Текст книги "Новая зямля (на белорусском языке)"

Автор книги: Якуб Колас

сообщить о нарушении

Текущая страница: 1 (всего у книги 11 страниц)

Колас Якуб
Новая зямля (на белорусском языке)

Якуб Колас

Новая зямля

Паэма

I. ЛЕСНIКОВА ПАСАДА

Мой родны кут, як ты мне мiлы!..

Забыць цябе не маю сiлы!

Не раз, утомлены дарогай,

Жыццём вясны мае убогай,

К табе я ў думках залятаю

I там душою спачываю.

О, як бы я хацеў спачатку

Дарогу жыцця па парадку

Прайсцi яшчэ раз, азiрнуцца,

Сабраць з дарог каменнi тыя,

Што губяць сiлы маладыя,

К вясне б маёй хацеў вярнуцца.

Вясна, вясна! не для мяне ты!

Не я, табою абагрэты,

Прыход твой радасны спаткаю,

Цябе навек, вясна, хаваю.

Назад не прыйдзе хваля тая,

Што з быстрай рэчкай уплывае.

Не раз яна, зрабiўшысь парам,

На крыллях сонца дойдзе к хмарам

Ды йзноў дажджом на рэчку сыдзе

Нiхто з гранiц сваiх не выйдзе,

З законаў, жыццем напiсаных,

Або на дол спадзе ў туманах.

Але хто нам яе пакажа?

На дол вадой цi снегам ляжа?

Не вернешся, як хваля тая,

Ка мне, вясна ты маладая!..

Вось як цяпер, перада мною

Ўстае куточак той прыгожа,

Крынiчкi вузенькая ложа

I елка ў пары з хваiною,

Абняўшысь цесна над вадою,

Як маладыя ў час кахання,

Ў апошнi вечар расставання.

I бачу лес я каля хаты,

Дзе колiсь весела дзяўчаты

Спявалi песнi дружным хорам,

З работ iдучы позна борам.

Няслiся зыкi песень здольных,

Ў лясах раз-пораз адбiвалiсь,

I iм узгоркi адклiкалiсь,

I радасць бiла ў песнях вольных.

А хвоi, елкi векавыя

Пад зыкi песень маладыя

Маўчком стаялi ў нейкай думе,

I ў iх цiхусенечкiм шуме

Няслось вячэрняе маленне

Ўгару, святое аддаленне.

Каля пасады леснiковай

Цягнуўся гожаю падковай

Стары, высокi лес цянiсты.

Тут верх асiны круглалiсты

Сплятаўся з хвоямi, з дубамi,

А елкi хмурымi крыжамi

Высока ў небе выдзялялiсь,

Таемна з хвоямi шапталiсь.

Заўсёды смутныя, бы ўдовы,

Яны найбольш адны стаялi,

I так маркотна пазiралi

Iх задуменныя галовы!

Лес наступаў i расступаўся,

Лужком зялёным разрываўся;

А дзе прыгожыя загiбы

Так мiла йшлi каля сядзiбы,

Што проста iмi б любаваўся.

А знiзу гэты лес кашлаты

Меў зелянюсенькiя шаты

Лазы, чаромхi цi крушыны,

Алешын лiпкiх, верабiны.

Глядзiш, бывала, i здаецца,

Што скрозь сцяну галiн жывую,

Скрозь гэту тканку маладую

Нi мыш, нi пташка не праб'ецца.

Цякла тут з лесу невялiчка

Травой заросшая крынiчка,

Абодва берагi каторай

Лазняк, ракiтнiк абступалi;

Бруiлiся ў цяньку iх хвалi

I ў луг чуць значнаю разорай

Iшлi спакойна мiж чаротаў,

Рабiлi многа заваротаў,

Аж покi ў Нёман не ўцякалi.

Зялёны луг, як скiнуць вокам,

Абрусам пышным i шырокiм

Абапал Нёмна рассцiлаўся

За хатай зараз пачынаўся

Ды йшоў квяцiстай раўнiною

З мурожнай слаўнаю травою

I ззяў на сонцы ў пералiвах

Пяшчотных тонаў. Як на нiвах

Жыта збажынкi лёгка гнуцца

I людзям радасна смяюцца

Сваiм прыемным, мiлым спевам

Пад лёгкiм ветрыку павевам,

Так гнуцца, гойдаюцца травы,

Як пройме ветрык iх ласкавы,

I пойдуць хвалi травяныя

З прыемным спевам чарадою,

Зашэпчуць краскi мiж сабою,

Нiбы дзяўчаткi маладыя.

Эх, луг шырокi! Як жывы, ты,

Праменнем сонейка залiты,

Увесь стаiш перад вачыма,

Ты мiл i смуцен, як радзiма,

Як наша цiхая старонка,

Дзе смугi сiняя пялёнка

У летнi час дымком звiсае

I даль задумай спавiвае.

Хоць я няволяй цяжка змучан

I з родным берагам разлучан,

Ды я душою ажываю,

Як вокам мыслi азiраю

Цябе, мой луг i бераг родны,

Дзе льецца Нёман срэбраводны,

Дубы дзе дружнай чарадою

Стаяць, як вежы, над вадою

Даўнейшых спраў вартаўнiкамi

I ззяюць грозна жараламi.

I толькi тут, пад iх чародкай,

Улетку, добраю пагодкай,

Касьбой утомлены, спачынеш

I думкi клопату пакiнеш,

Заснуўшы крэпка i салодка.

Тут так прахладна, так прывольна!

А пташкi голасна i здольна

Смяюцца мiлым шчабятаннем

I поўняць луг сваiм спяваннем.

А на дубах, як шапкi тыя,

Чарнеюць гнёзды буславыя.

