Текст книги "Новая зямля (на белорусском языке)"

Автор книги: Якуб Колас

сообщить о нарушении

Текущая страница: 7 (всего у книги 11 страниц)

Ды працы тут адна мiнута.

Палонку дзядзька прасякае,

А Костусь, радасны, чакае,

I зорыць пiльна ён вачыма,

Калi той бучык дзядзька ўзнiме.

А дзядзька – о, ён акуратны!

Работнiк дзядзька наш выдатны:

Ва ўсiм парадак i лад любiць

I часу дарма ён не губiць!

Прасек палонку, крыгу вынуў,

Тады на бучык вока кiнуў,

Бярэ за палку, падымае

I буч на бераг выкiдае.

I дзядзькаў твар крыху святлее

Была слабая тут надзея;

А вось глядзi, там штось шалпоча,

Вiдаць, iх доля не сiроча!

I буч кулём угору ставяць

I часу доўга тут не бавяць.

Развязан куль. Тут гоман, смех,

I рыбу вытраслi на снег.

Акуньчык спрытна страпянуўся,

Мянёк-завала ўзварухнуўся,

Яшчэ мянёк ды пара плотак.

Ну, вось табе i заработак!

А там яшчэ ёсць загародкi...

Не дармы, не, iх пераходкi!

Iдуць дадому, разважаюць,

Чаго на святы накупляюць,

Антось часамi, як дзiця.

Тым часам заўтра i Куцця.

Мiхал – ужо нейк вайшло ў моду

Ў Нясвiж прад святамi штогоду

Вазiў для замкавых паноў

Грыбы, i рыбу, i зайцоў.

Куцця. Марозна. Хмурнавата.

Сняжок падкiдвае заўзята;

Снег на Куццю – грыбы на лета,

Такая матчына прымета,

А сцежкi чорны – ягад многа;

Ну, i за гэта хвала Богу.

Абегаў Ўладзя раўчавiну,

I клiн, i пасечку, лагчыну.

Па жменьцы ў снег аўса стаўляе

Зайцоў ён гэтым прывабляе,

Каб праз акенечка з каморы,

Калi прынадзiцца каторы

У ночку цёмную хадзiць,

Навесцi стрэльбу i забiць,

Бо тут зайцоў было даволi.

I дроў на свята накалолi,

Трасянкi загадзя натрэслi,

Сянца пахучага прынеслi:

Куццi гаршчок ужо ў калена

Стаяў на лаве, чакаў сена,

I вось цяпер гаршчок з куццёю,

Як цар даўнейшаю парою,

Ў пачэсны кут, на свой прастол,

Стаўляўся з гонарам за стол

На гэта сена пад багамi,

Ўладар над хлебам i блiнамi,

Бо ён у гэты дзень – персона!

Яго вянчаў абрус-карона:

Гаршчок агорнуты пашанай,

Хоць ён фамiлii глiнянай.

Якiя ж матчыны намеры

Наконт куццi, наконт вячэры?

Ох, гэта дзецям знаць цiкава,

Калi якая будзе страва,

Ў якiм лiку, ў якiм парадку?

Што на канцы i што ўпачатку?

А ў маткi ўсё абмеркавана

I ўсё прадумана ад рана.

Там, на гары, пад шчытам дзе-та,

Быў мак павешан яшчэ з лета

Цяпер у цёрле ён пацёрты.

У патайным куце каморы,

Як смерць Кашчэя, пад запоры

Мядок быў хiтра дзесь запёрты,

Цяпер яго насталi часы,

Бо ён патрэбен для закрасы,

I што кiсель той без сыты

У вечарок гэты святы?

Маўчком Антось часiнай шэрай

У ельнячок шмыгнуў з сякерай:

Цi ж ён звярэдзiцца, сагрэшыць,

Калi малых дзяцей пацешыць

I iх ялiнкай пад куццю

Хоць раз забавiць у жыццю,

Калi забавiць толькi зможа?

Ялiнка ў хаце так прыгожа!

I колькi радасцi i ўцехi!

На ёй валоскiя арэхi,

А з пазалочанай паперкi

Глядзяць панадныя цукеркi;

I больш на ёй няма нiчога,

Ды хiба ж дзецям трэба многа?

Даволi з iх i той прынады

Яны давольны, яны рады.

У хаце добры лад i згода,

Як патрабуе i прыгода,

Паважнасць вечара святога

Не ўчуеш слова ты благога,

I ўсе прыбралiсь i памылiсь,

Мiхал з Антосем падгалiлiсь

I парасчэсвалi чупрыны.

