Текст книги "Новая зямля (на белорусском языке)"

Автор книги: Якуб Колас

сообщить о нарушении

Текущая страница: 4 (всего у книги 11 страниц)

Бо трэба ж iх адукаваць

I паслушэнству навучаць.

Яшчэ на дзеда паглядзеце,

Калi дзед вып'е на банкеце.

У дзеда шчокi румянеюць,

У дзеда вочы весялеюць,

Гарохам дзедаў смех якоча,

А сэрца руху, шуму хоча.

"Эх, ешча-шчышча! Ешча-шчышча!"

Тут дзед i цмокае, i свiшча,

Як салавей з сiваваронкай,

Ды як зальецца песняй звонкай!..

Не! дзеду трэба болей руху,

I дзеду цесна ў тым кажуху.

Кажух на лаву дзед скiдае

I бубен-рэшата хватае,

Бубнiць у вечка чым папала

Ды як прышчоўкне! ды прыўдала!

Тут вам i полька, i мазурка...

Такi быў дзед, нябожчык Юрка!

I дзядзька быў рыбак выдатны,

Хоць больш урыўкавы, прыватны,

Але лавiў-такi нямала,

I дзядзьку ў рыбе шанцавала.

Бывала, пострыжнi прыправiць,

На шчупакоў нясе i ставiць.

Глядзiш – о, добрая мiнута!

Шнур з вiлак спушчан, палка ўгнута,

Схапiў жыўца шчупак i свiшча,

Дастаў – ў два локцi шчупачышча!

I з вудай дзядзька шчасце мае:

Язёў занадзiць i кiлзае;

Язi ў тры хунты i ў чатыры!

Агледзiць дзядзька букты, вiры,

Картофель зварыць i гароху,

I надзiць рыбу ён патроху.

Лавiў наш дзядзька нераткамi

I венцярамi i сачкамi,

Ды аднаго ўсё ж бракавала:

У дзядзькi чоўна не ставала.

Каля адрынкi пад страхою

У дзеда Юркi сiратою

Валяўся човен так, без дзела,

На сонцы сохла яго цела,

I човен, праўда, ўжо няновы.

Дзед Юрка быў рыбак скарбовы,

Скарбовай чайкай карыстаўся,

А ўласны човен так валяўся,

Як бы ў адстаўцы той сенатар,

Хоць на чаўны дзед быў аматар.

Дзед Юрка дзядзьку паважае

I да яго прыхiльнасць мае:

Антось не знае такой моды

Рабiць у рыбе перашкоды,

I глупства ён рабiць не стане,

I ў венцер дзедаў не загляне.

– Бяры, Антось, ты човен гэты.

Рассохся трохi ён за лета

I сям-там нават пакалоўся,

I шашаль, можа, дзе завёўся,

Але, агледзеўшы, нiчога:

Яшчэ паслужыць мала-многа.

Антось, як сонца, засвяцiўся:

Даўно аб чоўне ён смуцiўся.

Дадому дзядзька ехаў лёсы,

Кладзе ён човен на калёсы,

I едзе наш Антось вясёлы,

I з iм падсмейваюцца й колы.

На рэчку човен ён спускае

Няхай сабе тут намакае;

А там, управiўшысь з сяўбою,

Залье Антось яго смалою,

Агледзiць i заканапацiць,

А дзе i бляхаю прыхвацiць.

"Засвiшча човен мой стралою!"

Так думаў дзядзька сам з сабою.

Пакуль Антось канчаў работу,

На рэчцы човен меў турботу:

Як толькi добра сонца ўгрэе,

Кастусь у чоўне ўжо дурэе

Без нагавiц, ў адной кашулi,

I хоць за ногi мыцкi тнулi,

I запускалi як бы спiцы,

Але скiдаў ён нагавiцы,

Бо так спрытней быць каля чоўна

I нагавiцы – рэч умоўна.

Зазнаў тут бедны човен гора:

Каламi Костусь яго пора,

I ва ўсе бокi яго круцiць,

I толькi воду каламуцiць,

Бо тут гразi больш, чым вады,

I мулу, рознае брыды.

Бубнiць тут човен, ходзiць рэха

Такая хлопцу з iм пацеха!

Антось на човен свой як гляне

I весялей на сэрцы стане:

Якi б нi быў, а ўсё чаўнок,

I шчылiн мала, як намок.

Тым часам дзядзька ненарокам

Глядзеў на човен добрым вокам.

Дзянёк ён выбраў больш-менш вольны,

Iдзе вясёлы i давольны.

На бераг човен выцягаюць,

Алесь i Костусь памагаюць.

– Набок вярнеце, дном угору!

Палечым зараз, наш ты хворы!

Да чоўна дзядзька так звярнуўся

I тут жа зараз завiнуўся.

– Бярэце пакулле i спiцы...

Памчымся мы на нiз крынiцы,

Аж толькi вецер засвiдруе!

Язду ўжо дзядзька тут смакуе.

– Вы шчыльна, шчыльна затыкайце!

Што наймацней, брат, забiвайце!

Ды дружна, борзда канапацiць,

Каб час не зводзiць i не трацiць!..

Стары ўжо, падла, i трухлявы:

Увесь, як рэшата, дзiравы,

Гаворыць дзядзька ў час работы,

Сабе, другiм дае ахвоты.

Iдзе работа i размова

I канапачанне гатова.

Смалою трохi засмалiлi

I на ваду чаўнок спусцiлi.

Але тут цесна, вады мала,

I дно аб землю шаравала.

А дзядзька хоча дзеля спробы

Дальш з гэтай выбрацца трушчобы:

Там, далей, рэчка не такая

I глыбiнi даволi мае.

Праз плот чаўнок гуртом куляюць,

На нiз паволi прапiхаюць,

А дзядзька сам садзiцца ў човен.