Буслы клякочуць, бусляняты

Пiшчаць жалобна, як шчаняты,

Насы закiдваюць угору

I просяць есцi ў сваю пору.

А там, дзе буслiкi ўздужалi,

Iх пачынаюць вабiць далi;

Яны пачулi ў сабе сiлы,

Яны разводзяць ужо крылы,

Ўгару на локаць падлятаюць,

Паветра ловяць, заграбаюць

I неуклюднымi нагамi

Танцуюць смешна над дубамi.

Там, у падсуседзях з бусламi,

I вераб'i, шпакi вядуцца;

Клапотна шчэбеты нясуцца

I моўкнуць позна вечарамi.

Ў дубах крычаць сiваваронкi,

I свiст над лугам рэзкi, звонкi

Каршун маркотна так раняе

I нейкi смутак закiдае.

Эх, луг шырокi! Як жывы, ты,

Травой мурожнаю закрыты,

Стаiш зялёны прада мною

I ззяеш дзiўнаю красою!

Як дзве старэнькiя кабеткi,

К каторым старасць неўзаметкi

Падкраўшысь злодзеем срэдзь ночы,

Як смачны сон змыкае вочы,

Красу i крэпасць забiрае

I ўсю iх жывасць выкрадае

Ды кiне iх адных, старэнькiх,

Адных, як перст, i чуць жывенькiх

I непатрэбных анiкому

На цягасць жыццю маладому,

Так каля хаты, у садочку,

Схiлiўшысь цiхенька ў куточку,

Стаялi дзве вярбы старыя,

А навакола маладыя

Дзярэўцы пышна красавалi,

На свет вясёла пазiралi.

Галлё спусцiўшы над парканам,

Расла тут грушка з тонкiм станам;

Па-над парканам пышным валам

Стаяў вiшняк густы, прыўдалы.

Садок быў, праўда, невялiчкi:

Дзве верабiны ды тры дзiчкi

Ды мiж верб лiпка маладая,

Бы iх унучка дарагая.

Але як весела i мiла

Тут пчолка ў вуллях гаманiла!

I як прыемна пахла мёдам!

Пладзiлiсь пчолкi з кожным годам:

Штолета вулляў прыбывала

На пчолкi вельмi шанцавала.

Гул iх стаяў i ўдзень i ўночы.

Бывала, ўлетку, ў час рабочы

Не раз там чуўся крык вясёлы:

– Го, тата! дзядзька! выйшлi пчолы!

На вiшнi селi каля плоту!

Мужчыны кiдалi работу,

Касьбу над рэчкай за кустамi,

I беглi шыбка, каб часамi

На лес дзе пчолкi не зляцелi,

Дык iх там пiльненька глядзелi.

На прыгуменнi, поруч з садам,

Павець з гумном стаяла радам,

А пад паветкаю прылады:

Вазок, калёсы, панарады,

Старыя санi, восi, колы

I вулляў некалькi на пчолы,

Яшчэ някончаных; судзiна,

Стары цабэрак, паўасмiна

I розны хлам i лом валяўся,

Ад сонца, дожджыку хаваўся

Патрэбны рэчы, ёсць вядома!

Гуменца, крытае саломай,

Ад доўгiх часаў пасiвела;

Салома кудламi вiсела,

Яе вятры параздзiмалi,

А трохi хлопцы пасцягалi,

На стрэху лазячы, бывала,

Iх гэта забаўка займала.

А пад шчытом на павуцiне

Нiшчымны колас-сiрацiна

Ў зацiшку лёгенька гайдаўся;

З якiх ён часаў там трымаўся,

То Бог яго святы ўжо знае!

Будоўля, больш яшчэ старая,

З гнiлой, вагнутаю страхою

Стаяў хлявец якраз напроцi

I чуць лiпеў, як бы на плоце

Гаршчок, разбiты качаргою.

Стары, паедзены чарвямi,

Набок пахiлены вятрамi,

Глядзеў хлеў гэты старычынай,

Пахiлай доляй жабрачынай;

А збоку, ў полi, недалёка

Стаяў прыгрэбнiк адзiнока,

Пахiлкам, горкiм сiратою,

У дол упёршыся страхою.

Ў глыбi двара стаяла хата

I выглядала зухавата

Памiж запушчанай будовы,

Як бы шляхцянка засцянкова,

Што ў дзень святы каля касцёла,

Чуць-чуць падняўшы край падола,

Так важна ходзiць з парасонам,

Спаднiцай верцiць, як агонам,

З дарожак пыл, пясок зганяе

I ў вочы хлопцам заглядае.

За хатай поле пачыналась,

Дзе жыта хораша гайдалась

I рос авёс, ячмень i грэчка,

Было прытульнае гняздзечка!..

Мой родны кут, лугi, крынiца!

Цяпер для вас я – чужанiца.

Той самы лес, палеткi тыя,

Ды людзi там жывуць другiя.

Мне душу смуткам напаўняе,

Што ў прошласць канулi гадочкi,

Мае шчаслiвыя дзянёчкi,

Прайшла, вясна ты маладая!

Цяпер разгорнем часаў шаты,

Блiжэй прыгледзiмся да хаты,

Да Мiхася i да Антося,

Як там вялося, як жылося.

II. РАНIЦА Ў НЯДЗЕЛЬКУ

Дзень быў святы. Яшчэ ад рання

Блiнцы пяклiся на сняданне,

I ўжо пры печы з чапялою

Стаяла мацi... Пад рукою

Таўклiся дзецi, замiналi

Або смяялiся, спявалi.

Услон заняў сваё ўжо места,

На iм стаяла дзежка цеста,

I апалонiк то i дзела

Па дзежцы боўтаў жвава, смела

I кiдаў цеста ў скавародкi.

