе спяшаюцца, бягуць,

Каб рот свой скорамам заткнуць.

Антось з Мiхалам тож гатовы.

– Святкуйце ж веселы, здаровы!

Усiм дабра яны жадаюць

I за вароты выязджаюць.

А людзi ў хатах не драмалi:

Ўжо "алялюя" адспявалi

I за сталамi ўсёй сям'ёю

Сядзелi – цешылiсь ядою.

Панукi конiк не чакае,

I сам ён рыссю запускае,

Як бы спяшаецца дамоў

Замчаць сваiх гаспадароў.

А новы дзень, даўно жаданы,

Ўжо сыпле багру на курганы,

I стрэлы-косы залатыя

На ўзгоркi падаюць крутыя.

А хмаркi ў фарбах златалiтых,

Ў шаўках агнiстых, аксамiтах,

То паасобку, то гурткамi,

То залатымi ланцужкамi,

Як бы спынiўшысь нерухлiва,

Усмешкi кiдаюць шчаслiва,

I iм хацелася, вiдаць,

Святы Вялiкаднiк вiтаць.

– Ну, едуць, едуць! – Алесь з хаты

Бяжыць да дзядзькi i да таты,

I дзецi кiнулiсь к парогу.

– Ну, вось i дома, дзякуй Богу!

Прыйшлi у хату, ўсiх цалуюць,

З святым Вялiкаднем вiншуюць;

Памылiсь борздзенька, садзяцца,

Бо час даўно iм разгаўляцца.

Абрусам белым стол накрыты,

Ўсё мае выгляд самавiты;

Мужчыны добры i прыветны.

Нiякай ценi незаметна.

На бэльку кiнуў бацька вочы,

Бярэ кантычку i гартае,

"Вэсолы нам дзiсь дзень" шукае.

Хоць спевы слухаць неахвочы,

Але трымаюць дзецi згоду,

Бо ўжо вялось так год ад году.

"Вэсолы" ў "ксёнжцы" дзесь прапалi,

Насiлу ўдвух iх адшукалi

I раптам дружна зацягнулi,

Як бы iх пугай сцебанулi;

I мацi голас далучае

I так танютка вырабляе,

А гаспадар ўсё болей з баса

Утне такога выкрунтаса,

Аж сам падзiвiцца сабе,

I стане горача табе.

Антось бярэ больш танкавата

Й не адстае нiяк ад брата,

А хлопцы толькi усмiхнуцца,

Але сядзяць, не зварухнуцца.

К канцу падходзiць "алялюя",

Ў камору мацi тут тралюе,

Нясе прынадную бутэльку.

Кантычка зноў iдзе на бэльку.

Вiдэльцы дружна разбiраюць,

I гуртам яйкi ачышчаюць,

I па кусочку iх бяруць,

Крыху падсольваюць, ядуць.

Вось бацька чарку налiвае

I вочы ўгору падымае.

– Дай, Божа, за год дачакаць

Здаровым, вясёлым, жывым

I новы Вялiкдзень таксама спаткаць

У добрым здаровейку ўсiм,

Каб гора i смутку не зналi.

– Дай, Божа! – разам адказалi.

I пайшла чарка з рук у рукi,

Пiлi ўсе гладка, без прынукi;

Малым папрабаваць далi,

Каб весялейшыя былi.

А на стале тым – рай, ды годзе,

Што рэдка трапiцца ў народзе,

Ляжала шынка, як кадушка,

Румяна-белая пампушка,

Чырвона зверху, сакаўная,

Як бы агонь у ёй палае,

А нiз бялюткi, паркалёвы;

Кiлбасы-скруткi, як падковы,

Мiж сцёган, сала i грудзiнак

Красуе ўсмажаны падсвiнак,

Чысцюткi, свежы i румяны,

Як бы панiч той надзiманы.

Муштарда, хрэн – адно дзяржыся,

У рот паложыш – сцеражыся!

А пiрагi, як сонца, ззялi,

I ў роце бабкi раставалi.

Са смакам елi i багата

На тое ж даў Бог людзям свята.

XXV. ЛЕТНIМ ЧАСАМ

Прайшоў Вялiкаднiк свяценькi.

Бяруцца людзi за сявенькi,

За плуг, за бораны, за сохi,

Пайшлi разгульвацца патрохi.

Запахла поле зноў раллёю;

Гракi, вароны чарадою

За свежай ходзяць баразною.

Вясёлы шум i пануканне

Чутны да самага змяркання.