"Плыве човен, вады повен,

Ды ўсё – хлюп! хлюп! хлюп!"

Спяваюць хлопцы i жартуюць,

I дзядзька з чоўнам дальш шыбуюць.

А дзядзька важны выгляд мае;

Замест вясла прысок трымае,

А твар яго, як сонца, ясны,

Бо гэты човен – яго ўласны,

I не цячэ ён анi-нi;

Чаўнок, куды нi павярнi.

I трэба ўсё-такi зазначыць

Такой працэссi вам не бачыць:

Алесь i Костусь човен пхаюць,

Падол кашуль ў зубах трымаюць,

А дзядзька ў чоўне – сонца ў коле!

Тым часам човен i на волi,

Бо тут глыбока рэчка грае,

I хлопцам пуп вада мiнае.

– Ну, годзе, хлопцы, досыць вам:

А ну-ткаль спробую я сам!

I дзядзька ўжо тут адразэчку

Пачуў, што выехаў на рэчку,

I гэта яснасць сходзiць з твара.

Бярэ ён прыс, ён повен жара.

Рашучасць думкi, смеласць руху,

Эх, колькi сiлы, колькi духу!

Зусiм iстота ў iм другая!

На прыс ён разам налягае

Ды на нагах калi прыгнецца!

Тут човен раптам як рванецца,

Бы той спалоханы шчупак!

Герой наш дзядзька, наш рыбак,

Адразу ў дзве бяды папаўся:

Перш-наперш прыс у гразь вагнаўся,

А човен носам – трах у дрэва!

А дзядзька раптам – гоп налева!

I ногi ў портках адмысловых

Не проста ў зрэбных – шарачковых

Адно ў паветры бурканулi

Ды ў воду ўмомант баўтанулi!

Ўсхапiўся дзядзька мокры, брудны,

А вынiк спробы той паскудны:

Чаўнок – не човен, а карыта,

I нос i частка дна адбiта;

Прысок тырчыць, як струп на плеху,

А хлопцы поўзаюць ад смеху,

А дзядзька сам – цар без кароны

I выгляд – мокрае вароны!

XII. СЕСIЯ

У iнтарэсах асвятлення

Яшчэ нязнiкшага з'яўлення

Не шкодна б святам, вольным часам,

Схадзiць на сесiю з Мiхасем.

Мiхась паснедаў, прыадзеўся

I на кiрмаш схадзiць ён меўся,

Не то што б там якiя справы

Былi патрэбны i цiкавы,

А проста так сабе ў нядзельку

Праведаць Залмана цi Эльку.

Мiхал – навошта ўжо таiцца?

Любiў-такi павесялiцца,

Зайсцi да Малкi цi Ляйботы,

Каб збыць за чаркаю згрызоты.

Цi так цi не, ва ўсякiм разе

Другое мелася на ўвазе:

Мiхал любiў каля бутэлькi

Пытаць тых-сiх наконт зямелькi,

Бо так на службе дапяклi,

Што гэта думка аб зямлi

Запала ў сэрца назаўсёды,

Як промень волi i свабоды.

На тую ж сесiю штотыдня

Хадзiў Мiхал да пана-злыдня.

Звычайна з ранiцы ў нядзельку,

Калi пакiне пан пасцельку,

Аб'ездчыкi са стражнiкамi

Сюды схадзiлiся, з'язджалiсь,

З гадзiну добрую сланялiсь

Або мянцiлi языкамi,

То часам востра, то пагана,

Пакуль не клiкалi да пана.

Вось i цяпер, у дзянёк гэты,

Як мае быць ужо адзеты,

Сказаць, адзеты i фарсiста

I гладка выбрыўшыся, чыста,

Мiхал ужо разгладжваў вусы.

– Асцерагайся ж ты спакусы:

Прыйдзi хоць раз дадому ў часе!

Звярнулась жонка да Мiхася.

Ох, гэта нуднае прыслоўе,

Бадай яму ўжо безгалоўе!

I колькi раз ён чуе гэта!

Ну й надаедная ж кабета:

Вось так i выкiне на вока!..

Мiхал абураны глыбока,

I гнеў мяняе яго вочы.

Ой, ды й язык жа ты жаночы:

Цi ёсць, цi не прычына тая

Ўсё роўна менцiць i кусае.

– Ну, як табе ўжо не абрыдне

Казаць адно сто раз на тыднi?

Сказала сорак раз i – квiта!

Мiхал адказвае сярдзiта,

Глядзiць, паблiсквае вачыма

I злосна ўскiдвае плячыма.

– Бо праўда вочы табе коле,

I не мiнеш ты нябось Сроля,

Не людская твая натура,

Не пахне дом свой i пячура:

Абы гарэлка на прымеце

Ты ўсё гатоў забыць на свеце!

Мiхась стаiць, знявагi поўны,

I погляд кiдае бязмоўны.

О, колькi крыўды ў iм, абразы!..

Э! лепш змаўчаць ёй, лепш тры разы

I не адказываць нiчога.

Ён толькi ўбок плюе з парога,

Iдзе – сам гнеў i сама бура,

Са лба на бровы збегла скура,

А губы шчыльна-шчыльна сцяты,

Дзвярмi ён грукнуў, выйшаў з хаты

I злосць душы i сэрца пляму

Выносiць з дому аж за браму;

I нейкi час ён па дарозе

Iдзе абураны, ў трывозе,

На жонку злосны, на самога,

Бо ў словах жонкi праўды многа.

Але ж нашто калоць у вочы?..

Цьфу! дня табе няма i ночы,

Анi часiначкi спакою;

Чорт кожны вяжацца слатою,

А тут яна шэй-на-катрынку

Як завядзе, дык без упынку.

Мiхал аб помсце строiць планы.