Давала пiск яно кароткi,

Льючыся з шумам на патэльнi,

I ў жар стаўлялася пякельны;

I там з яго ўжо ўвачавiдкi

Пяклiся гладзенькiя плiткi

Блiнцоў, спаднiзу наздраватых,

Угору пышна, пухла ўзнятых,

I ўжо адтуль рукою маткi

На ўслон шпурлялiся аладкi,

А дзецi iх даўно сачылi

I на ляту блiнцы лавiлi,

Заядла мазалi iх здорам.

Стаяў асобна ў мiсцы скорам

Сяго-таго для верашчакi.

Хоць невялiкiя прысмакi

Цыбуля, перчык, лiст бабкоў

Ды сальца некалькi брускоў,

Мука i квас – i ўся прыправа,

Але ўсё ж снеданне цiкава;

А для дзяцей найбольша свята

Абы наесцiся багата.

I звон аб прыпек скавародны,

Так блiзкi сэрцу, так iм родны,

У нейкiм радасным настрою

Спяваў iм песняю святою

I лашчыў сэрцы iх i вушы

I поўнiў радасцю iм душы,

Такi прыемны, мiлагучны,

У той прыемнасцi выключны,

Ён разлiваўся па ўсiм целе

I ўмомант iх знiмаў з пасцелi.

Недарма ж дзядзька iх, бывала,

Каб пабудзiць каго з iх жвава

Пагнаць каровак ранiчкою,

У прыпек бiў скаварадою.

Цяпер, здаволiўшысь ядою,

Дзяцiнай цешылiсь гульнёю.

Хто бегаў з кiем каля хаты

Ганяў курэй. Як парасяты,

Ў пяску капалiся сястрычкi.

Алесь хадзiў каля крынiчкi,

Што з лесу тут жа выцякала

I дужкай хату агiбала,

Хадзiў, свiстаў пад голас птушак,

Збiраў ён ягадкi ў гарнушак.

Ўсе парасходзiлiся з хаты,

I кожны дзелам быў заняты:

Мiхал у лес пайшоў ранютка

Рабiць звычайныя абходы;

Антось спаць доўга не меў моды,

А як надарыцца мiнутка

Часiны вольнай цi святы дзень,

Ну хоць адзiн разок на тыдзень

Хадзiў на Нёман цi на тонi

Рыбак быў дзядзька наш Антонi,

Як i работнiк, адмысловы;

А Ўладзiк пасвiў дзесь каровы,

Травiў чужыя сенажацi;

А дома з дзецьмi была мацi.

Яе жаночая работа

I гэта вечная турбота

То каля печы, то на полi,

Сказаць, не зводзiцца нiколi.

Адно прыпынiш – там другое,

Глядзiш, як бачыш, набяжыць,

I ручак некалi злажыць

Жыццё жаночае такое!

Так i цяпер: печ зачынiла,

Работу ў хаце прыпынiла

Iдзi ў гарод ты па бацвiнне:

Другi раз есцi просяць свiннi.

А гэты Юзiк-шалянiца,

Малы яшчэ, зусiм дурнiца,

Так пад нагамi i таўчэцца

Або, як хвост той, валачэцца

I ад работы адрывае

I толькi сэрца ад'ядае.

Ўжо сонца ўгору падхадзiла,

На лiсцях роску асушыла;

У небе хмарачкi дзянныя

Плылi, як гускi маладыя,

Чародкай белай над лугамi,

Над свежым лесам i палямi.

А гэты ветрык дураслiвы

Траве зялёнай чэша грывы,

Ў садку жартуе з верабiнай,

Як голец-хлопец той з дзяўчынай,

I валасы зялёным стрэхам

У лесе гойдае са смехам.

А круглаверхiя асiны

Разносяць нейкiя навiны

I так гутораць, так смяюцца,

Што аж iх лiсцiкi трасуцца,

Вiдаць, такая iх урода.

Прыйшла i мацi з агарода.

– Алесь, сынок... iдуць кароўкi!

Бяжы хутчэй, рассунь засоўкi,

Каб не штаўхалiся дарма...

Ну, я лепш збегаю сама!

Куды ты, Юзiк, безгаловы?

З-за рэчкi цiснуцца каровы.

Iдзе паперадзе Красуля,

За ёю Лысая, Рагуля,

Ды дзве пярэзiмкi-цялушкi

Iдуць у згодзе, як дзве дружкi;

А збоку чмыша бык Мiкiта,

Хвастом матаючы сярдзiта.

А аваднi, як рой пчалiны,

Сляпiцай лезуць да скацiны,

Гудуць драпежна, тнуць балюча,

Бы крапiва тая пякуча,

Дыхнуць каровам не даюць.

Каровы злосныя бягуць,

Адна другую б'юць рагамi

I толькi тухкаюць нагамi;

I сам пастух бяжыць, гукае

I гэту заедзь праклiнае;

Няма за поганню парадку,

Сярдуе сам i злуе статка,

Барзджэй, як можа, ў хлеў пражэцца

I горш у веснiцах таўчэцца.

Каля хлява рух-суматоха:

– Куды ты, чортава Панчоха?!

Крычыць Уладзя, свiшча пужка

("Панчоха" – Лысае мянушка).

Назло Рагуля ўжо ў варотах

Цялушку рогам капарнула,

Аж тая, бедная, раўнула;

Тут Галас выскачыў з-пад плота

I ўжо па ўласнаму пачыну

Знайшоў зачэпку i прычыну

Свае тры грошыкi прыткнуць,

За хвост Мiкiту пацягнуць.

Ну, словам, шум тут быў вялiкi,

I танцавалi без музыкi.

Загнаўшы ў хлеў на месца статка,

Насеўся Ўладзя на аладкi,

Шпурнуўшы лапцi i анучы

Сярод двара ў пясок сыпучы;

Iх мацi зараз падабрала,

Нiчога сыну не сказала,

Пайшла ў крынiцы спаласнула,

Сушыцца ўскiнула на шула.