А над палямi ў ясным небе,

Як быццам песнямi аб хлебе,

Якi даручан гэтай глебе,

Зальюцца жаваранкi хорам,

I песнi моўкнуць па-над борам.

А сам той бор глядзiць з усмехам

I ўторыць чуткiм сваiм рэхам

I спеву-посвiсту драздоў,

I громкiм трубам пастухоў,

I цiхай дудцы за гарою.

Адна работа за другою

Iдзе-плыве сваёй чаргою

То ў агародзе, то на полi

I не спыняецца нiколi;

I так у клопаце, ў рабоце,

Цi то ў няволi, цi ў ахвоце

Вясна мiнецца, прыйдзе лета.

Тады штодня ўставай дасвета,

I агнявокая дзяннiца,

Як маладая чараўнiца,

Цябе сагрэе мiлым смехам,

Авее духам чыстым бораў,

Палёў, лугоў, нябёс прастораў

I сыпне радасць нiзкiм стрэхам,

Ды толькi будзе той дастойны

Вiтаць у ранiчак спакойны

Златавалосую багiню,

Той да грудзей яе прыхiне,

Яе пацешыцца красою,

Хто сам абмыецца расою.

За колькi дзён да касавiцы

Касцы заглянуць на палiцы,

Каб малаток знайсцi i бабку:

Iдзе работа, не спi ў шапку.

Агледзьце, братцы, добра косы,

Каб не псаваць свае пракосы,

Каб не ўвадзiць людзей у грэх,

Касарства зводзячы на смех.

Пахiбка знойдзецца якая,

Наш дзядзька першы не ўтрывае

I на пакошу тыкне пальцам:

Бяда няўмекам i нядбальцам,

Хто шнур зжуе няроўным плехам

Антось яго ўжо дойме смехам,

Задзене проста за жывое,

Хоць сэрца ў дзядзькi i не злое.

Затое ж дзядзька хват i дока,

Набiў на косах сваё вока,

I калi выбера ён коску

Не пара iншаму падоску:

I ярка, лёгка, спрытна, гонка;

Другi лягчэй знаходзiць жонку

Свой вечны лёс, сваю красу,

Чым дзядзька добрую касу.

I паглядзець было цiкава,

Як дзядзька шчыра i ласкава

Касу на рынку выбiрае!

Якiх ён спроб там не ўжывае!

Спярша агледзiць яе пiльна,

З усiх бакоў глядзiць прыхiльна

I паступова, па парадку

Як на насок, так i на пятку

I на кляймо, на шыйку тую;

Глядзiць мiнуту i другую.

Ды для касы гэтага мала:

Спрабуе кiпцем яе джала

I спробу зробiць над абухам,

Тады паверка йдзе ўжо вухам,

Цi добра звонiць коска гэта,

У дзядзькi тут свая прымета,

Ды я не ведаю якая,

I дзядзька косцы загукае:

"Ка-са!" i вуха прыкладае

Сакрэт знаў дзядзька ў гэтай штуцы:

Каса павiнна адгукнуцца;

Калi ж каса не гаваркая,

То дзядзька спосаб яшчэ мае:

Наслiнiць, выцершы насуха,

Рубец касы, той край абуха,

I ўпапярок у тую слiну

Кладзе саломiнку-нацiну,

I тут каса ўжо, брат, не схлусiць:

Удоўж саломка легчы мусiць.

Купiць касу – о, гэта штука!

Яшчэ больш важная навука

Умець дагнаць касу да ладу

I даць ёй выклепку, асаду.

Мастак быў дзядзька i на гэта,

Ён ладзiў многа кос у лета

I так наклепле iх, асадзiць,

Што хто на коску нi паглядзiць,

То толькi ахне ўжо ад дзiва

Цi галавой кiўне маўклiва.

За дзень, за два да касавiцы

Звiняць, гамоняць вакалiцы

На ўсе лады, на ўсе галосы

Пайшлi кляпаць i ладзiць косы.

Настаў дзянёк, даўно чаканы.

Пакаты ўзгор'я i курганы

Уздзелi чырванi кароны,

I стрэхi сонцам пазлачоны;

Туманаў лёгкiя паромы

Над рэчкай вiснуць нерухома,

А ў люстры водаў гэтай рэчкi,

Як закаханая дзяўчына,

Глядзiцца пышная вярбiна.

Ў блiскучым лiсцейку, як свечкi

На алтары ў часы малення,

Iскрацца сонейка праменнi,

Бы смех бязгрэшны i шчаслiвы.