Вось ён нап'ецца, прыйдзе п'яны,

Каб аж язык не варушыўся,

Калi такiм лiхiм радзiўся;

Няхай крычыць сабе тады.

А не – не ўзяць два днi яды

Наперакор сваёй жанчыне,

Пакуль яе злосць не астыне?

Мiхал i клiн ужо мiнае.

Направа сцежачка сляпая

Вядзе балотцам на ачосы.

Мiхал iдзе пакуль што босы

I на дарожку зварачае,

Iдзе свяржэнскiмi маргамi

I гразь памешвае нагамi.

I покi ён мiнуў лагчыны,

На лбе разгладзiлiсь маршчыны

I ў сэрцы бура уляглася.

Другiя думкi на Мiхася

Цяпер найшлi нейк неўзаметкi,

Ды толькi iх маўклiвы сведкi

Лясок, дарожка, елкi, хвоi,

Свае ў iх думкi i настроi.

Балотца пройдзена памалу.

Густым ляском па буравалу

Мiхал выходзiць на гасцiнец.

Цяпер у думках пан-злачынец.

I не хацелася б з iм знацца,

Нi справы мець, нi спавядацца,

Нi слухаць лаянкi-пагрозы;

Але нi злосць твая, нi слёзы,

Нi моцна шчэмлены кулак

Не зменяць справы анiяк

Цярпi! чаму? дакуль цярпенне?

Калi канец яму, рушэнне?

Няўжо ўвесь век жыць з панскай ласкi

I перад iм чуць абавязкi?

I слугаваць яму, старацца

I ў тры пагiбелi згiнацца?

Адказ адзiн: няма, брат, ходу,

Хоць з моста кiдайся ты ў воду;

Няма зямлi свае i хаты,

I мусiш гнуцца, як пракляты,

Бо ты нi мяса i нi рыба.

Iдзе Мiхал, прад iм сялiба,

Засценак добра так знаёмы,

I хоць няважныя харомы

Тут гэта шляхта збудавала,

Але жыве i гора мала!

Хоць шляхцiц цёмны, як саган,

Затое ж сам сабе ён пан:

Паноў ляснiчых знаць не знае,

Прад iмi спiны не згiнае:

Пад бокам паша, агароды,

I лес, i поле – ўсе выгоды.

Мiхал зiрнуў i пазайздросцiў:

Чаму й не ён мiж ягамосцяў?

Нядзелька, свята – людзi вольны,

Свая ахвота, свой дазвол,

На рынак едуць, хто ў касцёл,

Як гэты Людвiк багамольны,

А хто пагульвае так дома;

А ты вось совайся, як бома,

Ды бойся лiха i падкусу

Не ступiш кроку без прымусу.

За горкай панская пасада,

Як у вяночку, каля саду

Ў глыбi прасторнага дзядзiнца

Стаяла з боку ад гасцiнца.

Будынак, парк i агарожа

Было ўсё слаўна i прыгожа;

Мастацкi зробленая брама

Ласкала вока гэтаксама,

Але Мiхалу не хацелась

Глядзець на гэта ўсё – прыелась,

I панскi дом з ласiным рогам

На Мiхася глядзеў астрогам,

Бо тут, апроч тае знявагi,

Сказаць, ад кожнага брадзягi,

У стражнiкоўскiм сваiм лёсе

Нiчога ведаць не прыйшлося.

А гэта сесiя, спатканне,

Падкусванне i насмiханне

Як прыкра гэта ўсё, i нудна,

I непрыемна, i паскудна!

Мiхал ступiў на двор кватэры

З душою, згрызенай без меры,

Але, спаткаўшы саслугачых,

Спакойных больш i менш гарачых,

Мiхал мяняе выраз твару

I гонiць прэч задуму-хмару,

Iдзе, вiтаецца, смяецца,

Бы смутку век не знаў, здаецца,

Бо людзi схiльны строiць кпiны

З тваiх нягод без дай прычыны.

Тут быў Скварчэўскi, Лiхтаровiч,

Амброжык, Суднiк, Астахновiч,

"Памдзей", аб'ездчык i мыслiвы,

На пачастункi памаўзлiвы,

"Памдзей" быў створан з "пана дзея".

Не поп наш дзядзька, але ўмее

Зiрнуць часамi "ў свае святцы",

Каб трапным словам адазвацца

I сэнс "духоўнай" карталюшкi

Паправiць лiпкаю мянушкай.

"Памдзей" аб'ездчык быў няшкодны:

Так, чалавек ён старамодны

I не такi, як Ворцюх, зыркi,

I меней здольны на прыдзiркi,

I на падкусы, i на ўданне,

За што й вагi ён не меў звання.

Вось Арцюшок – о, гэта скула!

Ну i шкадлiвы ж быў, хамула,

Хоць у панкi пралез адразу:

Цанiў Ракоўскi ў iм заразу;

Вось так i вiўся каля пана...

Цьфу, ты, мардасiна пагана!

Якога чыну даслужыўся

Обер-аб'ездчыкам лiчыўся,

Брахун не горшы ад сабакi.

Ён меў сабачыя адзнакi

Брахаў налева i направа;

Была й сабачча яго слава,

I калi пахла дзе даносам,

Тады, крутнуўшы толькi носам,

Казалi згодна, ў адно слова:

"Ну, гэта штучка Арцюшкова!"

А вось i ён. Iдзе фарсiста,

Глядзiць звысоку, ганарыста,

Але зiрнуць людзям у вочы

Ён штось не надта ўжо ахвочы,

А параўняўшыся з "Памдзеем",

Ён толькi лыпнуў лiхадзеем

У бок аб'ездчыка старога,

Але не вымавiў нiчога.

"Памдзей" штурхець пад бок Мiхала:

"Счуў, бестыя, чыё з'еў сала".

На Арцюшка "Памдзей" кiвае,

А сам нявесела ўздыхае

I выраз твару мае горкi.