– Унь дзядзька йдзе! – гукаюць дзецi.

Забылi ўсё яны на свеце

I як мага бягуць, смяюцца,

Аж iх валосiкi трасуцца.

– А, дзядзька! дзядзечка, саколiк!

Насып мне ягад у прыполiк!

– Дай мне дубец! – А мне дай вуды!

Крычаць малыя шалапуды,

Бягуць i скачуць, б'юць у ладкi,

А дзядзька мерна йдзе з-за кладкi,

Iдзе без шапкi, круцiць носам

Гаворыць пацеры з засосам;

Для смешак твар яго зацяты,

Дык моў не лезьце, парасяты.

I дзецi змоўклi, больш нi слова:

Няхай канчаецца размова

Антося дзядзькi са святымi,

Тады пагутарыць i з iмi.

А покi кончыць ён малiцца,

То можна ў Свержнi апынiцца:

Псалмоў адкоцiць з паўдзесятка,

Ды так выразна, ды так гладка,

Што дзяк i той не ўсякi зможа,

Як рэпу грыз, – даруй грэх, Божа!

Не гаварыў, а сек языкам!

Малiўся дзядзька з тым разлiкам,

Каб кончыць модлы каля дома,

Бо ў хаце нельга, ёсць вядома,

Малiцца хораша, як трэба:

Тут глупства кожнае ад неба,

Ад Бога думкi адкiдае,

То тое-сёе замiнае,

I не намолiшся – нагрэшыш

Ды чорта лысага пацешыш.

I толькi дзядзька на двор ступiць,

Дык кулаком у грудзi лупiць,

Тры разы хрысцiцца, ўздыхае,

Тады ўжо шапку накiдае

I ставiць вуды ўсе ў парадак.

– Ну, што? наелiся аладак?

Жартуе дзядзька тут з малымi

Ды йдзе ўжо ў хату разам з iмi.

Яны, замест таго адказу,

Бубняць па пузу для паказу.

– Эх, брат Алесь! – гаворыць дзядзька.

Вось быў шчупак – усiм iм бацька!

Век я такога не забуду,

Але парваў мне, падла, вуду.

I падчапiў быў нават спраўна.

"Ну, – думаю, – пажыва слаўна!"

Цягну, а ён аж гне вудзiльна,

Ну, чуць не вырве яго з рук!

А тоўсты, падла, бы япрук,

I доўгi ж, доўгi, як цапiльна.

Шчупак, брат, ёмкi: на паўпуда,

Але сарваўся. Ах, паскуда!

I натамiў як мае быць,

I пастка ўжо з вады тырчыць,

Як змей, варочае зянкамi,

Ну, вось ён, вось! хватай рукамi!

А потым, брат, калi рвануўся,

Ўсё к чорту – вуда i кручок,

Пайшоў гуляць мой шчупачок!

А я, брат, толькi аблiзнуўся!

– Ах, вось шкада! З кручком i з дротам?

Дык ён жа здохне! – Ну чаго там!

Шчупак – жывучая, брат, юха!

Такi жывучы – дзяржы вуха!

Ён пяць кручкоў глыне – й не знайся;

Ты ў Янчура пра iх спытайся:

Янчур iх лужа, як арэхi,

Iх знае прожары-прарэхi.

А мне ўсяе, брат, тэй уцехi,

Што падчаплю зноў юху тую,

Тады, брат, дудкi: не спудлую!

Ўжо снедаць час, i поўдзень скора,

Ды з гэтым бацькам адно гора!

Як пойдзе ён у лес той зрання,

Як цукар у вадзе растане:

Няма й няма, чакаць абрыдне.

Якога выхадзiш там злыдня?

Цi надта выслужышся ў пана?

Ўсё роўна знойдзецца загана;

Як ты нi падай, нi гайсай,

Не пападзеш да пана ў рай

З сваёй патрэбай, iнтарэсам.

А лес, як быў, то й будзе лесам,

Дык i дарэмна ўся турбота

Бяда з iм проста i згрызота!

Няма яму нядзелькi, свята

Iдзе ды йдзе ён, як закляты;

У шчэпку высах з той хады,

Ад сну адбiўся, ад яды.

I хто ўжо служыць гэтак дбала?

Антось i мацi на Мiхала

Не раз у злосцi нападалi.

Але таго яны не зналi,

Як лёгка хлеб той дастаецца.

Не сцерпiць часам, адсячэцца

Мiхал ад гэтакiх нападак:

Якi ж бы толк быў i парадак,

Каб ён служыў, спусцiўшы рукi?

Свае ж сябры – майстры на штукi:

Так удадуць i так падкусяць

Цягнуцца нехаця прымусяць.

А вось папробуй на цiкавасць

Стрымай службовую рухавасць,

Служы спусцiўшы рукавы

I выкiнь службу з галавы,

Такiя ў лесе выйдуць справы

Пажар, парубкi i патравы

Не адкараскацца ад лiха.

А хочаш ты, каб было цiха,

На чым сядзiш, таго глядзi ты!

Казаў Мiхал не раз сярдзiта:

– Маўчы, калi ёсць хлеб у роце!

I што сказаць на гэта процi?

А бацька з стрэльбай за плячамi

Iшоў дадому хвайнякамi,

Iшоў паволi, не спяшаўся,

Часамi, стаўшы, азiраўся

I прыслухоўваўся да зыкаў

Ляснога шуму, яго крыкаў

Ды нюхаў дух той, поўны вару:

Такая суш – крый бог пажару!

Скрозь лапкi хвоек i галiнкi

Сiнела неба гладзь. Хмурынкi

Стаялi грудкамi на ўсходзе.