А там, на ўсходзе, пералiвы

Агнiстых фарбаў робяць дзiвы

I сыплюць шчодра ад усходу

Зямлi i небу радасць, згоду.

I чуткi струны гэтай цiшы!

Iх подых ветрыку ўскалыша,

I нават з дрэва лiсцiк кволы

Адб'е ў iх голас свой вясёлы.

Але паслухай, мiлы дружа.

Эх, што за хваля i як дужа,

Разгонна, смела i агромна

Плыве па струнах тых з-пад Нёмна!

Iдуць касцы, звiняць iх косы,

Вiтаюць iх буйныя росы,

А краскi нiжай гнуць галовы,

Пачуўшы косак звон сталёвы.

Касцы iдуць то грамадою,

То шнурам цягнуць, чарадою,

То паасобку, то па пары;

Iдуць касцы, iдуць, як хмары,

I льецца смех iх разудалы.

Як веснавыя перавалы.

Гаворка, шум i коней ржанне

Касьбы вясёлае вiтанне.

Касцы, ваякi мiрнай працы,

Выходзяць з косамi на пляцы,

I на палоскi верставыя

Кладуцца коскi iх крывыя

Пайшлi праверкi i прамеры,

Каб больш мець пэўнасцi i веры

I каб не выйшла перакосу

I не зайсцi ў чыю палосу,

Бо будзе крыку, будзе сваркi,

Няхай лепш цэлы будуць каркi.

Але бывалi ўсё ж здарэннi,

Што вынiкалi абурэннi.

Калi ў траве хто брод вядзе

Ды трохi ў шнур чужы ўбрыдзе,

Тады касцы страх як крычалi

I мацярок упамiналi.

Эх, час касьбы, вясёлы час!

I я iм цешыўся не раз,

I з таго часу па сягоння

Мне сонцам свецiць Наднямонне.

Касцы расходзяцца па гаку,

Як бы iдуць яны ў атаку,

I жыва менцяць свае косы;

I ткуцца здольныя пракосы,

Лажацца роўнымi радамi,

А за касцом двума слядамi

Адбiткi ног яго кладуцца,

А косы свiшчуць i смяюцца.

Тым часам сонца выйшла ўгору

I з безгранiчнага прастору

Шырокай плынню агнявою

На землю шчодраю рукою

Лье блеск гарачы i яскравы;

I вянуць скошаныя травы,

I выглядаюць нудна палi.

На луг другая коцiць хваля:

Iдуць грабцы, жанкi, дзяўчата,

Убраны хораша, бы ў свята:

Чырвоны колер, белы – ўсякi,

Бы ў агародзе тыя макi;

Iдуць, пракосы разбiваюць,

З лагчынак сена выграбаюць,

То там, то сям у чэсць пятровак

З грудзей тых макавых галовак,

Дзяўчатак слаўных, яснавокiх,

Ў лугах прасторных i шырокiх

Плывуць-дрыжаць спяванак тоны;

I тыя песнi засмучоны

I млеюць ў стомленым абшары,

Як бы адбiтак божай кары.

А дзень гарыць, а дзень палае.

Ўсплывае хмарка i другая

Над сiне-дымным небасхiлам

I ў задуменнi смутна-мiлым

З нябёс блакiтных пазiраюць,

Як бы дарогу выбiраюць.

Раздолле ў лузе, эх, раздолле!

А колькi смеху i сваволля,

I жартаў, плюскату, штурхання

Над гэтым Нёмнам у купанне!

I хiба можна ўжо ўстрымацца,

У час касьбы не пакупацца?

I дзе на свеце ёсць такая,

Як Нёман, рэчанька другая?

Тут хвалi светлы, срэбралiтны,

А беражкi – ну, аксамiтны,

На дне пясочак жоўты, чысты,

Вадою згладжаны, зярнiсты.

У воду войдзеш – шчасце раю,

Я шчасця большага не знаю,

Цi знаць яго ўжо не прыйшлося,

Як толькi тут, на сенакосе.

А глянь на луг пад вечар, браце!

Увесь, як ёсць, ва ўсiм ахваце,

Па ўсiх грудах аж за дарогу

Устаўлен копамi мурогу;

I так свяжуткi копкi тыя,

I так выразны, бы жывыя,

I выгляд кожнае адметны,

Але ўсе разам так прыветны!

Вазы шыбуюць важна, стала,

Бы тых вагонаў рад нагнала.

Павее ветрык – што за пахi!

