Текст книги "Новая зямля (на белорусском языке)"

Автор книги: Якуб Колас

сообщить о нарушении

Текущая страница: 3 (всего у книги 11 страниц)

Мiхал ускочыў – моцны Божа!

I хто б мог думаць, спадзявацца!

Ўжо стаў ачуньваць, папраўляцца...

Каб хто сказаў – не даў бы веры,

Ды то аб'ездчык, пан Ксавэры,

Прынёс навiну гэту, смуту!

– Няхай пан зойдзе на мiнуту!

Сказаў Мiхал, адмкнуўшы дзверы.

Цераз парог ступiў Ксавэры,

Вайшоў у хатку i спынiўся,

Бо зразу ў ёй ашаламiўся,

I дальш не ступiш нi на крок:

Не хатка – проста катушок,

Няма дзе нават павярнуцца,

Як у сабачай цеснай будцы.

– Сядайце дзе-небудзь, сядайце!..

Эх, хата наша, выбачайце...

Мiхал калодку падстаўляе.

Уздыхнуў Ксавэры i сядае.

То быў мужчына ўжо паджылы.

– Ах, мой ты Божа добры, мiлы!

Ото ж як выбраўся ён скора!

Яшчэ не дальш як пазаўчора

Са мною гутарыў, смяяўся

I аба ўсiм мяне пытаўся,

Мiхал гаворыць i ўздыхае.

– Ох, браце: смерць не разбiрае

I не глядзiць нiкому ў зубы:

Гадзюкаю, брат, з-пад падрубы

Знячэўку ўсадзiць сваё джала,

Цi многа жыў, цi жыў ты мала,

Цi ты багаты, цi ты бедны,

Цi ты зайздросны, ненаедны.

Жывём, клапоцiмся, i дбаем,

I ўсе нарэшце паўмiраем,

У нейкiм згаснем летуценнi,

Сказаў Ксавэры ў засмучэннi.

– Так, гэта так, пане Ксавэры!

Ўжо загатованы паперы

Для часу нашага сканання

Рукою божага ўзыскання.

I ходзiць смерць, як цень, за намi,

Сказала Ганна са слязамi...

– Ну, я гатоў! – то пойдзем, браце,

Паплачам хоць па сваёй страце.

Мiхась з Ксавэрам выйшлi з хаткi.

Свiтала ўжо. Дзесь каля гаткi

У гэтым досвiтку маўклiвым

Крычалi гусi праразлiва,

Нястройным хорам гергеталi,

Ды качкi з шумам праляталi,

I кнiгаў нёсся плач з лукi,

Ў глыбi лясоў цецерукi

Ўжо зачыналi свае токi,

Усход вiталi агнявокi,

Вiталi шчыра i натхненна.

Мiхал з Ксавэрам задуменна

Iшлi праз лес, iшлi маўклiва.

I толькi зрэдку сiратлiва

Па слоўку ўроняць два служакi.

– Няма ў нас пана, небаракi!

Мiхал гаворыць. – Так, няма.

Жывi ўдава цяпер сама,

Сказаў Ксавэры задуменна.

– Ну, пане, будзе цяпер змена,

I пойдуць новыя парадкi,

Мiхал выказвае дагадкi.

– А пэўна: будзе талачэча,

Не без таго ўжо, чалавеча!

Ўздыхнуў Ксавэры. – Шкода пана!

Ох, бедны: выбраўся зарана!

А жыць бы мог, такi здаровы,

Ну, чалавек, як корч дубовы...

Пажыць бы трохi яму трэба,

Пакой душы яго i неба.

Так гаманiлi, йшлi прасткамi

То праз лужок, то хвайнiкамi

Ўсяе дарогi на паўмiлi,

Iшлi, нябожчыка хвалiлi,

Як чалавека й служку князя,

Як i вядзецца ў такiм разе.

– Не кепскi быў: i распытае

(Хай са святымi спачывае),

Як ты жывеш, цi ты галодны,

Цi ты спачыў, – як бацька родны,

Але, сказаць, яшчэ й не ўсякi!

А прынясеш што – без падзякi

Ужо не выпусцiць, заплацiць,

А на дарэмшчыну не квапiць.

– Быў чалавек ён справядлiвы,

Не фанабэрысты, праўдзiвы!

Ксавэры так жа пацвярджае.

На тым гаворка iх змаўкае.

Iдуць маўчком яны; заняты

Сваiмi думкамi з iх кожны.

"Так. У ляснiцтве кут парожны,

Куток паквапны i багаты,

Не застаiцца, не згуляе,

Паноў к сабе ён прыцягае,

Як рыб гарох у азярыне,

I кожны ў замку службу рыне,

Сюды пацiснецца з ахвотай,

I не прыедзе, а пяхотай

За душу мiлую прычхае,

Мiхал з сабою разважае.

Але хто ж гэта месца зойме?

Яно-то праўда: ў панскай плойме,

Сказаць, не будзе недастачы,

Ды гора ў тым – адзiн лядачы,

Другi без клёпкi, трэцi злосны,

Несправядлiвы, безлiтосны,

Як вось, напрыклад, Табартоўскi

Або падлоўчы, пан Бялоўскi.

Назначаць гэтакага ката,

Тады запахне свая хата.

Набыць дабра не надта лёгка,

Яно, як шклечка тое, крохка:

Чуць да яго не так кранешся

I з чарапкамi астанешся,

А лiха прыйдзе без падмогi,

Бо лiху – бiтыя дарогi

I ўсюды сцежкi яму вольны,

То роўна-гладкi, то вакольны,

Не абмiне яно нiкога".

Так смерць ляснiчага старога

Мiхала моцна ўскалыхнула

I ўсё ўверх дном перавярнула.