– Ну, засцiлайце стол, мужчыны!

I стол той гуртам прыбiраюць,

Настольнiк белы падымаюць,

На стол растрэсваюць мурог

На сене колiсь быў Сын Бог

I роўным пластам рассцiлаюць,

Сянцо абрусам закрываюць.

За стол садзяцца ўсе ў парадку

I прад сабой кладуць аладку,

Вiдэльцы, лыжкi разбiраюць

I стравы першае чакаюць.

– Ты, брат, глядзi не ашукайся:

Не надта зразу накiдайся,

Бо потым шчыра пашкадуеш,

Калi жывот свой напiцуеш:

Чым дальш – смачнейшыя патравы,

I многа iх, i ўсе цiкавы;

Я знаю хiтрасць гэту ўсю,

Алесь гаворыць Кастусю.

Мiхал бутэльку адтыкае,

Бо ўжо закуска тут чакае:

Стаяць, як горкi, скавародкi,

Тут акунькi, мянькi i плоткi,

Ды так падсмажаны, што люба

Сама да iх iмкнецца губа.

Гарэлка, радасць-весялуха,

Прыемна булькае для вуха

I гэтак вочы прыцягае,

Ну, як каханка маладая!

– Ну, што ж, Антось, здароў будзь, браце!

Няхай дае Бог лад у хаце,

Дабра, прыбытку прыспарае,

Каб у хляве ды ўсё пладзiлась,

Каб жыта ў полi каласiлась,

Няхай раяцца добра пчолы,

I самi будзем мы вясёлы;

За год дай божа дачакаць

Здаровым новы год спаткаць.

– Дай божа! – дзядзька адазваўся

I сам з прамовай зварачаўся,

П'ючы цяпер да гаспадынi,

Падатак кожнай дай часiне,

На ўсё гатовы ў кожным часе.

I вось вячэра зачалася!

Спынiцца мушу я на квасе:

Ён колер меў чырванаваты;

Тут быў таран, мянёк пузаты,

Шчупак, лiнок, акунь, карась,

Кялбок i ялец, плотка, язь,

Яшчэ засушаныя з лета.

Але не ўсё яшчэ i гэта:

Аздоблен квас быў i грыбамi,

Выключна ўсё баравiчкамi;

Цыбуля, перчык, лiст бабковы

Ну, не ўясiсь, каб я здаровы!

Пiльнуй, – цiшком скажу мiж намi,

Каб i язык не ўцёк часамi.

За квасам елi верашчаку,

А потым блiнчыкi на маку,

А там ламанцы-праснакi

З пшанiчнай добрае мукi;

А макаў сок такi салодкi!

Ламанцы ў iм, ну, як калодкi

Так добра макам пранялiся,

У рот паложыш – аблiжыся.

За прасначкамi йшлi кампоты,

Кiсель з мядоваю сытою;

Вячэру скончылi куццёю,

Але ўжо елi без ахвоты,

Абы падатак той аддаць,

Стары звычай ушанаваць.

I после гэтакай вячэры

Жывот выпучваўся без меры,

А з-за стала як уставалi,

То нават трохi i стагналi.

На першы дзень святых калядак

Такi ўжо быў стары парадак

Збiралi сена са стала,

Кармiлi iм каня, вала

I ўсiх жывёлiн, хоць па жменi,

А на стале, ў драбнюткiм сене

Здавён-даўна вялося й гэта

Уважна зернетак шукалi

I па тых зернетках гадалi,

Якi зародзiць хлеб налета.

XXI. ТАЕМНЫЯ ГУКI

Пад iншы год у холад люты,

Калi ўсе рэчкi лёдам скуты

I ўсё пад снегам качанее,

Глядзiш – цяплом табе павее,

I з поўдня вецер хмары гонiць,

У вокны дождж буйны зазвонiць

I з капяжоў руччом сцякае,

I снег жыўцом ён паядае.

Скiдае лес убор зiмовы.

I шум другi на лад-спеў новы

Над борам цягне несканчона.

I фанабэрыцца варона:

"Вясна! вясна! гразь! гразь!" – спявае,

Як бы вясну ўжо сустракае.

Памiж алешнiку змяёю

Крынiца чорнай паласою

На свет зiрнула, лёд прабiла,

Ў старых карчах загаманiла.

I палыселi касагоры,

Вадою поўняцца разоры,

Бяжыць, шумiць вада ў лагчынах.

I лёд уздуўся ў азярынах,

Дарогi ў полi ўсе псуюцца,

Аб крыгi крыгi з шумам труцца,

I луг залiт увесь вадою,

Як i сапраўднаю вясною.