Мёд разлiваюць тыя гмахi,

Вiно найлепшае i ром,

Як плата шчырая касцом.

А вечар чуткi, гутарлiвы

Разносiць гоман, смех шчаслiвы

I ў сэрцы палiць парываннi

I тчэ красёначкi кахання.

Ружовы захад повен ласкi,

I цiха звiслi агнепаскi,

Брыжы, тасёмкi i каралi;

Адзенне хмаркi пазнiмалi

I самi леглi спаць на ночку,

Адзеўшы лёгкую сарочку;

I гасне дзень у задуменнi,

Як гаснуць жыцця летуценнi.

Зiрнi на луг прад навальнiцай,

Калi крыжастай блiскавiцай

У страсе твар ахрысцiць хмара,

I сiлай грознага цяжару

Ўскалыша землю шум дрыгучы

Далёкi, ўстрымлены, магучы

I здрыгане нябёс разлогi,

Як голас божай засцярогi,

Зiрнi тады на гэту шыр:

Трасецца-ходзiць луг, бы вiр,

Бы той кацёл у час кiпення,

Ўсё поўна руху i iмкнення.

Ой, час гарачы, ой, час цяжкi!

Бягуць касцы, ну, як мурашкi,

Бягуць грабцам на дапамогу

I раптам б'юць усе трывогу.

А хмары ўсталi нечакана,

Хоць, праўда, парыла ўжо зрана;

Бела-ружовыя iх шаты

Вiсяць маўклiвы i зацяты,

А кучаравыя клубiшчы,

Як на ўсясветным пажарышчы,

Растуць, расквечваюць на сонцы

Свае клубочкi-валаконцы

I ткуць сярэбраны масток,

Дзе гром застукаў, як чаўнок.

Пад шум, пад грукат навальнiцы,

Як бы па знаку чараўнiцы,

Ўстаюць-растуць на лузе копкi,

I луг пабраўся ўвесь у бобкi.

А пад хваiнаю на грудзе

Вакол стажка аж кiшаць людзi,

Гарачка ўсiх бярэ такая,

Што пот iм вочы залiвае,

Бо хмара сiваю градою

Ўжо звiсла нiзка над зямлёю,

Iдзе гняўлiва, пасмы сцеле,

Блiшчыць-гарыць яе кудзеля

I пакручастымi жмутамi

Стрыжэ-глядзiць, як змей, вачамi,

I сучыць срэбраныя нiткi

У шнур дажджаны ўвачавiдкi.

А дождж шумiць, а дождж гудзе,

I блiжай-блiжай ён iдзе

I даль туманам засцiлае.

Упала кропля i другая,

За iмi цэлым вадаспадам

Буйныя капкi, як бы градам,

Па лiсцях дуба секанулi

Ды далей сетку пацягнулi.

I вось жахнула блiскавiца,

Як вогнямгненная крынiца,

I гром-пярун сталёвым бiчам,

Бы нейкi звер страшэнным лычам

Арэ, трасе, калоцiць хмары,

Зямлю, надземныя абшары,

Бушуе доўга, абурлiва,

Над лесам коцiцца гняўлiва,

I гэты гоман, гнеў дрыгучы,

Злучае зноў у стрэл магучы,

Густы, злавешчы, вiхрабежны

I нестрыманы i драпежны

I так цяжэрна нацiскае,

Як бы зямлю дзесь угiнае.

I шугнуў дождж налётам смелым,

Павiс абрусам густа-белым

Над гэтым лугам, над палямi

I льецца коса ручаямi,

Бы невад цягнецца грымотны,

I б'юцца кроплi ў пыл вiльготны.

Зiрнеш вакол – адна любота!

На лузе спынена работа,

Жанкi, дзяўчаты i мужчыны

Бягуць пад копы, пад драбiны,

Каб менш быць змочаным дажджом;

А хто, накрыўшысь халатом

Цi так накiнуўшы дзяругу,

Сядзiць квахтухаю срэдзь лугу.

– Давай, давай, дожджык, накропу.

Сюды, дзяўчаткi, лезьце ў копу:

Дасць Бог, на нашым гэтым грудзе

На другi год касцоў прыбудзе!

Пад гэты гром, пад дождж упарты

То там, то тут пачуеш жарты

I смех вясёлы, пiск дзявочы,

Бо хто ж крануць iх не ахвочы?

Але й дзяўчаты язык маюць

I востра хлопцаў падсякаюць,

Не робяць жартам перашкоды.