Было так цiха ўсё ў прыродзе!

Ўгары над хвойнiкам зялёным

Снуюцца пчолкi з цiхiм звонам,

Кузуркi розныя i мушкi

Свае спраўляюць гулi-гушкi

I так танюсенька гудуць,

Што ледзьве-ледзьве можна ўчуць.

А на прагалiнках на голых

Гулянне конiкаў вясёлых.

I толькi ступiш там нагою

Так i заскачуць прад табою,

Вось так i пырскнуць у надзем'е,

Як бы сявец той сыпне сем'е.

А матылькi сваiм убраннем

Касуюць тут усiх дазвання

I не лятаюць – танцы правяць,

Ну, каго хочаш, зацiкавяць.

А як прыгожы пуцявiнкi

Ў шаўках зялёнае травiнкi!

Якiя мяккiя iх рысы

I павароткi iх, абрысы!

Iдуць, звiваюцца, лучацца...

Эх, слаўна ў лесе, слаўна, братцы!

Памалу, мерна, крок за крокам

Ў сваiм раздум'i адзiнокiм

Дадыбаў бацька скора к дому.

Зачуўшы татаў ход знаёмы,

Малыя з хаты высыпалi.

За брамай бацьку сустракалi.

Алесь браў стрэльбу, шапку з цэшкай

I нёс з шчаслiваю усмешкай

(Схаваўся ў шапку ўвесь з вушамi);

А Костусь – торбу з кутасамi

I знак блiшчасты стражнiкоўскi.

– Барзджэй вы там, кiрмаш такоўскi!

Гукае дзядзька з ноткай злосцi:

Iдуць, як тыя шляхты ў госцi!..

III. ЗА  СТАЛОМ

– Ну, небажаты, будзем снедаць

Ў людзей садзяцца ўжо абедаць.

Цягнi мачанку, мацi, з печы!

За стол, малы, за стол, старэчы!

Гаворыць дзядзька, сам сядае

I стол абрусам засцiлае.

Памiж дзвюх лаў пад абразамi

Тулiўся стол з двума кастрамi

Аладак грэцкiх, як пампушак,

Ды хлеба з зайчыка краюшак.

Мiхал з Антосем, як старыя,

Займалi месцы канцавыя

I iх трымалiся выключна,

Бо тут сядзець iм больш спадручна,

I ў кут старым трудней залезцi,

А на пачэсным гэтым месцы

Садзiўся госць – i то не кожан;

А як цяпер кут быў парожан,

То там Алесь прымайстраваўся,

Сядзеў на кукiшках, гайдаўся,

Цiшком шчыкаючыся з братам.

Кастусь сядзеў мiж iм i татам;

Ён да яды не так быў падак,

Бо ўжо намазаўся аладак,

Але сядзеў i мяў аладку

Ды штурхаў бацьку пад лапатку.

Уладзiк быў у дзядзькi збоку...

Дзяцей, як тых снапкоў на току!

Сямейка, праўда, немалая:

Чатыры хлопцы, тры дзяўчацi

Ды бацька з дзядзькам, трэцця мацi;

I кожны месца сваё мае.

Тым часам мацi даставала

Чыгунчык з печы, лыжку брала

I верашчаку налiвала.

А за сталом на верашчаку

Падгатаўлялi ўжо атаку,

На гэта хлопцы былi хваты,

Аладкi кроiлi ў квадраты

(Хоць геаметрыi не зналi)

I на вiдэльцы iх чаплялi,

Як бы на тычкi тыя вешкi,

Каб не адстаць, не мець замешкi

У часе дружнае яды.

Чуць мiска ткнулася сюды,

Дык у яе, як па прыказу,

Вiдэльцаў з восем лезе зразу.

Гаворка моўкне, смех сцiхае:

Цяпер мiнуцiна другая,

Бо ўсiх займае мiска стравы;

Другiя моманты, праявы,

Усе пафукваюць ды студзяць

I верашчаку тую вудзяць

I толькi чаўкаюць губамi

Ды зрэдку скрыгаюць зубамi,

Як бы на бераг тыя хвалi

У часе ветру наступалi.

Малыя – Гэля, Юзiк, Ганна

Асобна елi пастаянна.

Парадку дзецi не трымалi,

I iх нiколi не сцiскалi,

Абы насоў не разбiвалi;

Так, Юзiк пальцам поркаў страву

I верашчакай мазаў лаву,

Але тут сёстры сердавалi

I залаб Юзiка цягалi.

Тады iх згода прападала,

Мiж iмi бойка вынiкала.

Пускаў тут Юзiк лыжку ў дзела;

Не раз лабацiна трупцела

Ў сястрычак Гэлi цi Ганулi.

А сёстры Юзiка цягнулi

За вушы з двух бакоў i бiлi.

Але iх старшыя мiрылi,

На пожар злосцi лiлi воду

I замацоўвалi так згоду:

– Ну, пацалуйцеся ж вы з браткам!

I ўсё йшло зноў сваiм парадкам.

А за сталом маўчком сядзелi.

Там хлопцы гыркацца не смелi,

Бо там парадак вельмi строгi,

Там падпiлуюць табе рогi,

Калi парушыш дысцыплiну,

Ды пад нядобрую часiну

Дадуць там "лэмбуся" i "квасу",

Каб не круцiлiся без часу.

I чуць калi што вынiкала,

То бацька кiдаў так, бывала,

На хлопцаў погляд выразлiва,

Што тыя ў лаву баязлiва

Траха са страху не ўпаўзалi,

Бо гэты погляд добра зналi.

Там i цяпер, як i заўсюды,

Макалi ўсе з адной пасуды

I елi дружна, не драмалi;

Нарэшце ўсе па скварцы бралi.