I тут у першы раз Мiхала

Вось гэта думка напаткала:

Купiць зямлю, прыдбаць свой кут,

Каб з панскiх выпутацца пут,

I там зажыць сабе нанова:

Свая зямля – вось што аснова!

Ўставала сонейка з-за лесу,

Скрозь тонкiх хмарачак завесу

Усюды косы раскiдала;

I ўсё жывенькае вiтала

Усход яго на ясным небе

I клапатком аб пiльным хлеба

Дзянёчак новы зачынала,

Калi Мiхал i пан Ксавэры

Ўзышлi маўчком на двор кватэры.

На горцы цiхай, невысокай,

Каля засценка недалёка,

У бок дарогi, ў глыбi сада

Стаяла панская пасада.

Прасторны, роўны двор, вясёлы

Заўсёды повен быў жывёлы:

Хадзiлi куры з певунамi

Ў кампаннi важнай з iндыкамi,

I, распусцiўшы хвост мятлою,

Павук пахаджываў з павою,

Як пан вяльможны, радавiты;

Ў кутку двара каля карыта

Шныралi качкi-плюскатухi;

Япрук заможны, лапавухi

Спацыраваў памiж платамi

I смешна ўскiдваў кумпякамi,

Калi часамi каля дому

Ён гукне, рохне па-свiному,

Здаецца, так, без дай прычыны,

I спрыт пакажа япручыны.

А каля кухнi пад аконцам

Сабакi грэлiся на сонцы

Таксама панскае пароды,

I iм было жыццё, выгоды.

Былi тут розныя будынкi:

Гуменцы, гумны i адрынкi,

Хлявы, i стайнi, i аборы,

Дабра, набытку былi горы.

Але ў машыне гаспадарскай,

Бы ў хiтрай штучыне слясарскай,

Згубiлась шруба – стоп, машына!

Няждана выпала пружына!

Рыгор-хурман хадзiў без дзела,

Спярша пабуркiваў нясмела,

Цяпер нiкога не баяўся,

Хадзiў i лёгенька хiстаўся:

Ён трохi стукнуў – цi не з гора?

– А ты чаго тут, мухамора?

Рыгор насеўся на кухарку.

Вось калi дам табе па карку!..

– Пайшоў! адстань! ото брыдота!

Прылез, як лысы чорт з балота!

– Эх, Наста! хочаш? ану, ў скокi!

Сказаў хурман i ўзяўся ў бокi,

Нагою тупнуў, закруцiўся,

Прысеў i ўстаў, заварушыўся

I то ўстае, то прысядае

I ногi ўперад выкiдае.

– Бадай ты спух! ото распуста!

А каб табе было, гад, пуста!

Няма нi сораму, нiчога...

Ды пашануйся ты хоць Бога.

Хоць бы граха ты пабаяўся!

Але Рыгор не сунiмаўся.

– Скачы, валяй i ты, Настуля!

Што ж? Калi гулi, брат, дык гулi!

Пан пойдзе ў рай, а мы з табою...

А мы – у букту з галавою!

– Пакiнь: нябожчык там, у доме!

Пайдзi праспiся на саломе!

I панi унь глядзiць! – Што панi?!

А я-то хто? пане-хурмане,

Дурное заткала ты! знаеш?

Чаму Рыгорам называеш?

Завi мяне... вяльможны пане!

– Няхай цябе зямля апране!

Ото брыда, ото завала:

Яшчэ каб панам называла!

Цi чулi людзi? Налiзаўся,

Як той сабака на разнiцы!..

– Но, но! бо пойдзеш без спаднiцы.

– Адстань! слатою навязаўся.

"На палiцы сланiна,

Панi пеўня смалiла,

А ў рандэльку стаiць лой,

Але не твой, не – не твой!"

А там, у доме, было гора:

Жывы i крэпкi яшчэ ўчора,

Сягоння быў ён нерухомы,

Глухi на ўсё, чужы жывому.

З засценку шляхта пасхадзiлась

I ў тым пакойчыку таўпiлась,

Дзе пан ляжаў у дамавiне.

– Няхай з святымi апачыне!

Ўздыхалi, хрышчучысь, старыя,

Схiлiўшы голавы сiвыя.

– Не кепскi пан быў! – гаварылi,

I цiха, стала адхадзiлi,

I доўга кучкамi стаялi.

Паны сюды з'язджацца сталi.

Ўсе леснiкi былi ўжо ў зборы,

У лепшым стражнiцкiм уборы:

У новых куртках са шнурамi,

А на грудзiнах са знакамi,

На шапках "R" было з каронай,

Каўнер стаячы i зялёны.

Яны па два, па тры стаялi

Каля паркана i чакалi,

Пакуль куды iх не паклiчуць,

Стаяць i пану рая жычуць,

Збавення вечнага жадаюць,

Гавораць цiхенька, ўздыхаюць.

Паслухаць збоку iх – здавалась,

Што ўсе яны пасiрацелi,

А што на сэрцы яны мелi,

То тое ў сэрцы i асталась.

Ды толькi мушу я прызнацца:

Як пачынала ўжо змяркацца

I пана з плачам пахавалi,

Ўсе леснiкi пiлi, гулялi,

А потым сталi барукацца.

Амброжык Кубел разгуляўся,

Са ўсiмi шчыра цалаваўся,

I кварту трэцюю ўжо ставiў,

I ўсёю выпiўкаю правiў.

– Браткi! Гуляйма! Калi свята,

Дык трэба выпiць хоць багата!

Крычаў Амброжык. – Сцеражыся!

Кiўнуў ён носам на Мiхася,

I чарка ёмка паднялася.

– Эй, цётка Хрума! ўраз з'явiся!

Вайшла i Хрума ў старым чэпку.

– Здарова, цётка! як ты крэпка?