За тыдзень добрае пагоды

Праходзiць, глухне касавiца,

I толькi дзе-нiдзе капiца,

Стулiўшысь цiха над вадою,

Глядзiць забытаю ўдавою,

Бы нейкi жаль яна хавае,

I сэрца смуткам авявае;

Ды стогi, сведкi цяжкай працы,

Стаяць, як панскiя палацы.

А пышны луг так абяздолен,

Стаiць пакошан i аголен

I выгляд мае засмучоны.

Гракi, i галкi, i вароны

Даўно дзяцей павывадзiлi,

Над гэтым лугам закружылi,

Ляцяць сюды на раздабыткi

Цяпер тут добрыя спажыткi.

Эх, скошан луг, – i знiклi краскi,

Бы тыя чары мiлай казкi,

Якую ў часе вандравання

Цi адзiнокага блукання

Табе складаюць думкi самi

I залатымi паясамi

Твае прыгоды спавiваюць

I лёсы жыцця аздабляюць.

Глядзiць пакоша-луг гаротна,

На сэрцы робiцца маркотна.

Эх, лета-лецейка любое,

Ты адцвiтаеш, залатое!..

I так паволi, неўзаметкi

I нашы звянуць жыцця кветкi.

Але касьба – пачатак лету.

О, колькi ў iм яшчэ прывету!

Прыгод усякiх так багата

Тужыць аб леце ранавата.

Яшчэ не раз у часе жнiва

Дзяннiца зоймецца шчаслiва,

I ў ясным блеску i ў красе

Адб'юцца хораша ў расе

Яе кароны агнявыя,

I пасмы-косы залатыя

Скрозь шоўк нябёс ружова-белы

Рассыплюць радасныя стрэлы,

Бы лiры божай тыя стрункi,

Бы тыя чары-пацалункi

На вуснах шчырага кахання

У патайны часок спаткання.

Яшчэ нямала дзён цiкавых

I ранiц светлых i ласкавых,

Калi туманам белаватым

Лясок атулiць свае шаты,

А на палях у белi жыта

Смех заблукае самавiта

Ружова-бледна чырвань-ззянне,

Дзяннiцы цiхае вiтанне.

Дык не гаруй жа, брат-нябога:

Дзянькоў вясёлых яшчэ многа!..

Iтак, зацiхлi сенажацi,

Пайшла каса адпачывацi,

Да часу звiсшы пад страхою,

Каб быць заўсёды пад рукою

На ўсякi выпадак, патрэбу.

Цяпер увагу дайце хлебу,

Сярпок крывенькi просiць дзела,

Жытцо падходзiць, пабялела.

Саломку выгнуўшы дугою,

Звiсае колас над зямлёю,

А спела-поўныя зярняткi

Глядзяць, як спонкi-вачаняткi,

Нiбы iм хочацца хутчэй як

Спаткаць-убачыць мiлых жнеек.

Прыйшоў жаданы час спаткання.

Глядзiць прыветна дзянёк зрання;

У блеску сонца нiкнуць росы;

Свяжуткi, чысценькi нябёсы,

Бы тыя вочкi маладыя,

Застылi хмаркi залатыя.

Дымок танюткi, белаваты

Ўжо павiваецца над хатай,

Бо трэба ж выпалiць печ тую

Ды йсцi на нiўку маладую.

Угрэла сонца. Жней чародкi

Iдуць паважна, як лябёдкi,

У хустках лёгкiх, кофты белы,

Iх рукi дужа загарэлы.

Iдуць дзяўчаты, маладзiцы

I жарты строяць, як блазнiцы,

Iдуць шумлiвы, гаварлiвы,

Звiнiць iх голас, смех шчаслiвы;

Чутна i песня маладая,

I поле раптам ажывае.

I мацяркi з дзяцьмi малымi

Ў лубках-калысках за плячымi

Такая ты, жаноча доля,

Марудна цягнуцца на поле.

Прыйшлi на вузкiя загоны,

Дзе каласочкi шумы-звоны

У таямнiчы спеў злiлi,

Упаўшы чолам да зямлi.

Гарачы дзень. На полi душна.

Прыцiх той ветрык непаслушны,

Як бы сваiм аддаўся марам.

Зацiшак поля дыша варам

I гонiць з твару поту рагi,

I сохнуць губы ад той смагi.