– Чакаць, пам-дзееньку, праборкi!

Прамовiў ён у засмучэннi.

Брахнуў аб нейкiм папушчэннi,

Пабiць бы гаду морды-пыцкi!

Тут быў таксама i Абрыцкi,

Стары аб'ездчык i служака,

Курэц i добры выпiвака.

Любiў i ён "Тэш, проша пана..."

Куснуць падчас неспадзявана.

Звычайна ён спаўняў тры ролi:

Або смяшыў усiх да болi,

Калi ў смяхотным захапленнi

Апiсваў розныя здарэннi,

Цi пераймаў таго-другога,

Або маўчаў зацята-строга

Ды пухкаў люльку задуменна,

Або гарэлку пiў сумленна,

Ды не валяўся пад платамi,

Хоць скробаў добра капытамi.

У часе гэтых сесiй-збораў

Было нямала абгавораў

I розных штучак, жартаў, кпiнак,

Лiхiх i добрых успамiнак;

То часам смехам, а то ў злосцi

Перамывалi панам косцi,

Рашалi розныя пытаннi

Наконт сяброўскага спаткання,

I хто каму дзе стаўся варты,

I закладалiся на кварты,

Зусiм забыўшыся аб лесе.

Але ўся важнасць гэтых сесiй

I iх грунтоўныя асновы

Складалiсь з панскае размовы,

Калi каго сам пан ляснiчы

Да канцылярыi заклiча.

Тады ўсё моўкла – нi гу-гу!

Звычайна ў першую чаргу

Для рапартоў i справаздачы,

Угнуўшы хвост той па-сабачы,

Iшлi аб'ездчыкi асобна

Пра ўсё паведамiць падробна:

Якiя дзе былi здарэннi

Цi непарадкi, папушчэннi:

Як леснiкi, яго падпаскi,

Свае спаўнялi абавязкi,

Дзе i ў каго былi парубкi,

Каб мець прычыну дзеля ўзлупкi.

Калi ж у гэтай справаздачы

Было ўсё добра без астачы

I тыдзень скончваўся шчаслiва,

Тады ляснiчы глядзеў скрыва:

Ты маеш, значыцца, хаўрусы

I ў адной чарцы мочыш вусы.

Тут гэты лад быў так збудован,

Што на даносах быў заснован,

I мелась тут навiдавоку

Кусаць адзiн другога збоку.

На гэты раз неспадзявана

"Памдзея" клiкнулi да пана.

"Памдзей" падскочыў, здрыгануўся

I навакола азiрнуўся.

– Ну, будзе лазня, пане-дзею!

Але за што? не разумею!

Прамовiў ён, ускiнуў плечы

I ў бег пускаецца старэчы.

Бадай ён быў курам прыснiўся!

Убег, нiзютка пакланiўся.

Стаiць пакорна i рахмана,

На крыж гатовы йсцi за пана,

Старыя костачкi злажыць

I верай-праўдаю служыць...

I так знiжацца! цьфу, агiда!

Не мець нi вобраза, нi вiда,

Нi нават ценi чалавека;

Стаяць, бы куль, бы лялька нейка,

Глядзець на пана, як той Лыска...

Эх, так упасцi i так нiзка!

Затое ж пан той! паглядзеце:

Хто з iм зраўняецца на свеце?

Якi ён важны, панаваты,

Выдатны, "мондры", зухаваты!

Якi ён гога! якi дока!

Як ён сябе нясе высока!

Пабачце гэту яго мiну:

Ён – цар, ён – бог напалавiну,

Злучэнне блеску, ззяння, ценi

Сагнi прад iм свае каленi!..

I прад такiм вось галамоўзай

Не смей стаць роўна ты, а поўзай!

"Памдзей" стаiць, пан не зважае,

Як бы то слуп цi рэч якая,

Сядзiць надзьмуты, звераваты

I разглядае асiгнаты.

– Ну, ягамосцю-аматору,

Цi павяраў сваю камору?

Зрабiўшы гэта запытанне,

"Рачок" зiрнуў лiхiм барбосам

I ўсё пакручвае тым носам,

Мiнуту ловiць насядання.

Што адказаць трапней на гэта?

Якая хiтрая тут мэта?

У чым яго, "Памдзея", ловяць?

З чаго пачнецца тая споведзь?

Якiя зразяць яго стрэлы?

"Ну, ну, "Пам-дзееньку", будзь смелы!

Бог дасць, сухi ўспаўзеш на бераг".

Мамент, а думак цэлы шэраг.

– Так, павяраў, панок, вядома.

Хiба мне служба незнаёма?

– А шмат разоў быў на каморы?

– Пяць раз, "Памдзею", з пазаўчора.

– Дзе Астахновiч? Марцiн! – Слухам!

Марцiн на двор iмчыцца духам

I зараз зноў сюды iдзе

I Астахновiча вядзе;

Паўзе з павагай Астахновiч,

Ляснiк каморны з Давiдовiч,

Маруда страшны, глух на вуха...

Ну, што ж? не даў Бог яму руху.

Прыйшоў, сюд-туд ён глянуў скоса

I затрубiў разы два носам,

Бо трэба ведаць, хто i дзе ты.

– Быў у цябе вось дурань гэты?

Адказвай праўду мне, Зыдоры,

Як ён даўно быў на каморы?

Аб'ездчык страчвае надзею!

"Гэ, вось ты лiха, пане-дзею!

Цяпер папаўся, дабрадзею:

Вось так i цапне, так i цапне,

Калi нi ў пяць, нi ў дзесяць ляпне?

Каб не глухi, шапнуць бы можна.

Эх, галава твая парожна!

Ну, як тут быць? як падказаць,

Каб i Зыдоры сказаў "пяць"?"