– От! – кажа Хрума i смяецца,

Такою добраю здаецца,

Што наш Амброжык увесь тае

I Хруму маткай называе.

– Ах, пан Амброжык! нашто жарты?

– Галубка-мама! стаў дзве кварты!

Ўсе ажылi i разышлiся.

Такiя мовы палiлiся,

I пахвальба пайшла такая!

– Падаць мне Тэша! – Лось гукае.

Я разарву яго вантробы,

Бо свет гарыць з яго, хваробы!

Падайце: вырву яму вусы

За ўсе даносы, за падкусы!

Абрыцкi-Тэш быў-такi з нюхам,

Ад Хрумы зызнуў адным духам.

Быў позны час, як "цётку" Хруму

З вясёлым шоламам i ў тлуму

Лясная стража пакiдала.

Ў яе вачах зямля скакала

I месяца блiскучы крайчык

Па небе пстрыкаў, як той зайчык.

Счакаўшы трохi, разышлiся,

I песнi зараз паняслiся

То тут, то там i лес будзiлi,

Як бы ваўкi там галасiлi.

"Ой, пайду дадому,

Не скажу нiкому.

Ды зарэжу ката,

Бо наш кот – сiрата!"

Спяваў Амброжык за балотам,

А Пальчык сыпаў як бы шротам:

"Будзе мяне жонка бiць,

Няма каму баранiць!"

Мiхал спяваў баском спавагу,

Як бы каваў ён словы шлягай:

"Добра мера, хоць без грошай,

Абы празнiчак харошы!"

IX. НОВЫ ЛЯСНIЧЫ

Якраз на самым рассвiтаннi

Мiхал вярнуўся з пахавання;

Вайшоў у хату, распрануўся,

Зяхнуў i смачна пацягнуўся,

Бо цэлы дзень праталачыўся

I, ноч не спаўшы, утамiўся;

I цела соладка нейк ныла,

Ўсё адпачыць яго хiлiла,

I жонка тут не прыставала,

Пра сёе-тое распытала,

Ўздыхнула раз, другi па пану.

– Ну, спi, а я хiба ўжо ўстану.

I мацi стала адзявацца,

Каб за работу тую брацца;

Пайшла каровак падаiла

I бульбу свiнням перамыла.

Тым часам сонейка з-за лесу

Зняло цямраную завесу.

Праменнi, стрэлы залатыя,

Макушы лесу прабiваюць

I блескам-ззяннем высцiлаюць

Нябёсаў багны патайныя.

Ў чародах светаў незлiчоных,

Нерасчытаных, неадмкнёных,

Людскi наш лёс – былiнка поля,

Пылок нязначны – наша доля,

А нашы радасцi i слёзы,

Надзеi светлыя, пагрозы

I ўсё, чым жыцце нас вiтае,

Яно адзначнасцi не мае

У звязку гэтых светаў божых,

Таемных, страшных i прыгожых;

I жыцце пэўнаю ступою

Iдзе, не ведае спакою,

Людскiх пакутаў не адзначыць,

I страты iх яно не бачыць.

– Эй, хлопцы, хлопчыкi! Ўставайце!

Кароў на пашу выганяйце!

Даўно пара ўжо пасвiць статка!

Алеся, Ўладзю будзiць матка,

А хлопцы толькi ўзварухнулiсь

I на другi бок павярнулiсь.

Тут мацi трошкi пастаяла

I галавою пакiвала:

– Шкада будзiць – ох, сон салодкi!

Няхай паспяць яшчэ блазноткi.

Пагукваў дзядзька ўжо на полi

I ткаў сахою кросны-ролi,

Ды пырнiк так укаранiўся,

Што дзядзька з конiкам тамiўся,

I сошку часта ён спыняе

I пырнiк дзiкi вытрасае.

– Ну ж i балота! вось атрута,

То не работа мне – пакута:

Ступiў два крокi i спыняйся

Ды з гэтай пырнiцай змагайся.

I як яны тут, лiха долi,

З сахой хадзiлi ў гэтым полi?

Як тут расло, на мiласць Бога,

Калi ў зямлю не ўб'еш нарога?

Дзве баразны прайшоў – конь змогся.

Ну i народ, каб ён апрогся!

Так запусцiць зямлю нядбала?

Не гаспадар быў, а завала!

Антось стаiць, штось разважае

I хмурна поле аглядае,

А потым раптам схамянуўся,

Зiрнуў на сонца, ў двор рвануўся.

– Хiба каровы яшчэ дома?!

Спаткаўшы Ганну, ён пытае,

Iдзе ў гумно i хлопцаў лае:

– Вы што зашылiся ў салому?

Ўставайце зараз, гультаiны!

Прайшло, лiчы, ўжо дзве гадзiны,

Як сонца ў небе засвяцiла,

Яны ж... хоць ты ўсадзi iм шыла!..

Ўставайце жыва, а то ўскочу,

Устаць вас борзда заахвочу!

Ўсхапiлiсь хлопцы i прыселi,

Ўстаюць з нагрэтае пасцелi

I лапцi зараз абуваюць.

За браму хлопцаў выпраўляюць.

Вось мацi з хаткi выбягае,

Алесю торбу даручае,

А ў торбе хлеб i, пэўна, сала,

I весялей шмат хлопцам стала.

Калi ўжо сонейка прыгрэла,

Антось на полi кончыў дзела

I выпраг конiка сiвога,

Свайго памочнiка старога.

Сiвак з вялiкiм здаваленнем

Прайшоўся вольна загуменнем

I, баючыся ашукацца,

Раллю панюхаў, стаў качацца

З такiм засосам i ахвотай,

Бакi намуляўшы работай.

Антось глядзеў i пацяшаўся

I цiха сам сабе смяяўся.