А жнейкi жнуць. У моры збожжа

Мiльгае постаць iх прыгожа,

Калi ў паверхнi таго жыта

Ўсплыве галоўка самавiта

I так прыгожа азiрнецца,

А гiбкi станiк разагнецца;

Або калi над галавою

У жнейкi спрытнаю рукою

Пучок калоссяў мiльгатнецца,

Апiша дужку, бы вясёлку,

Бы нейкай знiчкi след пагаслы,

I борзда ляжа ў перавяслы,

Што распасцёрты на падолку,

Дапраўды: ўзмахаў гэтых мгненне

Адна любота, заглядзенне!

Гарачы дзень! Эх, спёка, спёка!

А прохладзь вечара далёка.

Замлела ўсё ў жары-тамленнi,

Зямля гарача i каменнi;

А ўсюды цiха, нема, глуха,

I толькi заедзь каля вуха

Гудзе агiдна, надаедна,

Бы сама наша доля бедна,

Ды дзiцянё з лубка-калыскi

Заводзiць плачы свае, пiскi,

А кучаравыя снапочкi,

Над iм злучыўшы каласочкi,

Стаяць спакойна i маўклiва,

Бы кажуць жнейкам тым жычлiва:

"Да нас iдзеце, дабрадзейкi!

Пад наш цянёк хавайцесь, жнейкi!"

А жнейкi жнуць. Iх твар палае,

Iх пражыць, сушыць смага тая,

Якую трудна iм здаволiць,

Якая толькi "пiць! пiць!" молiць.

Сярпок скрыгоча прагавiта,

Жытцо згрызаючы сярдзiта,

Як бы яму ўсё мала стравы

Нядарма ж вылез ён з-за лавы;

Цяпер яго краса-часiна:

Шпарчэй, шпарчэй жа гнiся, спiна!

I спiны гнуцца, бы ныраюць;

Па струнах-кальвах пальцы граюць,

Напрост кладуцца жменi жыта,

Растуць снапочкi самавiта,

Стаяць, бы лялечкi якiя,

Глядзяць, як госцi дарагiя.

Прыйдзi пад вечар ты на поле

I палюбуйся iм, саколе!

Ў якiя роўныя шнурочкi

Цяпер пакладзены снапочкi!

I як прыгожа-слаўны бабкi!

Якiя ладныя iх шапкi!

I хоць яны ўсе адзiнакi,

Але i выраз i адзнакi

У кожнай бабкi асабiсты,

А наагул усе фарсiсты,

Зiрнеш – дальбог жа, возьме ўцеха,

I не стрымаешся ад смеху:

Яны так мiлы, так прыветны,

Так самавiты, так фацэтны

I пазiраюць так прыхiльна,

Прыгледзься толькi да iх пiльна!

I многа ж iх: не змерыш крокам

I не акiнеш нават вокам;

Стаяць радамi, зухаваты,

Як на ўрачыстасцi салдаты.

А тая ранiчка на полi

У часе летняга расквету!

Эх, выйдзi ў поле, брат, дасвету:

Не будзеш каяцца нiколi.

Зiрнi, прыслухайся наўкола:

Як цiхамiрна, як вясёла.

I ў кожным дрэве, i былiнцы,

I ў малюпасенькай раслiнцы,

Ну, ва ўсiм чысценька дазвання

Блукае радасць спадзявання.

Куды нi глянь – усё ў настроi

I ў добрай згодзе мiж сабою;

Само паветра жыва, дыша,

Бы ў iм хтось хвалы жыццю пiша,

Праменна-светлы, яснавокi,

I гаснуць-нiкнуць ночкi змрокi.

Усход жыве, гарыць, палае,

Слупы-праменнi падымае,

Бы тыя рукi блаславення

У часе шчырага малення.

I вось яна, жыцця крынiца,

Сама багiня-чараўнiца,

Ўзышла на небе i мiргнула,

Расу ў брыльянты абярнула,

Глядзiць прыветна, ўсiх кахае,

Па свеце стрэлы рассыпае

I песцiць шчыра ўсiх, як матка...

Хiба забудзеш мiг той, братка?

Каб завяршыць малюнак лета,

Каб песня ўся была дапета

На мой манер i на мой лад

I апiсаць усё падрад,

Я, адчуваючы патрэбу

Аддаць падзяку зямлi, небу,

Хачу ў парэчанскi лясок

Зайсцi яшчэ, ну, хоць разок,

Узяўшы кошык цi каробку,

I ўжо тады паставiць кропку

I кончыць з летняю парою.

Мне не даюць грыбы спакою,

Баравiкi мне часта сняцца,

Мне з iмi трэба паквiтацца;

Я чую – грэх iх абмiнуць,

На iх увагi не звярнуць.