Як верашчака ў дно спадала,

То мацi есцi пакiдала

Ды йшла ў камору па другое,

Яшчэ больш смачнае, ядкое,

I тарабанiла сюды

Для заканчэння ўжо яды

Тварог, запраўлены смятанай

(Нясла з вялiкаю пашанай).

За ёю хлопцы адставалi

I бацьку з дзядзькам пакiдалi

Над верашчакай завiхацца.

Мужчыны бралi па аладцы

I аж пацелi, небаракi.

З аладкi дзядзька рабiў трубку,

Каб лепш здаволiць сваю губку

I больш зачэрпаць верашчакi.

А бацька браў блiнцом спавагу,

Бо на Антося меў увагу:

Антось жа правiў гаспадарку,

Рабiў за двух, на сваiм карку

Цягнуў ярэмца хлебароба,

Ну, словам, дзядзька наш – асоба!

А пападалася там скварка,

Была мiж iмi чуць не сварка:

– Бяры, Антось! – Я намакаўся,

Бяры, брат, ты: ты больш цягаўся,

I спрэчку тым яны канчалi,

Што гэту скварку разразалi.

Другая мiска, мiска-яма,

Апаражнялася таксама,

I ўжо к канцу таго снядання

Хлапцы здаволiлi жаданне,

I ад мужчын яны адсталi.

Павольней скiвiцы жавалi,

Крышылi страву, як нарокам.

I бацька кiдае вiдэльцы,

Рукою гладзiць па камзэльцы,

На абразы ўскiдае вокам

I шэптам хрысцiцца набожна.

Тым часам мiска i парожна,

I мацi стол ужо прыбрала,

Пасуду, лыжкi паласкала.

А дзядзька сеў курыць на ўслоне.

Злажыўшы шчыльненька далонi,

Мiхал сядзеў, не варушыўся

I ў мыслi нейкiя ўглыбiўся.

Ды мацi з дзядзькам добра зналi,

Дзе тыя мыслi вандравалi,

Што iх гарнула, што тулiла

I дзе было iм гэтак мiла.

Даўно ўжо бацька жыў думою

Разжыцца ўласнаю зямлёю

I не належаць нi да кога,

Не знаць начальства нiякога.

I калi бацька каго стрэне,

Не прапускае ўжо здарэння

Спытаць, праведаць аб зямельцы:

Дзе прадаецца, як багата,

Якiя выгады i плата,

Як блiзка рэчка цi крынiцы?

I чым больш служба дакучала,

Тым болей бацьку прыцягала

Свая зямелька, свая хата

(Няўжо яна яму заклята?),

Прытулак свой, куток уласны;

Такi ён мiлы быў i красны,

Што наш Мiхал там жыў душою,

Не знаў улады над сабою,

Апроч зямельнай той улады.

Завёў бы там сабе прылады

Ды жыў бы панам i не гнуўся,

Шырока б там ён разгарнуўся.

I бацька ў вольныя часiны

Расказваў дома ўсе навiны

I чуткi ўсе наконт зямелькi.

Так i цяпер, у час нядзелькi,

Аддаўся бацька светлым марам

I вёў размову з такiм жарам,

Што бацьку ў хаце ўсе дазвання,

Як бы ксяндза таго казанне,

Так шчыра слухалi, маўчалi,

Што й нос абцерцi забывалi.

– Пытаўся я ў людзей, брат, сёння

Наконт зямлi каля Заблоння,

Так бацька мову расчынае

I вочы весела ўскiдае

На ўсiх, хто толькi быў у хаце,

Там, брат, гароды – чуеш, мацi?

(Ён гэтым жонку падкупляе)

Так ураджайны, так багаты,

I блiзка, тут жа каля хаты!

Сама зямля без гною тлуста,

I надта родзiцца капуста:

З вядро галоўкi вырастаюць,

З трох коп кадушку накладаюць!

А мак! а рэпа! морква, бручка!

А буракi, гуркi, пятрушка

Ўсяго, ўсяго, ну, проста – страх!

Ўсё там расце, як на дражджах.

I рэчка ёсць. А рыбы, рыбы!

Вось дзе, Антось-брат, пажыў ты бы!

Пад дзядзьку бацька падвёў мiну:

Лавi лiны i еж самiну

Самы жывуць там, як цяляты!

А дзядзька быў рыбак заўзяты,

Рыбак у iм тут абудзiўся,

Як сонца, твар яго свяцiўся,

I ад прыемных цiхiх смехаў

Чуць не да вуха вус заехаў.

– Ну, ўсе выгоды каля бока,

Тае ж зямлi якраз валока,

Мiхал распiсваў з жарам далей:

А чорны грунт – дванаццаць цалей!

Жыта там родзяцца надзiва:

Як едзеш мiж хлябоў вясною,

Ў iх конь хаваецца з дугою!

А з ячмянёў вары хоць пiва.

Грэчка, аўсы растуць, як лозы,

Не то што ў нас: адны занозы

Пад кiпцi ты панаганяеш,

Пакуль дзве жменi нажынаеш.

I ўся зямля ў адным адрубу;

I лес там ёсць, найболей дубу,

А дуб расце на добрай глебе;

Не клапацiўся б там а хлебе...

Адкуль нi глянь – усё ўпадобна:

Перш-наперш жыў бы там асобна,

А не ў галдзе, страшэнным сцiску,

I лбоў не бiлi б там за мiску,

Як гэта водзiцца ў народзе;

Там зможаш быць з суседзьмi ў згодзе.

Другое дзела – воласць блiзка.

I то не дробная, брат, рыска;

Там школка ёсць, а дзецям трэба

Даўно навука i вучэба,

А то растуць, на лес вось глядзя;

Зiрнi: унь дуб якi ўжо Ўладзя!

На зэдлi Ўладзiк схiсянуўся,

Алесю хiтранька ўсмiхнуўся.