Ў двары, дзе колiсь была хата,

Цяпер работа йшла заўзята,

I цесляры ўжо зруб канчалi,

Гiрш з Моўшам дошкi пiлавалi;

Нiяк не знойдуць яны скутку

I ўвесь дзень сварацца за дудку.

Ну, гэта сварка iм не шкодзiць,

Антось са смехам адыходзiць,

Пад вусам смех яшчэ хавае,

Iдзе, Мiхася сустрачае.

Мiхась ужо крыху праспаўся,

Ў абход сягоння не збiраўся.

Другiя думкi i настроi

Ўсё не даюць яму спакою:

За кiм ляснiцтва астанецца?

Адкуль i хто сюды прыпрэцца,

Пасаду вольную заступiць?

Карцiць пытанне гэта, рупiць.

Антось з Мiхалам на сняданнi

Даюць адказы на пытаннi

I кандыдатаў разбiраюць,

Адных пахваляць, тых палаюць.

– Вось каб Галонскi тут астаўся!

За iм бы, брат, палюдскаваўся:

Такi прасцяк, не надзiманы,

Ляснiчы вельмi б пажаданы.

– Ды гэта так! – Мiхал ўздыхае.

Але заручкi ён не мае:

Яго паны не падтрымаюць,

Бо на прымеце iншых маюць.

Такога вышукаюць струпа

Цi адшчапенца-курашчупа,

Што й службе той не будзеш рады

I адцураешся пасады.

– Вядома, так, – i Ганна кажа,

Жыццё i свет табе завяжа,

Як гад якi сюды прыпрэцца;

I немаведама, дзе дзецца,

Як дапячэ табе часамi,

Хоць ты наймайся батракамi.

– Эх, брат! – махнуў Мiхал рукою.

Мы чулi ўладу над сабою,

А пажывем – яшчэ пачуем,

А тут, хоць як мы нi мяркуем,

Але нiчога не даб'емся,

Куды нi пойдзем, нi таўкнемся,

Дабра нiколi не прыдбаем,

Пакуль свайго кутка не маем.

– Свайго кутка! сказаць то лёгка,

Ды гэта справа вельмi крохка:

Тут грошай трэба поўна жменя

Не наша голая кiшэня...

Купi зямлю ды замацуйся,

Купi ты лесу, пабудуйся...

А ў Мiкалаўшчыну вярнуцца

Ўжо лепей тут як-небудзь гнуцца,

Бо там – галда, там шум, цяснота,

I не бярэ нiяк ахвота

Туды зноў ехаць будавацца,

Дык трэба службы ўжо трымацца,

Пакуль яшчэ трымацца можна,

Антось зазначыў асцярожна.

Да дзядзькi мацi далучылась,

Ў другi бок мова пахiлiлась,

I будзе новая тут хата,

Пасада пашаю багата,

Нiхто цябе тут не сцiскае

I ў твой гаршчок не заглядае,

Сядзець не будзеш тут без хлеба,

А пацярпець, вядома, трэба.

– Так, пацярпець! адно цярпенне

I можа даць табе збавенне,

Тут усмiхнуўся Мiхал скрыва:

I гнiся век, цярпi маўклiва,

Пакiнь ты ўсякую надзею

Хамут з сябе зняць, дабрадзею!

А над уласнай гаспадаркай

Варонай чорнаю закаркай

I цяжкi крыж пастаў над ёю,

Як мусiм ставiць над сабою.

Цярпенне – ўсё: яно – бязмежнасць!

Навошта ж тая незалежнасць?!

Навошта гэтае iмкненне

Пусцiць у грунт у свой карэнне?

Але б вы самi спрабавалi,

Калi б у вочы вам плявалi

I вас агiднаю знявагай

Па сэрцы бiлi б, як той шлягай!

А ты маўчы, свяцi вачамi

Перад паўпанкамi, панкамi

I перад панскiм розным збродам,

Цярпеннем скованы, як лёдам!

Ў Мiхала губы дрыганулi,

I вочы iскры сыпанулi.

– Цi мала ўжо цябе тут гнулi?

Цярпi, маўчы, знасi пакорна,

А кожная свiння надворна,

Свiстун цi вырадак паганы,

Няшчасны лёкай надзiманы

Цi так нiкчэмная басота,

Яна твайго не варта бота,

Цябе скубе, цябе ўшчувае

Маўчы! няхай жа бэсцiць, лае,

За нос, як хоча, няхай водзiць!

Антось i Ганна не знаходзяць,

Што адказаць i што парадзiць

I як пытанне гэта ўладзiць.

Прайшла нядзеля i другая

Час не стаiць i не чакае.

Ўжо хата новая гатова,

Прыбраны трэскi ўжо i дровы;

Над белым дахам, як карона,

Красуе комiнак чырвоны;

Прыветна вокны пазiраюць,

Бы вас у госцi запрашаюць,

Ну, добры выгляд хата мае,

Яна i цешыць, здавальняе.

Сюды сямейка перабралась,

I гэта хата паказалась

Пасля зямлянкi проста раем.

– Хоць хату добрую, а маем,

Не тое цеснае скляпенне!

Казала мацi ў здавальненнi.

Чысцютка, светла, бы ў пакоi!

Прыемна пахла тут смалою

I свежым дрэвам, хваiною.

I ўсё здавалася бы гладка,

Каб так не скончылась загадка

Аб тым падлоўчым на кватэры.

Аб'ездчык, самы той Ксавэры,

Прынёс навiну ў гэту хату.

– Не падвязло нашаму брату:

Пякельны пан! – Ксавэры кажа.

Як ноч, на нас на ўсiх ён ляжа.

– А хто такi? – Мiхал пытае.

– Бадай яго Мiхал цi знае:

То пан Ракоўскi з-пад Татаркi!

Як кажуць, пан занадта шпаркi...