Чорнагаловыя, ўдалыя,

Баравiчкi мае любыя!

Якою слаўнаю сям'ёю

Вы ўстаяце перада мною!

Я помню летнiя часiны

I вас, грыбныя баравiны!

Ранюткi час. Нiдзе нiкога,

Мiж дрэў звiваецца дарога,

А па дарозе ты з кашом

У лес шыбуеш цiхачом,

Каб ашукаць жанок руплiвых,

Бяссонных, вечна клапатлiвых,

I iм на злосць, на зайздрасць тую

Набраць грыбоў капу, другую,

Пакуль агледзяцца яны,

Што там "карэньчыкi адны".

Наладзiў струны лес маўклiвы

На лад вясёлы, на шчаслiвы;

I толькi сонцаў круг чырвоны

Асыпле золатам кароны

Высокiх хвой у тым бары

I кiне багру па кары,

Ачнецца лес, звiняць прагалы,

Як мнагаструнныя цымбалы,

I толькi пошчак той якоча,

Пералiваецца, гагоча,

Бяжыць па ўзгор'i мiж палянак,

Як спеў размашыстых гулянак.

– Марыля, гу! гу-гу, Тацяна!

– Гу-гу, Магдуся! Гу, Мар'яна!

– Антоля! цётка Мiхалiна!

– Алеся! Зося! Катарына!

Па лесе ходзiць пагалосак

Дзяўчат, жанок вакольных вёсак;

Грымяць, трасуцца баравiны,

I бас тут чуецца мужчыны.

Але ўсяго тут цiкаўней

Прынамсi, так было даўней,

Калi свяржэнскiя кабеты

Капэляй прыйдуць у лес гэты,

Ды з iх кабецiна якая

Капэлю згубiць i гукае

I па iмёнах называе:

"Каруся, Палуся,

Цацэля, Марцэля,

Алена, Магдалена,

Зося, Антося,

Анэта, Праксэта,

Цётка Югася,

Бабка Кася! Гу-у-у!"

I смешна часам i цiкава,

Як бы тут робiцца аблава.

Шнуруюць бабы i дзяўчаты

I кантралююць мох узняты

I тыя кучачкi калюшак,

Дзе грыб схаваў свой капялюшык.

Другая нiзенька прыгнецца,

Не ходзiць – поўзае вакол,

Рукою мацаючы дол,

Як бы на клад найшла, здаецца,

I так старанненька шукае:

I пад ядлоўчык заглядае,

Пад верасок i пад хваiнку,

Разгорне кожную гарбiнку

I моху купiнку ўздзярэ

Ну, ўсё як ёсць перабярэ.

А як надарыцца часамi

Табе, вандруючы лясамi,

Найсцi на неруш, дзе нiколi

Нiякай Тэклi, нi Аўдолi

Нага нi разу не ступала

I вока iх не зазiрала!

Зiрнеш i страчваешся ты:

Сядзяць грыбы, як капыты,

I, разгарнуўшы парасоны,

Глядзяць, бы нейкiя персоны,

Крыху сур'ёзны, чуць пануры

Вiдаць, не простае натуры.

Якiя постацi iх, мiны!

А як пралазяць скрозь галiны!

Як пад ядлоўцавыя лапкi

Яны хаваюць свае шапкi!

Стаiш, бы ўкопаны, прад iмi

I прагна мерыш iх вачымi,

Яны ж, ну, вочы адбiраюць,

Цябе аж дрыжыкi праймаюць:

Так многа iх, i ўсе таўсматы,

Прыземiсты, карэнкаваты,

Чорнагаловы, паўнацелы,

Як тонкi кужаль, знiзу белы;

Сядзяць асобна i радамi,

А дзе i зросшысь спарышамi.

Што нi асоба – свой узор,

Свая пасада i свой двор.

Глядзiш на iх – i сэрцу мiла,

Як бы з iх сходзiць нейка сiла,

Цябе чаруе, захапляе,

Па жылах радасць разлiвае.

Дадому прыйдзеш, ляжаш спаць

Так уваччу яны й стаяць...

Эх, досвiтак маленства, лета!

Вамi навек душа сагрэта!

XXVI. АГЛЯД ЗЯМЛI

Прайшло ў Парэччы лет нямала;

Яно ж не цешыла Мiхала,

Хоць тут мясцiнка гожа, мiла

I так гарнула, так хiлiла

К сабе i лесам, i лугамi,

I старасвецкiмi дубамi!