– Ну, а я, тата, цi вялiкi?

Спытаў Алесь. – Ты? салапяка!

Нос абатры йдзi, разявяка!

Ўсё грае носам, бы музыкi

У гэтай кiрпе завялiся.

Вазьмi анучу, абатрыся!

Алесь не рад быў, што спытаўся,

I ў кут ён борздзенька хаваўся.

I бацька моўкне i чакае,

Што скажа дзядзька або мацi,

I цiха стала ўраз у хаце:

Чутно, як муха пралятае.

– Пасада, кажаш, вельмi ўдатна,

Ўсяго там родзiцца аж надта.

Чаму ж яе там не купляюць?

На нас, цi што, людцы чакаюць?

Пытае мацi. – Каб такая

Была зямля гэта прыўдала,

Яна б дагэтуль не гуляла.

Або аб ёй нiхто не знае?

Цi тыя людзi ўсе паснулi,

Якiм зямелька трэба пiльна?..

Ой, каб яна была прыхiльна,

Яе б даўно ўжо прыгарнулi.

– Чакаць не будзе, ёсць вядома,

Калi сядзець ты будзеш дома

Каля свайго збана, карыта,

Сказаў Мiхал крыху сярдзiта,

Сама зямля не прыйдзе, чуеш,

А сам за ёю павандруеш.

Калi сядзець ды так гадацi,

Не выседзiш нiчога, мацi.

Не бойся: людзi не сядзяць,

Зямля не будзе нас чакаць,

Не запустуе, не згуляе!

– А пэўна, – дзядзька пацвярджае.

– Ды як яно ўжо нi было б там,

Зноў кажа бацька, – а пад плотам,

Зямлю купiўшы, не валяўся б,

Ды як бы жыў яшчэ! Не знаўся б

Нi з панскай ласкай, нi з панамi,

Жылi б сабе гаспадарамi.

А што за шчасце тут, спытаем?

Якi прыбытак мы тут маем?

Вуглы падпёрты пiрагамi?

Што грыб падымеш тут часамi?

За ўсё iх голаву, з грыбамi!..

Яно б чаму? служыць бы можна,

Каб не валяўся так нязбожна

У вочы гэты Рак-вар'ят.

Цi ж чалавек ён? азiят,

Душа зацятая, лiхая,

Такiх паноў i свет не знае.

Ды хоць бы пан, а то – зараза,

Так, шалахтун, байструк, пралаза,

Няшчасны вырадак, пастух...

А колькi гонару i мух!

Ды як тут жыць? Няма ахвоты,

I марны ўсе твае турботы.

Жывеш, лiпiш, як на калу ты,

I ногi й рукi ўдзеты ў путы.

А подзьме вецер, i ўсё бухне,

I ўсё старанне тваё рухне.

А дзе дзявацца? Пакукуеш,

А век на службе не звякуеш.

I ўсе тужлiва замаўкалi,

I думкi кожнага займалi

Аб тым, што тут жывеш дачасу,

Жывеш сяк-так, пакуль жывецца.

Калi ж нiбудзь, а давядзецца

Шукаць свайго хлябка i квасу.

IV. НА  ПЕРШАЙ  ГАСПАДАРЦЫ

– То як жа быць? – спытаў Антонi.

Давай, брат, думаць хоць сягоння

Цi так цi сяк, каб даць параду

I к аднаму ўжо прыйсцi ладу

Раз назаўсёды, аканчальна.

Вядома, служба – рэч гадальна,

А ў гэтым пекле i тым болей:

Не пэўна жыць пад панскай воляй.

Але з чаго пачаць, мой браце?

Бо невялiкае багацце,

I як ты знойдзеш канцы тыя,

Калi кiшэнi ў нас пустыя?

– Ну, ты заглядваеш далёка,

Дык трохi хiбiць тваё вока

Вось гэта раз; а па-другое

У нас ужо ёсць сёе-тое:

Ну, пляц, зямлi на чвэрць надзела;

Лiчы пад тысячу iх смела.

А там зямельны банк паможа,

Быка, карову прадамо...

Чаго палохацца? дармо!

Абы ахвоту меў, нябожа!

А пры жаданнi, пры ахвоце

Сам чорт не страшан у балоце!

Сказаў Мiхал на словы брата,

Сказаў рашуча i заўзята.

А мацi слухае маўклiва,

Аб чымся думае тужлiва;

Сказаць штось хоча i ўздыхае,

Штось за язык яе трымае.

– Вось як пачнеш так разважанне,

Агоркне ўсё табе дазвання,

Нарэшце мацi не ўтрывала:

– Таго няма, другога мала;

А як жывеш ды не гадаеш,

То й лiха тога не зважаеш...

Так... хоць зямлi свае нямнога,

Але ўсё ж лепей, як нiчога.

А збудзь яе – пачуеш страту,

Бо дзе паставiш тую хату,

Калi няшчасце напаткае?

Бо гэта служба ўжо такая.

А там, за светам, на чужыне

Нiхто цябе, ой, не прыхiне!

I як там будзе з той зямлёю?

Не хвацiш голаю рукою,

Няпэўна ўсё i невядома,

Дык больш пiльнуйцеся вы дому!

– Ну, вось кабецiна дзiўная!

Мiхал на жонку нападае.

Цi ж мы зямлю сваю збываем?

Мы на рахункi прыкiдаем.

Ды што, скажы, ну хоць бы й пляц?

Падумаць – выстраiш палац!

Па часе будзе i развага,

Калi ў лоб стукне табе шляга!

– Вядома, бацькаўшчыны шкода,

Сказаў Антось у тоне згоды.

Але ж i трэба меркавацца

I аднаго чаго трымацца;

I не чужым, а сваiм вокам

Агледзець трэба ненарокам,

Як мае быць Заблонне тое;

А можа, выйдзе што-якое.