– Пастой, пан, прозвiшча знаёма!

Ну, так: я чуў аб iм, вядома...

Дык пан Ракоўскi! Ну, вiншую!

Пакажа нам, дзе рак зiмуе!

I – ха-ха-ха! – Мiхась рагоча:

Ён паказаць тым смехам хоча,

Што ашукалiсь нечакана,

Прыдбаўшы гэтакага пана.

– А як жа! чуў я, што за пташка!

Лядачы нораў, лае цяжка,

Яшчэ i звычай такi мае,

Што з кулакамi налятае.

Ляснiчы новы не з'явiўся,

А ўжо, як трэба, уявiўся;

Усё падробна распiсалi,

Як бы яго даўно тут зналi:

I як ён выглядзiць сабою,

I што ён мае за душою,

I чым выдатны i багаты,

Цi кавалер ён, цi жанаты,

Калi, дзе, чым ён вызначаўся,

Як да людзей слатой чапляўся,

Ну, адным словам, адчыталi,

Ўсе косцi пану перабралi.

I праўда, пан быў злы, паганы

I звераваты, надзiманы,

I мух не мала меў у носе.

I шмат цяжэй тут павялося.

I вось, вярнуўшыся з абходу,

Як бы апушчаны у воду,

Мiхал павёў апавяданне,

Як выйшла першае спатканне.

– Iду, а ён дарогай валiць,

За iм вярхом Абрыцкi смалiць.

Пад'ехаў гэта i спынiўся.

– Дзень добры пану! – пакланiўся,

А ён, як слуп, i не зважае,

Глядзiць, бы воўк той, i пытае:

– А ты дзе служыш, чалавеча?

– Служу, паночку, я ў Парэччы.

– Ага!.. чаму гэта, ягомасць,

Вядзеш вялiкую знаёмасць?

Чужых цялят бярэш на пашу?

Наскрозь я бачу службу вашу!

Чаму аб'ездак, сцежак многа?..

Пiльнуйся ты свайго парога,

Бо мне такiх служак не трэба:

Для гультаёў не маю хлеба.

Дык памятай, чаго наймаўся!

Сказаў i далей паiмчаўся.

– Ну, ўжо ўвялi цялят у вушы!

Ох, да i людзi ж! што за душы!

Гаворыць мацi абурлiва.

– Чаму не скажуць? ото дзiва!

Той самы "Тэш", каб падлiзацца,

Гатоў хоць чорту запiсацца,

Яшчэ прыбавiць i размажа!

У гневе дзядзька Антось кажа.

Апавяданае здарэнне

На iх наводзiць засмучэнне.

– Ну, што ж? цярпi, маўчы зацята,

Бо так выходзiць, небажаты.

Наняўся, кажуць, як прадаўся!

Мiхал зласмешна адазваўся.

Х. НА ПАНСКАЙ СЛУЖБЕ

У той жа дзень, праз час каторы,

Прыйшоў сюды Марцiн з каморы,

Ляснiк таксама пры кватэры.

Загады розныя, паперы

Яму ў ляснiцтве даручалi,

Калi з наказам пасылалi.

Яшчэ здалёк, аж каля клiна

Антось заўважыў тут Марцiна.

– Ну, прэцца ўжо Марцiн з наказам!

Згарэў бы ты, панок, з iм разам!

Дабра так пану пажадалi,

Але з цiкавасцю чакалi,

Што iм Марцiн тут заспявае.

– Ну, што нам васпан сказаць мае?

– Наказ прынёс я да васпана!

Наказ такi, каб заўтра зрана

Твой брат Антось шоў да адбору,

А сам Мiхал аб гэту пору

Настройваў лыжы да сялiбы

Падбаць панам наконта рыбы;

Бяры там невад з рыбакамi,

Паноў парадуй шчупакамi:

Галодны, можа, небаракi,

А мо абрыдлi iм прысмакi

Вяндлiны, мяса i катлеты,

Павысыхалi, як шкiлеты,

Iх вецер з ног чуць не скiдае!

Марцiн тут жарту падпускае.

– Ну вось, ужо i даў задачу!

– Ты нездаволены, як бачу;

Але пастой, Мiхал, даслухай,

Тады ты ўжо глуздом парухай:

Пан прыказаў яшчэ васпану,

Злавiўшы рыбы, каб тады жа

Сам васпан вёз i да Нясвiжа

Таму другому калашману,

Што падпiраюць князеў замак,

Для цешчаў iх i розных мамак.

– Наказ нiчога для пачатку!

Што ж далей будзе, пане-братку?

Э-гэ-гэ-гэ! не мець спакою!

Мiхал затрос тут галавою.

Ой, дасца гэта служба ў знакi!

На карк уссядзе д'ябал ўсякi.

Хiба ён лiтасць, сэрца мае?

Ўжо двух у службу запрагае:

Адзiн на рыбу – той ў адборку...

Няма на iх, вужак, паморку,

Вось на такiх чартоў лазатых,

На гэтых джынджыкаў праклятых!

Быў чалавек, што можна б ладзiць,

Дык вось няма – памёр! Не вадзiць

На добрых нам паноў нiколi.

А вось такi "Рак", лiха долi,

Не будзе мець табе i зносу.

Так, брат: для нашага ён лёсу!

I ёсць жа прыказка такая:

"Клянi ты пана – пан сычае!"

Мiхал хадзiў i бунтаваўся

I на ляснiчага злаваўся.

– Iдзе работа, сеяць трэба,

Ляжыць няўзораная глеба,

А ты й каня бяры ў прыдачу...

Сказаць-то лёгка – даў задачу!..

Ото бяда! ото галеча!

А меў бы кут свой, чалавеча,

Цi ж бы служыў? цярпеў бы здраду?

Даўно б у морду плюнуў гаду!