Ды што краса без аўладання?

Адно пустое парыванне

У цьме далёкi блеск зарнiцы:

Ўсё гэта – скарбы чужанiцы,

Магната князя Радзiвiла,

А ты, пакуль ёсць рух i сiла,

Служы панам, збiрай iх крошкi

I ведай цьмяныя дарожкi

Батрацкай долi да магiлы,

Служы, пакорны i пахiлы,

Служы з-за панскага агрызка

I заўжды гнiся нiзка-нiзка!

Няўжо ж i век прабыць слугою

I чуць пагрозу над сабою,

Што пан у кожную хвiлiну

Цябе пагонiць, як скацiну?

Пагонiць вон без разважання,

Бо пан не мае спагадання,

Што трэба жыць з сям'ёй на свеце,

Што ты, як рыба тая ў сецi,

Не маеш волi, нi разгону,

Што ты не чуеш жыцця звону,

Што гэты свет табе завязан

I шлях прасторны твой заказан.

А дзе ж той выхад? дзе збавенне

З няволi цяжкай, з паланення?

Адзiн ён ёсць: зямля, зямля,

Свой пэўны кут, свая ралля:

То – наймацнейшая аснова

I жыцця першая умова.

Зямля не зменiць i не здрадзiць,

Зямля паможа i дарадзiць,

Зямля дасць волi, дасць i сiлы,

Зямля паслужыць да магiлы,

Зямля дзяцей тваiх не кiне,

Зямля – аснова ўсёй айчыне.

Мiхал у часе вандравання

На адзiноце сам з сабою,

З гарачым сэрцам i душою

Развязваў важнае пытанне

Аб той зямельцы аб уласнай.

Яна свяцiла зоркай яснай,

Яна гарнула i хiлiла,

Бы нейкiх чар нязнаных сiла.

Свая зямля, свая пасада!..

Цi ёсць мацнейшая прынада?

Мiхал станоўка, ненарокам

Iшоў да мэты крок за крокам.

Ён паскупеў i нават значна.

Што ж? лепей з'есцi не так смачна,

Загнаць запас на хлеб, на сала,

Абы капейка перапала,

I лiшнi выгадаць рубель

Ды палажыць яго ў кашэль.

Наогул трэба жыць больш змысла

I больш мяркоўна, болей сцiсла,

Трымаць зачыненымi губкi

I меней трацiць на пакупкi.

I так пацiху ды памалу

Прыдбалi трохi капiталу,

Каб хоць пачатачак зрабiць

I першы камень залажыць

На грунце вольнае зямелькi,

Адной-адынай збавiцелькi

Ад панскай ласкi i апекi,

I плюнуць iм за тыя здзекi,

Што так уелiся ўжо ў косцi,

Калом зямля вам, ягамосцi!

Цаною доўгага шукання,

Парады, спрэчак, разважання

I гэтых мыслей натужэння

I нестрыманага iмкнення

Не знаць нi службы той, нi пана

Была зямелька апытана.

Яе Мiхал – прыпомнiм гэта

Апiсваў фарбамi паэта,

Апiсваў шчыра, ўсё зазначыў,

Хоць ён зямлi тае не бачыў;

Ды мала што: нiхто нiколi

Не бачыў светлай райскай долi,

Але той рай мы так малюем,

Што асалоды яго чуем.

Ды тут замецiм стараною:

Цi не з'яўляецца маною

Прашу прабачыць мне за слова

Ўся гэта райская размова?

Але пара, пара ў дарогу,

Бо час прыстаць к свайму парогу,

Пакуль жаданне не астыла,

Пакуль ахвота ёсць i сiла.

Агледзець трэба землю тую,

Каб не гадаць, не йсцi ўсляпую,

Аб чым была ўжо пастанова;

Няхай зямелька скажа слова

I твар пакажа свой выразна,

I гэта будзе болей важна,

Чым тая iх уся размова.

I вось пад восень прад сяўбою,

Парадзiўшыся мiж сабою,

Мiхал з Антосем воз прыбралi,

Каня запрэглi, пастаялi

У нейкiм смутным разважаннi,

Ў настроi новым, хваляваннi:

Дарога, даль i лёс нязнаны

Глядзяць няветла скрозь туманы.

Эх ты, жыццё, жыццё людское!

Няма табе, няма спакою:

Ты – суматоха, вiр бурлiвы,

Ў табе загiне баязлiвы,

Як парахно, як зерне тое...

– Ну, будзем ехаць! – Едзьма, браце!