Рабiць тут трэба – адно слова,

Не то што – цуп-луп! – i гатова,

Бо гэта справа – не пустая;

Людскi ж язык касцей не мае.

Я так бы раiў: выбраць час

I аглядзець усё зараз,

А там сама пакажа справа,

Цi варта шуму ўся аблава,

Бо мо ваўкi ўсе пасхадзiлi.

На том яны i парашылi.

Я тут спыню апавяданне,

Каб значны крок ступiць назад,

Зрабiць уважлiвы агляд

Прычын iмкнення, парывання

На новым грунце сесцi стала,

I чым жыла душа Мiхала.

А поруч з гэтым мiмаходам

Жыццё мiнулае крануць

I ў цёмны кут яго зiрнуць,

Дзе пад халодным яго лёдам

Назло лiхiм яго прыгодам

Крынiцы свежыя цякуць.

Мiхал... вы лепш спытайце самi

Пра палясоўшчыка Мiхала:

Яго ўся воласць наша знала,

Ён быў вядомы мiж панамi!

Ды што паны?! сам князь Антонi,

Я памятаю, як сягоння,

Не раз з Мiхалам меў размову.

I знаў жа службу леснiкову!

Ён ведаў, як свае пяць пальцаў,

Ну, да мала ўсiх мiкалаўцаў.

Патрава здарыцца, пакража,

Як бачыш, вызнае, дакажа

I дойдзе ўжо да галубочка,

Як бы па нiтцы да клубочка.

Дык i не дзiва, што Мiхала

У нас любiлi вельмi мала.

Мiхал сам гэта чуў i ведаў,

Ды што ты зробiш? Так з прадзедаў

Было-вялося i вядзецца,

I ўсё ўпустую люд таўчэцца;

Ды будзе час паразумення

Таўкне пад самае карэнне...

I вось што, братцы, дзiўна ў свеце,

Вы толькi добра паглядзеце:

Той чалавек, што першы, збоку,

Ўжо без таго не ступiць кроку,

Каб не ткнуць пальцам на другога,

Як на заклятага, лiхога,

Ён тое самае ўчыняе,

За што другога бэсцiць-лае,

Як толькi скуру яго ўздзене

Цi чуць кранецца яго кiя

Такiм яшчэ ваўком завые,

I дзе ён добрасць толькi дзене?

На што вада, але i тая

Не ўсюды роўны нораў мае:

Спакойна ў ямах i заторах,

Але капае дол у горах

I страшна пенiцца, бушуе,

I грунт каменны там свiдруе.

А сiла ў тым, на мой пагляд,

Якi выконваеш загад.

Мiхал, як толькi ажанiўся,

Тады ж ад бацькi аддзялiўся,

Бо стала цесна. З той прычыны

Хадзiў на сплаў ён, на вiцiны,

Разоў са два схадзiў у Прусы

Куды не трапяць беларусы?

Але абрыдла гэта справа,

I адвярнуўся ён ад сплава;

Пайшоў на службу таўкануцца,

Бо дома недзе разгарнуцца.

Наўперад ён праз час каторы

Быў пры падлоўчым на каморы.

Стары ляснiчы па-сваему

Цанiў Мiхала, як служаку:

Ганяў усюды небараку,

Як бы скацiну тую нему.

Не раз на жалабы Мiхала

Ляснiчы так казаў, бывала:

– Што ж? добры конь i цягне дужа!

I не пускаў Мiхала з гужа.

Мiхал яму рабочых ставiў,

I сенакосы яго правiў,

I догляд меў за панскiм статкам,

А службу нёс сваiм парадкам,

Бо што ты зробiш тут? стараўся.

Ў другое месца перабраўся

Яму уважыў пан ляснiчы,

I сеў Мiхал у страшнай дзiчы,

Дзе лес адзiн, хмызняк ды поле

Ды ветру посвiсты на волi.

Было зямелькi там валока,

Дзе можна б моцна i глыбока

Пусцiць карэннi ў грунт, абжыцца

Было на чым разварушыцца.

Але бязгнойная, пустая

Зямлi валока была тая,

Дзе рос сiвец ды пырнiк густа

I дзе спакойна каля куста

Ляжаў шарак, бо там нiколi

Саха зямлi не бараздзiла.

Было маркотна i нямiла

У тым пустым, здзiчэлым полi.

Мiхал наехаў без нiчога.

I вось жывi тут, разжывайся,

Хоць сам у соху запрагайся,

Ўпрагай i жонку на падмогу

З трыма малымi хлапчукамi.

Але стаў цвёрдымi нагамi

Мiхал на гэты грунт няплодны.

– Не плач: не будзем тут галодны;

Бог дасць, сяго-таго прыдбаем,

Дабра якога дачакаем,

Так разважаў ён сваю жонку.

Жывым не кiнешся ў палонку!

Зямлi – зiрнi – як скiнуць вокам.

За гаспадарку ненарокам

Мiхал на новым месцы ўзяўся:

Каня, кароўку расстараўся,

Завёў свiней, дзве-тры авечкi.

Тым часам з дому для падмогi,

Саху забраўшы i нарогi,

Антось прыехаў i на грэчку

Узняў маргоў са два папару.

I ажывiлiся амшары,

Запахла свежаю раллёю,

Як бы сам Бог тут над зямлёю

Прайшоў i глянуў мiласцiва.

Антось заложна i цярплiва

У землю ўкладваў свае сiлы.

На божы свет, як бы з магiлы,

З зямлi травiнкай далiкатнай,

Густою шчотачкаю здатна

Выходзяць дробныя зярняткi.

Як у калысачцы дзiцятка,

Калi ўжо трошкi акрыяе,

Сваю галоўку падымае