Ды гэта толькi кпiны-жарты:

Зiмой цяпла чакаць не варта

Зiма свайго не падаруе

I злосна ветрам засвiдруе

Ды так пацягне, так зайграе,

Што проста нос табе зрывае.

I выюць ў полi завiрухi,

Як за труною маладухi,

На лес накiдваюць намiткi

I робяць гурбы ўвачавiдкi.

Варона гонар свой збаўляе,

Ды зноў да сметнiка вiтае,

I свой жывот галодны пынiць,

На спевы дзюба не расчынiць.

Дзярэўi ў белы пух убраны,

I снегам "лысiны" засланы;

Застылi рэчкi, азярыны

Пад гнётам белай кажурыны.

Лёд на лугах, як люстра, ззяе,

I сонца зрэдку ў iм гуляе...

Настане ноч – i ўсюды цiха,

Хiба завые дзе ваўчыха

Сярод трушчобы ў цёмным лесе

Ды гучна лусне гонта ў стрэсе...

Але што гэта? што за гукi?

Адкуль яны? Чые то рукi

Забiлi цяжка малатамi,

Як тыя конi капытамi?

Якiя там майстры майструюць?

I што куюць? над чым працуюць?

Стаiш i ловiш зыкi тыя,

А луг трашчыць, гудзе i вые;

То рэзкi трэск там панясецца,

Бы чорт лазаты засмяецца,

То заскавыча, то застогне,

Ды так, што ўсё, здаецца, дрогне;

Не то сякера мерна чэша,

Не то хтось кашляе цi брэша.

Гу-гу! – штось гукне, садрыгнецца,

Бах-бах! – на гук той адзавецца

I аж па лесе пойдзе рэхам

Ды зарагоча дробным смехам

То тут, то там ды як засвiшча

Як бы там чортава iгрышча!..

Ўсю ноч, ад рэчкi i па Нёман,

Ушыр, удоўж нясецца гоман

Няўцямны, сцiшны i таемны

I разам страшны i прыемны.

А ноч цiхутка; ў багне цёмнай

Пустэлi страшнай i бязмоўнай

Гараць дрыготна, ззяюць зоркi,

Як найдарожшыя пацёркi,

То паасобку, то гурткамi,

То брыльянцiстымi радкамi,

I iх пучочкi-златаблёсткi

Наўкола кiдаюць пялёсткi;

Яны гараць, жывуць i граюць,

Бы вочкi там чыесь мiргаюць;

Ды зрэдку ў небе дзесь далёка

Над лесам тым у момант вока

Мiгнецца стужка агнявая

То знiчка згасне залатая.

Вось выйдуць хлопцы гуртам з хаты

На гэты час, як неба шаты

Раскiне гожа над зямлёю

I вее згодаю святою.

– Ша! Цiха вы, не гаманеце!..

О, што ж та дзеецца на свеце?

I хлопцы разам зацiхаюць

I на Алеся пазiраюць;

Алесь замёр, здзiўлення поўны,

Глядзiць у луг, стаiць бязмоўны,

У бок лугоў руку трымае.

– Во, во! што, чуеце? страляе!

– Што гэта, хлопцы? вось дык дзiва!

Дарэктар шэпча палахлiва.

Няўжо з Нясвiжа б'юць гарматы?

I Яська кiнуўся дахаты.

– Ой, дзядзька, цётка! – ён галосiць,

I нейкi рух яго аж носiць.

Iдзеце борздзенька, iдзеце.

Там штось грымiць, ну, паглядзеце!

I так завойкаў, так завохаў,

Што ўсiх у хаце напалохаў.

– Ну, я табе, брат, мала веру:

Перабiраеш трохi меру,

Антось на гэта адазваўся,

Але на двор пашыбаваўся,

Кажух накiнуўшы на плечы;

I мацi праснiцу да печы

Таксама ставiць, прысланяе,

На двор за iмi выпаўзае.

Пасталi ўсе, стаяць маўклiва

I вухам ловяць тое дзiва.

А луг бубнiць таемна, глуха,

Як бы ў кадушку б'юць з-за вуха.

– А што, цi чуеце? Што гэта?

Дарэктар цiхенька пытае;

Самога страх так i шугае.

– Эх, Яська, брат, iдзе камета!

Прапалi мы – сканчэнне света!

Антось гаворыць, чуць не плача.

Прапаў ты, Яська-небарача,

I не пабачыш бацьку з маткай,

Хоць папрашчаўся б з роднай хаткай:

Яе ўжо бачыць не надзейся!