Ён раптам момант улучае,

Пяць пальцаў моўчкi падымае.

Зыдоры згледзеў знак маўклiвы.

– Пяць дзён, як быў там пан мыслiвы,

Гукнуў Зыдоры вельмi рады,

Што гэтак выйшла без парады.

"Бадай жа ты прапаў, мой мiлы!

Не знаць бы век цябе, дурылы!

Ўсё сапсаваў, бадай ты знiк:

Пяць дзён! пяць скул на твой язык!"

– Лайдак! – як скокне да "Памдзея"

Ляснiчы-змей, ну, аж шалее,

Жыўцом грызе сваю ахвяру.

– Пся крэў твая, галгане, лгару!

Ты гэтак служыш, о, лайдаку!

Да д'ябла выганю, сабаку,

Каб не было тут твайго смроду!

Я выведу такую моду!

Павiнен быць на сваiм месце,

А князеў хлеб дарэмна есцi

Не будзеш, псiна ты старая!

З апошнiх слоў "Памдзея" лае.

I доўга льецца гэта песня,

Як толькi з крыку ён не трэсне!

"Памдзей", прыбiты i прыгнуты,

Цярплiва зносiць крыж пакуты,

Стаiць, удол спусцiўшы вочы,

I толькi зрэдку забармоча:

– Даруй, панок! нех пан даруе!

А пан нiчога не шануе

I, расчынiўшы губы-трубы,

Як непрытомны, злосны, грубы,

Шпурляе кнiгi, рве паперы

I брудна лаецца без меры

Ды насядае на "Памдзея"

I ўсё не мякне, не дабрэе,

А мае дрэнныя намеры.

"Памдзей" задком, задком у дзверы

Паўзе-адходзiць ад навалы

I раптам робiць "махнi-драла",

Бяжыць на двор, увесь чырвоны.

– О ты, халера! о, шалёны!

Ото ж наскочыў, пане-дзею!

Папаўся ў лапы кату-змею!

Гаворыць ён ды азiрнецца:

Яшчэ пагонь яму здаецца.

– А ты, Зыдоры, пане-дзею,

Ты – куст альховы! о, зладзею!

"Пяць раз" паказваю, тупiца!

А ён "пяць дзён"! – цьфу, цьфу, дурнiца!

XIII. ПАДГЛЯД ПЧОЛ

Пакуль што досыць аб панох:

Яны прыелiся, дальбог!

Яны без сэрца i сляпыя,

I ўсе заходы iх пустыя,

I пусты iх усе iмкненнi

Назад ход часаў павярнуць

I дзiркi палкамi заткнуць

I перарваць жывыя звеннi,

Якiх вякi не перарвалi

У гiстарычным перавале.

Iм цёмна, нема кнiга лёсу,

Яны не бачаць далей носу

I рубяжоў свае пасады...

Ану iх к лiху! ну iх к ляду!

Час у Парэчча зноў вярнуцца

I ў iншых хвалях скупануцца.

Парэчча – слаўная мясцiна,

Куток прыгожы i вясёлы:

Як мора – лес, як неба – долы,

Зiхцiць у кветках лугавiна...

А колькi ягад i парэчак!

Як пахне мёдам поле грэчак,

Калi пачнуць яны цвiсцi!..

Ну, як тут пчол не завясцi:

Iм столькi выгад тут, прастору!

Яшчэ з вясны, ў час перабору,

Сюды прывезлi пчол калоду,

Ну, так, мiж iншым, для заводу.

Але ручыцца сталi пчолкi.

Знайшлiся людзi для суполкi:

Хто вуллем браў пустым, грашамi,

А хто падмазваў барышамi.

I як не прымеш чалавека?

А не прыймi, то небяспека:

Памыслiць ён табе, брат, зла,

Не любiць зайздрасцi пчала.

Антось у дзеле тым пчалiным

Вёў першы рэй, галоўным чынам,

Хоць гэта новая навука

На першых часах была мука,

I першы крок у новай ролi

Ён не забудзе – не, нiколi!

У летнi поўдзень – была спёка

Выходзiць рой, снуе высока

I на вярбе ўгары садзiцца

Нiяк туды не даступiцца.

Антось бярэ куродым, сiта,

Глядзiць на гэты рой сярдзiта:

Вось не было яшчэ бяды!

Загнаў жа чорт яго туды!

Палез Антось перш па драбiнах,

З драбiн цярэбiцца ў галiнах.

Сяк-так прыладзiў сiта крышку,

Абрус адсунуў, бярэ лыжку

I толькi чуць крануўся рою,

Гудзе пчала над галавою,

Другая ў вуха – тыц знячэўку!

Схiснуўся дзядзька наш на дрэўку

I мiмавольна – хоп за сук!

Тут сiта выехала з рук,

А патрывожаныя пчолы

Спяваюць хорам, як анёлы,

Але кусаюць па-чартоўску.

"Згары ж ты лепей, рой такоўскi!"

Угнуўся дзядзька – няма рады,

На землю падаюць прылады;

За iмi дзядзька наш з накропам

З вярбы на землю шуснуў снопам.

Схапiўся дзядзька ды наўцекi,

Бяжыць, як бы шалёны нейкi,

Бяжыць дваром мiж хлевушкамi,

Ад пчол баронiцца рукамi

Ды пад салаш бяжыць пад стрэху.

Было бяды тут, было смеху!

Ды потым дзядзька прывучыўся,

Да пчол зусiм прызвычаiўся,

I бортнiк быў ён акуратны,

Хоць не такi, як Кандрат, здатны...

Тым часам Спас святы мiнуўся,

I лес у чырвань апрануўся.

Дрыжаць у золаце асiны,

I гнуцца кiсцi верабiны.

Пчала аб мёду меней дбае,

I спожыць ёй ужо не тая;

Таксама ж вуллi не пустыя:

Раi ўздужалi маладыя

I мёду трохi нанасiлi.