Пайшоў ты к лiху! правалiся!

Сам гэтым хлебам падавiся!

– Вось тут-та, брат, i гора тое

I гэта лiха насланое,

Што нам няма дзе зачапiцца,

I мусiм з гэтым мы згадзiцца,

Пад дудку панскую скакаць

I iх загады выпаўняць.

Цябе ж дзяруць, як тую лiпку!

Марцiн з кiшэнi вынуў пiпку,

Цыбук заядла прадзiмае

I пiпку пальцам набiвае.

– Цьфу! лае, бэсцiць з-за нiчога!

А мух, брат, мух у носе многа!

I так нясецца ён, васпане,

Тычына шапкi не дастане!

Не пазiрае табе ў вочы,

Глядзiць, бы воўк той, заўжды скрыва

I заўжды злосны ён надзiва,

I заўжды лаяцца ахвочы...

Ды чорт яго бяры, Мiхале!

Што зробiш гэтакай завале?

Ось будзем жыць сяк-так памалу,

Цi гэта ў першы раз Мiхалу

Такiя справы мець з панамi?

Няхай яны лепш здохнуць самi,

Чым мець праз iх яшчэ згрызоты.

Хiба ж, Мiхале, мы сiроты?

I пан, калi нам пашанцуе,

Пад нашу дудку затанцуе:

Няпраўда – згiне племя злое!

– Калi ж та будзе свята тое?

Хiба як возьме нас магiла?

Не наша, браце, а iх сiла!..

Адно, брат, тут: старацца трэба

Прыдбаць сваю скарынку хлеба,

Бо людзi кажуць: "Хлеб служачы

Не надта добры хлеб – сабачы!"

I не сабака страшан воўку,

Калi прыйшлося сказаць к слоўку,

Мой пане-браце, мой Марцяга,

А непрыемна яго звяга!

Яшчэ крыху паразважалi

I трохi злосць сваю сагналi.

Марцiн пайшоў, але для пана

Было яшчэ крыху дадана

Не вельмi добрых пажаданняў,

I пацер розных, i лiтанняў.

Але дабра, палёгкi, толку

Не прыбыло з таго й на голку.

Спакою тут Мiхал не знае,

Як бы на колы вада тая,

Мiхал iдзе ды йдзе ў абходы,

I не ухiлiшся ад шкоды:

То дуб ссякуць, бярозу зваляць,

А там i лес табе падпаляць

Або патравяць сенажацi,

Пажнуць траву на корм цяляцi.

Народ жадзён, бо жыве ў сцiску,

Гатоў у вочы сыпнуць прыску,

Зрабiць зумыслу дзеля здзеку,

Не, не ўнаровiш чалавеку!

I свой жа брат цябе кусае,

Бо кожны выслужыцца хоча:

Адно гаворыць табе ў вочы,

Але другое ў мыслях мае

I ўжо здарэння не мiнае

На чым хоць-небудзь зло спагнаць,

Як мае быць цябе даняць.

А там надыдзе тое лета,

Глядзi, каб ягад без бiлета

У лесе бабы не збiралi

I на грыбы каб бiлет бралi.

Так вось заўсёды свет зачынен,

I сам жа ты яшчэ павiнен

Падатак пану свой даваць

Грыбоў i ягад назбiраць.

А пан табе не спагадае,

Сваю работу загадае:

То пастуха згадзi, служанку,

Да ночы бiся спазаранку.

А там надыдзе касавiца

Ўставай, чуць гляне заранiца,

Iдзi, касцоў наймай i жней

Нi ў чым адмовiцца не смей!

Рабi ўсё борзда, гладка, чыста.

Але пагода наравiста,

I ў часе самае работы

У небе ўсходзяцца грымоты,

I невады за невадамi

Працягнуць хмары над грудамi,

Спусцiўшы пасмачкi-палосы,

Зальюць i копы i пракосы.

I за той жарт Iльi-прарока

Не будзе мець на цябе вока.

Служы, працуй на пана-ката,

А сам не ўправiшся, дык брата

Бяры ты з дому на падмогу,

Няхай з табою нага ў ногу

Iдзе па службе, памагае,

А не то, й сына прыпрагае.

Цi ж гэта лад? цi ж то парадак?

Згрызот нямала, многа звадак.

I як нi бiся, нi старайся,

Хоць на кавалкi разрывайся,

Прычэпку знойдзе i аблае,

Яшчэ й пад носам накiвае.

А ты цярпi, маўчы зацята

I слухай споведзь пана-ката.

I крыўда ў тым, мае вы людзi:

I хто ж то волю даў паскудзе?

Нашто зямля iх, катаў, носiць?

Ой, хто ж ад iх не загалосiць?

А дзе на iх шукаць управы,

Бо суд "праўдзiвы", суд "ласкавы"

Паноў за здзекi не карае?

I хто цябе тут падтрымае?

Каму паскардзiцца i дзе?

Хто гэту крыўду адвядзе

I трохi згладзiць перашкоды?

I мiж сабою няма згоды:

Адны другiх бы тут паелi

Або ўтапiлi б, каб прымелi.

Адзiн другога не пакрые,

Глядзяць, як ворагi лiхiя,

Гатовы лiха прыкупiць,

Каб спатайку цябе ўкусiць.

А пан з таго i карыстае

I па чарзе ўсiх пералае.

– Ну ж i "Рачок"! ото ж уз'еўся!

Чаго на нас ён так насеўся?

Казаў часамi дзядзька дома.

I як служыць тут – невядома.

Ото ж зараза ўжо прыўдасца!

Нашто на свеце гэта трасца?

Служы яму ты ўсёй сям'ёю,

А сам ты хоць жабруй зiмою.