Дык вось кумоў i запрасiлi

На гэты дзень падгледжваць пчолы.

Дзянёк быў цiхi i вясёлы,

Мужчыны зранку падгалiлiсь,

Зусiм-такi падмаладзiлiсь,

У ночвах голавы памылi,

I вусы спрытна падкруцiлi,

Ды мылам iх пашаравалi,

Каб выдатней яны стаялi.

А для гасцей, святой нядзелькi

Надзелi новыя камзэлькi,

А боты так нашмаравалi,

Што проста шляхту касавалi.

– Зiрнiся, дзядзька, у люстэрку:

Хоць завярцi вазьмi ў паперку,

Хоць у сваты едзь, хоць жанiся!

Да дзядзькi жарты паняслiся.

– А ты, Ламук, не выскаляйся,

Лепш нос абцерцi пастарайся

Сапляк, унь, губу ўжо мiнае!

Алеся дзядзька падцiнае.

"Ламук" Алесь спускае вочы:

Сягоння дзядзька не ахвочы

Прыймаць яго такiя жарты.

Алесь жа – хлопец i няўпарты;

Ён моўчкi Костусю кiвае,

Пайсцi на двор з iм заклiкае.

Разблутаць трэба iм пытанне,

Якое ўжо карцiць ад рання:

Калi, каму, дзе пасвiць статка?

– Скажу я вось як табе, братка:

Мы ўдвух з двара пагонiм разам

I папасем пад тоўстым вязам.

Калi кароўкi папаўнеюць,

Бакi iх трохi пакруглеюць,

Тады запусцiм на балота.

I... закiпiць у нас работа:

То ты, то я – на перамену!

I дзе я толькi мёд той дзену?

Жывот зрабiць хiба ў дзве столкi,

Як мех Баландзiшын на зёлкi?

I хлопцы ў згодзе жартавалi

Ды ў лес за рэчку паглядалi.

Пазбыўшы важнае пытанне,

Чакалi першага спаткання

З гасцьмi, якiх сюды наедзе,

Мо ўжо хто клыгае з iх недзе.

Малыя дзецi i дзяўчаткi

Вярцелiся больш каля маткi;

То часам ёй чым памагалi,

А часам проста замiналi.

У ўсiх была тут думка тая,

Што дзень сягоння не звычайны,

А дзень асобны, разнастайны,

Якi ў год толькi раз бывае.

На гэты дзень i сама хата

Была прыбрана зухавата:

Памыты лавы, стол, падлога,

А каля покуця святога

Дзве сцены клёнамi убраны;

Абрусам белым стол засланы,

Святых паперай агарнулi

Яны лагодней нейк зiрнулi,

Як бы iм вельмi падабалась,

Што iм увага аддавалась.

Мужчыны зараз па сняданнi

Пайшлi ў гумно на спачыванне

Аддаць мiнуту для дрымоты.

Прыветна скрыпнулi вароты,

З вясёлым шумам расчынiлiсь,

Ў гумне мужчыны прыпынiлiсь.

Ўсяго паўнютка, хвала Богу,

Збажынкi новай i мурогу.

Здавалась, стрэхi i пярылы

Ўсяго трымаць не мелi сiлы,

Бо з двух бакоў над самым токам,

Калi на iх ты кiнеш вокам,

Сянцо, збажынка навiсала.

Тут лугам, полем патыхала,

А на гваздзi ў таўшчэрным шуле

Цапы вiселi, бы заснулi.

А вiлы, граблi i мяцёлкi,

Малацьбiтовы прыяцёлкi,

Каля варот адны стаялi

Таксама працы ўжо чакалi.

– У нас сяголета – свяцiся!

– Так, дзякуй Богу, паджылiся.

Эх, брат Мiхась, была б то ўласнасць

Зямля ўся гэта, сенажацi!..

Чаго б жадаць тут болей, браце?

I лес, i паша, неба яснасць,

I чысты дух, i рэчка Нёман...

Куток павабны тут захован!

– Э, каб гэта свая ўлада!

Нашто б i лепшая пасада?

Мiхал выразна замаўкае

I торпы вокам акiдае.

– Так, брат! падумаць моцна трэба,

Само не звалiцца нам з неба,

Каб мець больш пэўны свой прыпынак

I мець у ўласнасцi будынак...

I так яны разгаманiлiсь,

Што й на салому не лажылiсь.

I ўсё ж не бацькаўшчына гэта:

Жывеш дачасу, з лета ў лета,

А лiха вынiкне якое

Падумаць жудасна пра тое...

Чаго ж у жыццi не хапае?

Дзе гэта сiла, дзе моц тая,

Што перашкод сабе не мае

I ставiць зразу ўсiх на ногi,

Вядзе на вольныя дарогi

I свет прасторны адчыняе?

– Дзве рэчы трэба мець, каханы!

Адна рэч – розум выхаваны:

Умець прадгледзець, прылаўчыцца

На цвёрдым грунце закрапiцца.

Другая рэч, Антось харошы:

Таксама трэба мець i грошы,

Мiхал прамовiў цiхiм басам.

Алесь i Костусь гэтым часам

Гасцей пад дубам вартавалi

I мiж сабою жартавалi.

– Згадай, Кастусь, -Алесь пытае,

Хто першы ў госцi завiтае?

– Ну, хто ж? вядома – Юрка, дружа.

– Чаму? – Бо мёд ён любiць дужа,

А там, глядзi, Язэп прыпрэцца

I Фабiян з iм з Каралiны...

Падвып'юць, ведаеш, мужчыны,

Ото гаворка распачнецца!

А там Кандрат вазьмецца ў бокi,

Напэўна пойдзе ён у скокi;

Яго Ялэўка падтрымае,

А Вухiн песню заспявае:

"Пi гарэлку, суседзе!.."

– Глядзi, глядзi! хто гэта едзе?

Алесь ускочыў, пазiрае

I локцем Костуся таўхае.

– Ды гэта ж Вухiн, брат! ён самы!

I хлопцы кiнулiся ў браму,

Бягуць навыперадкi ў хату.

– Ўжо Вухiн едзе! Вухiн, тата!

– Цыц! не смець казаць мянушку,

А то знiму на вас папружку!

I бацька бровы пасувае,

Пiльчак чысцейшы адзявае,

Iдзе на двор для прывiтання

I для пачэснага спаткання.

Андроцкi-Вухiн пад'язджае

I так каня свайго спыняе,

Як бы супыну конь не мае,

Хоць конь, як вол, непаваротны

I бегчы ўжо не так ахвотны.

Кадушка-Зося сонцам ззяе;

Мiхал ёй злазiць памагае.

Яна ж, як глiна, надта цяжка,

Пад ёю крэхча каламажка.

– Ну, проша ў хату! проша, кумка.

Глядзiць бутэлька з яе клумка.

Уперавалку, як бы качка,

У хату йдзе кума-сваячка.

Тут гаспадыня выбягае,

Ёй дзверы ў сенi адчыняе;

Кабеты тварамi самкнулiсь

I так прыемна усмiхнулiсь,

Як бы злучылiся дзве рэчкi,

Гарохам сыплюцца славечкi.

– А дзе ж мая дачка хрышчона?

Спытала Зося. – Дзе Алёна?

Ваўчком Алёнка пазiрае;

Яе тут Зося абнiмае,

Гасцiнцам дзеўчынку трактуе,

Яе i песцiць i цалуе,

У вочкi ёй глядзiць прыветна

Сама Яхiмiха бяздзетна.

Алесь пад гэты шум вiтання

Разгледзеў клумак ўвесь дазвання

I шэпча Костусю на вуха:

– Там, брат, гарэлка-весялуха,

I каравай, i сыр, як плаха.

Калi б не ведаць таго страху,

Ось бы дзе можна пажывiцца!

Але чакайце: даляжыцца,

I каравая закаштую,

Цябе таксама пачастую!

I хлопцы толькi пасмяялiсь

Ды вон за дзверы паiмчалiсь.

Яхiмаў воз ужо прыбралi,

Каня на лейцы навязалi

Ў кустах альховых каля дуба,

Дзе пагуляць было так люба.

Яшчэ счакаўшы з паўгадзiны,

Язэп прыехаў з Каралiны.

Жыхар заможны i выдатны,

Ва ўсiм прыкладны, акуратны

I ў гаспадарцы, i ў банкеце,

Ў паноў быў нават на прымеце,

Такi уважны i шляхетны,

Далёка ў воласцi прыметны.

Хоць не шляхецкага ён роду,

Але падтрымлiваў iх моду,

А гаспадыняй меў дваранку,

Вельмi панадную шляхцянку,

З прыгожым тварам, з тонкiм станам,

Жыў у фальварку Язэп панам

I гаспадарку вёў умела.

Само сабою зразумела,

Яго спаткалi тут пачэсна

Гаспадары з гасцьмi сумесна.

А там Кандрат каня сцябае.

"Гэ, смерць турэцкая!" – гукае.

Як толькi згледзелi Кандрата,

Загаманiла зараз хата...

– Ну, вот i бортнiк наш iмчыцца,

Усiх насмешыць, раскрычыцца:

"Ноль! смерць турэцкая! мякiна!"

Кандрат жартлiвы быў мужчына

I каля пчолак хадзiў смела,

Бо надта добра ведаў дзела

(Прынамсi, гэтак тут казалi,

Калi Кандрата разбiралi).

Прыехаў з маткаю старою,

Якую зваў часцей савою.

Худы, высокi, сухарлявы,

Для ўсiх жаданы i цiкавы,

Вайшоў Кандрат i павiтаўся

I пра здароўе распытаўся.

Дарота, Пальчыха старая,

Таксама хлебам дом вiтае

Такi ўжо звычай беларускi,

У клумку выпiўка, закускi.

Калi ўсе госцi пазбiралiсь,

Антось з Кандратам пажагналiсь,

Ўзялi i ночвы, i куродым.

– Ну, памажы, святы Мiкодым...

Куды ты лезеш? ось, дурная!

Кандрат з пчалою размаўляе,

А пчолка, нiбы ў павуцiне,

Ў яго заблуталась шчацiне.

Злавiў пчалу i адкiдае,

Даўжнiк павольненька вымае.

– Ах вы, гультайкi! плястры голы,

Хоць вы даўно старыя пчолы...

Дай дыму iм! дай, дай iм дыму!..

Га, трохi ёсць! давайце выму,

Кандрат дзялянкi падразае,

I крэхча, бедны, i пацее,

Пчала ад дыму бы п'янее,

Ў галовы далей запаўзае.

– Насiлi, бедныя, збiралi,

А мы ў мiнуту ўсё забралi,

Тут пчолкам шчыра спагадаюць

Ды новы вулей падглядаюць,

Пакуль усiх не перабралi

I ночвы мёду не надралi.

Гудуць пакрыўджаныя пчолкi,

Бы плачуць, бедныя саколкi,

Што праца iх неспадзявана

Людскою хцiвасцю забрана.

Прынеслi ночвы мёду ў хату.

На долю выпала Кандрату

Дзялiць мёд гэты мiж кумамi,

Жанкi iдуць сюды з збанамi.

Тут смех i жарты, таўканiна

Найцiкавейшая часiна!

I стол тым часам накрываюць,

Гасцей шумлiвых запрашаюць,

Садзяцца госцi, ды не зразу,

За стол не лезуць для паказу,

Бо так шляхетнасць вымагае.