Сказаць, ну, меў бы ты пасаду,

Дык чорт бы з iм, цярпеў бы гаду,

Але што тут? асот, галота,

Шэсць дзесяцiн – чаго? балота!

Другiя маюць па валоках,

Як Лiхтаровiч у Затоках.

I што ж? адзiн ён службу мае,

Нiхто туды не зазiрае,

Нiхто там свету не завяжа

I нават носа не пакажа.

А ты круцiся, хвост авечы,

Канца няма той талачэчы,

Ну, проста служба гэта гадзiць,

I кожны нос тут свой усадзiць.

– Вядома, хто дальш ад кватэры,

Таму менш стукаюць у дзверы,

Да iх дайсцi не так-то скора,

I там жывуць сабе без гора,

Гаворыць з зайздрасцю i мацi,

А тут, як дзе на воўчай гацi,

Як на пярэсмыках якiх,

Цябе трывожаць кожны мiг.

Але ж i самi вiнаваты,

Калi так коцiцеся з хаты,

Дзе толькi пан нi загадае.

Цi ж ён на гэта ласку мае?

Чаму ж на вас i не налегчы?

Чаму ў хамут вас не запрэгчы,

Калi яго так баiцеся

I так за службу берацеся?

Адзiн вось служыць – ну i годзе!

Што патураць яго той модзе?

Дзе ж? мала двух, дык трэцi Ўладзя!

Чаму ж на карк табе не ўссядзе?

А трэба часам агрызнуцца,

Бо так i будзеш заўжды гнуцца.

– Ого! ты смела каля печы,

I праўда: кажаш ты дарэчы,

А ты б сама вось паспытала,

Тады б не тое заспявала,

Сказаў Мiхал крыху сярдзiта.

I будзе нехаця зашыта

Твая тут губа, мая мiла:

Яго тут права, яго сiла!

Або ты знойдзеш праўду ў свеце?

Каму пажалiцца, скажэце?

Судзiцца будзеш з iм? За што жа?

I хто табе тут дапаможа?

Хiба цябе ён тут трымае?

Служыць гвалтоўна прымушае?

Не хочаш службы, ну, палайся,

Бяры манаткi, выбiрайся.

Але куды? дзе твой прытулак?

Нагатавалi табе булак?

Каму ты мiл, скажы, ў бядзе?

Эх, не прыхiлiшся нiдзе!

Паскачаш дроздзiка, бы скочка,

Калi няма свайго куточка.

А як прачуюць гэта людзi,

Ад iх адбою тут не будзе...

Чаму ж яму не казырыцца?

I вон прагнаць не пабаiцца;

Ты з iм не зграешся нiколi,

Раз ты прымушан да няволi.

– Ну, й будзе ездзiць – што за дзiва!

Калi маўчаць яму цярплiва.

Чаго баяцца? не прагонiць

I горш ужо не запалонiць.

I хто ж, як ты, на свеце служыць?

Аб глупству кожнаму ён тужыць,

Не спiць, не есць i ног не чуе,

У лесе днюе i начуе,

З людзьмi грызешся, як сабака,

А доля ўсё ж твая аднака.

Чаго ж так надта выдыгацца?

За што так падаць? так старацца?

Затым, каб больш цябе ганяць?

Часцей ў аглоблi запрагаць?

I будуць ездзiць, i не знайся,

А ты маўчы, а ты старайся!..

Каму, каму, а ўжо Антосю

Сказаць бы можна, каб прыйшлося,

Бо ён на службу не наймаўся.

– Або я, думаеш, збаяўся?

Гаворыць дзядзька, ў хаце храбры.

А калi што, дык i за жабры.

– Паслухаць вас, усе вы хваты!

А чуць да дзела – душа ў пяты!

Няма чаго мянцiць языкам,

А крык, як быў, i будзе крыкам.

– Няхай крычыць, i ты крычы!

– Хiба што жабаю ў карчы;

Прынамсi, з гэтакiм паспехам,

Мiхал аклiкнуўся зласмехам.

Вось так пачнуць казаць, бывала,

Ды з тых размоваў толку мала,

I толькi горш удражнiш раны,

I свет заткуць гушчэй туманы.

А пан за службу шчыра браўся,

Па лесе лётаў, прыглядаўся,

Каб дзе заўважыць непарадак

На гэта вельмi быў ён падак.

Але ён злы быў асаблiва,

Як граў у карты нешчаслiва.

Тады яго асцерагайся,

Як ад заразы ўжо хавайся.

Раз ён вiхрыўся, ды няўдала:

Для злосцi стравы бракавала.

Вось у Парэчча пан шыбуе,

Крычыць, Мiхала патрабуе,

Каня спынiўшы каля брамы.

Мiхал у гэты момант самы

Прыходзiць з лесу, йдзе да пана.

– Чаму на флянсах у васпана

Сляды быдлячыя? – пытае,

А сам так скрыва паглядае,

Насупiў твар i зрушыў бровы.

– Былi там панскiя каровы!..

Ох, тут ляснiчы як уз'есца!

Ну, не знаходзiць сабе месца!

Ды як затупае нагамi!

Крычыць, махае кулакамi,

А вочы тыя, як у змея.

Ад злосцi больш яшчэ чарнее,

З астатнiх слоў Мiхася лае,

З пасады выгнаць пагражае.

Мiхал маўчаў, ды нечакана

Ён сам як рушыцца да пана!..

Ляснiчы зразу ўзад падаўся...

– Чаго пан гэтак раскрычаўся?

Завошта пан мяне так лае?

Згарыць яна няхай, такая

I служба гэта, i пасада,

I гэта крыўда, й гэта здрада,

I гэта панская адплата!..

Няхай яна будзе праклята!..

Мiхал тут плюнуў, завярнуўся

Хоць раз, ды добра агрызнуўся!