Iдзе тут спрэчка немалая,

Калi пачнуць тут адмаўляцца:

– Сядай, Язэп! – Няхай садзяцца,

А я прыткнуся потым з краю.

– Ах, вось дзiўны!.. – Ну, ну, сядаю!

– Пан Фабiян, i ты, Кандраце,

Яхiм, i Ян, i Юрка, – браце!

Ну, проша ж, проша! – Пасадзiлi,

Такiм жа чынам упрасiлi

Жанок прысесцi тут на ўслоне.

Антось у ход пусцiў далонi

I коркi спрытна выбiвае

Так, што здзiўленне выклiкае.

Крынiцы бурнага натхнення,

Мiнут вясёлых, ажыўлення,

Стаяць, як бiскупы, бутэлi,

I ласа ўсе на iх глядзелi.

Ляжыць гарамi ў iх падножжы

Закуска, гэта мiласць божа:

Тут сыр, як першы снег, бялюткi,

Каўбас прыемнейшыя скруткi,

Што толькi ёсць у Беларусi.

Мой мiлы Янка, мой Купала!

Ў агульны вiр нас доля ўгнала.

Чаму ж, чаму часiнай тою

Мы не спаткалiся з табою,

Каб стол сялянскага банкету

Развесялiў душу паэту?

Мiхал тут чарку налiвае.

– Ну, да каго ж мне пiць? – пытае,

Гасцей абводзячы вачыма.

– Пускай з канца, пачнi з Яхiма.

– Ну, кум Яхiм, стары дружака!

Няхай мiне нас гора ўсяка;

Дай, Божа, добрую прыгоду,

Каб больш налета было мёду;

Каб мы пiлi, яшчэ прасiлi,

Каб на галовах захадзiлi,

Дык будзь здароў! – Ну, дай жа, Божа.

– За ваша, госцейкi, здароўе!

I пасля гэтага прыслоўя

Мiхал куляе чарку гожа;

Глынуў i губы абцiрае,

Яхiму чарку налiвае.

I з рук у рукi ходзiць чарка,

Шаломiць голавы iм шпарка,

I госцi штораз весялеюць,

I больш iх твары чырванеюць,

А голас крэпне i дужае,

I смех гаворку аздабляе.

Для ўсiх ласкава i пачцiва,

Як бы пад ветрам тая нiва,

Гасцей частуе гаспадыня

I на ўсiх чыста вокам кiне,

То сыр, то масла iм падносiць

I закусiць так шчыра просiць:

– Ну закусеце ж, калi ласка!

Вось проша сыру, проша мяска

Цi кумпячка або каўбаскi,

Ну, пiрага хоць закаштуйце!

Бярэце масла, не шкадуйце!

Бутэлька выпiта; другая,

Як бачыш, месца заступае,

А госцi вокрыкам здзiўлення

Яе вiтаюць тут з'яўленне.

Жанкi таксама балявалi

I ад мужчын не адставалi,

Але ад iх адмежавалiсь

Сваёй гарэлкай частавалiсь.

Гарэлка ж iх тым адразнялась,

Што ў бутлi слодыч дадавалась.

I вось зiрнуць было цiкава,

Як у жанок вялася бава

I колькi мiлых было сварак,

Як адмаўлялiся ад чарак!

– Ну, проша ж, панi Юзафова!

– Ой, не, не, кумка, даю слова!

Зусiм я п'яна, бойся Бога!

– Ну выпi ж, кумачка, нiчога!

Кума на просьбу паддаецца,

За чарку тройчы ўжо бярэцца

I толькi-толькi прыгубляе

I чарку зноў не дапiвае

I руку цягне да бутэлькi.

– Не дам, кума! не дам, Анэлька!

(Бо ўжо так звычай вымагае:

Хто чарку п'е, той налiвае.)

Ну, выпi ж чысценька-чысцютка!

– Ой, я ж п'янею вельмi хутка!

Язэп мой лысы, унь, сярдуе!

Куму Анэлька тут цалуе

I адмаўленне тым канчае,

Што гэту чарку асушае.

I вось жанчыны не стрывалi

I песню-кпiну заспявалi,

Каб пасмяяцца з нежанатых:

З Антося, Яськi i Кандрата.

"Сядзiць дома, як пужала,

Не з кiм слова мовiць;

Ой, жанiся ж: часу мала,

Старасць цябе зловiць!

Пастарэеш, небарака,

Дзеўкi ўсе зракуцца,

А ты будзеш, як сабака,

Туляцца i гнуцца,

I падлiзваць будзеш мiсы,

Не свае – чужыя!..

Дык жанiся, Кандрат лысы,

Жанецесь, дурныя!"

– Ну, зацягнулi ўжо, завылi!

Адно б вы толькi i жанiлi!

У, турэцкiя вы сваццi!

Як вас няма, то й цiха ў хаце!

Кандрат вачыма тут блiскае,

А Яська, брат яго, спявае:

"Я – адзiн; сцежкi мне

Адчынены ўсюды.

А як жэнiшся, тады

Не хадзi нiкуды.

Я – адзiн, я – казак,

I на лiха жонка?

Яна звяжа цябе,

Чортава галёнка!

Бог мужчыну стварыў,

Потым памылiўся;

Драў чупрыну Адам,

Што з Евай жанiўся".

– Вось так вы iх! вось малайчыны!

I аж не ўрымстуюць мужчыны.

– Ну, выпiць, выпiць, хлопцы, трэба!

Яхiм! пускай, брат, да Язэпа!

– Не, брат Мiхась, дальбог, не буду!

– Пi!.. не люблю цябе, маруду!

Яхiм дайшоў да пункту тога,

Дзе ён у сведкi клiкаў Бога,

Што больш не вып'е ўжо нiчога.

Але Яхiмаў звычай зналi,