XI. ДЗЕДАЎ ЧОВЕН

Мiхал вайшоў у хату злосны.

– Ах ты, вар'яце безлiтосны!

За што ты лаеш? за што хаеш?

Што да мяне ты, скажы, маеш?

Чаго чапляешся слатою,

Каб ты не ведаў век спакою!

А прападзi ты, гад шалёны!

I доўга сыпалiсь праклёны,

Пакуль Мiхал свой гнеў не вылiў.

– Але ж i я яго зажылiў!

I зразу змоўк, сабача морда!

Мiхал прамовiў досыць горда.

Прагонiць вон – хай праганяе,

А служба знойдзецца такая:

Мяне сам князь у замку знае!

– I маладзец, – гаворыць жонка,

Ды трэба больш было насыпаць,

Каб аж пайшло калоць пад кiпець,

Каб ззелянеў ён, як зялёнка.

Прагнаць! за што? Украў, цi што, ты?

За лес спраўляеш сабе боты?

Цi прапiваў дабро скарбова?

Не будзе гнаць цябе за слова:

Няма прычын. А папусцiся,

Тады iдзi ты хоць тапiся.

– Ото ж зараза! от халера!

От дачакалi сабе звера!

Прыпiльнаваць бы дзе брыду,

За "гiтал", падлу, ды ў ваду!

Парваць бы ноздры качарэжкай

Або глузды адбiць даўбешкай;

I не было б табе граху:

Забiў, як вош або блыху!

I дзядзька моцна абурыўся

I разважаць яшчэ пусцiўся:

Цi быў бы грэх, цi грэх не быў,

Калi б падлоўчага забiў?

Мiхал, сказаць, крыху баяўся

Размовы з iм; ён спадзяваўся,

А што, як скажа выбiрацца?..

Такi пабайваўся, прызнацца,

Бо што ж? няма дзе разгарнуцца,

Няма дзе, брат, табе прыткнуцца.

Ды ў той жа дзень наказ быў даны

Iсцi Мiхалу пад буданы

Сачыць ваўкоў. Ну, значыць, квiта!

Прайшла гарачка i нябыта.

I праўда: ўсё сышло, нi слова.

I нават з iм была размова

I гаварыць з сабой даваўся

Не тым, зусiм не тым здаваўся!

I ўсе згрызоты нейк адселi,

I ўсе тут зноў павесялелi

Ды зноў рабiлi свае справы

I для карысцi, i для славы.

Цяпер дазвольце вы ўжо мне

Сказаць аб дзедавым чаўне.

Калi казаць пра човен дзедаў,

То трэба ўжо, каб кожны ведаў

Пра дзеда Юрку хоць бы змала.

Перш-наперш Юрка – цесць Мiхала,

А стала быць, яго сваяк;

Затым – дзед Юрка быў рыбак.

Ды рыбакi не ўсе аднакi

Свае ў iх густы i адзнакi.

Дзед меў да сецей нахiленне,

А вудзiць – не: не меў цярпення

I не любiў наогул вуды

I гэтай вудавай маруды,

Бо вуды любяць больш паны

I, выбачайце, свiстуны;

Хоць, праўда, хлеб ядуць i з вуды,

Але не ўсе i не заўсюды.

Вось невад – о! другая справа

Тут, брат, не вуда, тут – аблава!

I волак можна пахвалiць:

Iм можна здорава лавiць.

А лепш за ўсё, мае браткi...

Сказаць вам? венцер, нераткi!

Ды толькi трэба мець знароўку,

Каб не страляць у саракоўку,

Бо трэба ведаць, дзе паставiць,

Ды ўмець i венцер добры справiць.

Мастак быў дзед на ўсё на гэта:

Лавiў нямала ён за лета;

Былi лiны, язi i плоткi

Лузаў дзед добра сабе злоткi:

Было за што кручок загнуць,

Было i ў краму з чым зiрнуць.

I любяць дзеда Юрку ўнукi,

Яны цалуюць яму рукi,

А дзед у плечы iх цалуе

I абаранкам патрактуе.

Цукеркi дзеду – не, не любы,

Няхай iх качкi: псуюць зубы,

Дык лепш не знаць iх, ну iх к ляду,

Гэту дзявочую прынаду!

Звычайна дзед быў вельмi цiхi,

Не падымаў нiдзе шумiхi,

Але быў сталы i разумны,

Такi разважлiвы i ўдумны

Ну, чалавек старога складу,

Калi што скажа, то да ладу,

Але дзе крыўда i махлярства

Тады дзед меў адно лякарства

Не паглядзiць ён, хто такi ты:

Хоць чорт, хоць д'ябал знамянiты,

Пляваць яму на тваю масць,

Але ўжо чапаласу дасць.

Адзiн на ўсiх пайсцi гатовы,

Без разважання, без размовы!

Ну, а калi дзед падгуляе,

Тады ён йзноў адменнасць мае,

Тады ён нават i бушуе

I трохi сына памуштруе;

Але пад гэтым бушаваннем

Хавае гумар з насмiханнем:

Больш жарты строiць, чым ваюе.

– Язэп, ўставай!– крычыць ён сыну.

Ўставай у гэтую ж хвiлiну!

Бярэ дзед ноты ценаровы,

Нiбыта злосны яго бровы.

– Чаго да хлопца прывязаўся?

Лепш лёг бы каменем. Набраўся!

Гаворыць баба i сярдуе,

А дзед яе як бы й не чуе.

– Ўставай, лайдак, малiся Богу!

Язэп варушыцца ў бярлогу,

Ўстае, пачухваецца, плача:

Што-то за доля, за бядача!

Цi ён распуснiк? цi ён збойца?

– Ну, кленч!.. хрысцiся! ў iмя Ойца!..

Язэпа трохi дзед павучыць,

I памуштруе, i памучыць,