– Не, дзядзька, што гэта, не смейся,

Антося хлопцы абступiлi

I разам тут загаманiлi.

– Iдзеце ў хату! – кажа мацi.

Калi ўжо гiнуць – гiнь у хаце.

Адразу хлопцы схамянулiсь,

Што ў нечым моцна абманулiсь,

I стала болей iм цiкава,

У чым тут сiла тая, справа.

Антось у хату йдзе, рагоча,

Тлумачыць зразу ён не хоча:

Ахвоту меў-такi, прызнацца,

Ён трохi з Яськi насмяяцца,

А хлопцы голавы ўскруцiлi,

Ў хаду ўсе спосабы пусцiлi,

Найсцi прычыну тую квапяць,

Але на след нiяк не трапяць.

– Ну, дзядзька, годзе ўжо смяяцца;

Самiм нам трудна дагадацца,

Адкуль, з чаго такiя гукi?

– А ты ж выкладваеш навукi,

I iмi розум твой начынен,

Ты гэта ведаць сам павiнен:

Якi ж з цябе настаўнiк, браце?

Не многа ж гэтага багацця

Ў тваёй галоўцы, мой нябожа!..

Ну, хто дарэктару паможа?

Тут дзядзька вучняў аглядае.

Напэўна Костусь адгадае...

Ну, Костусь, брат, зрабi iм брыдка:

Тут штука проста, вачавiдка!

I ўсе на Костуся зiрнулi,

Але адказу не пачулi.

– Кажы смялей! Ну, думаць годзе,

Ты ж любiш коўзацца па лёдзе!..

– Бадай вы, дурнi, пагарэлi!

Прамовiў бацька тут з пасцелi;

Ён там драмаў, цяпер падняўся

I сам у гутарку ўмяшаўся,

Каля камiнку стаўшы збоку.

– Няўжо ж у вас не хопiць клёку

Такое глупства расшалопаць?

Па мордзе б, гадаў, вас нашлёпаць,

Тады б вы сцямiлi навуку,

Найшлi б прычыны таго груку!

Маўчаць яны, насы спусцiлi,

Сядзiць дарэктар, як на шыле,

Нагналi ж чэрцi iм занозу.

– Дык гэта ж лёд трашчыць з марозу!

Алесь i Костусь выпадкова

Гукнулi разам ў адно слова.

Тут бацька зразу адпусцiўся,

Павесялеў i праяснiўся.

– Вот малайцы!.. а вы што, цеслi?

Гулу вам меншыя паднеслi!

Адзiн – бальшун, другi – дарэктар

I тлумачэльнiк разам, лектар...

– Фэ! брыдка вам! – iх дзядзька журыць,

А Ўладзя толькi бровы хмурыць.

– А-ей, якая мудрасць гэта:

Яе забыў я трэцце лета!

– О, ты Сальмон у нас вялiкi,

Як на чытанне, так на лiкi,

А вось скажы, калi ты кемны:

Чаму трашчыць так лёд надземны?

Другая вынiкла задача;

Пацее Яська, чуць не плача,

Сказаць штось хоча i баiцца

Утрацiць гонар, памылiцца,

I Ўладзя вочы апускае.

– А справа, бачыце, такая,

Антось тут сам пачаў тлумачыць:

Была паводка гэта, значыць,

Вада па лузе разлiлася,

А потым лёдам занялася,

Мароз падскочыў ды прыцiснуў,

Вада i збегла, лёд павiснуў:

Цяпер нанiз ён ападае,

А лёд таўшчэрны, важкасць мае,

А памiж лёду i вадою,

Ўнiзе пад мёрзлаю зямлёю

Пустое места астаецца,

I вось як глыза садрыгнецца,

Яна i грукне, як з гарматы...

Ну, зразумелi, небажаты?

– I я так думаў, – Ясь азваўся,

Ды толькi выказаць баяўся.

– I я даўно ўсё гэта ведаў,

Але маўчаў... – Ты, бiзун дзедаў!

На Ўладзю бацька напусцiўся,

Глядзi: я бачу – распусцiўся!

Маўчаў бы лепш ды хоць шалопаў

Ды менш губою гэтай лёпаў...

Не будзе сэнсу з цябе, хлопча:

У гразь жыццё цябе затопча

З тваёй навукай гэтай разам,

I будзеш век ты каламазам!

– Ну, што ж? i колы мазаць трэба,

Абы якi кусок мне хлеба,

Тужлiва Ўладзя зазначае

I смех агульны выклiкае.

– А вось i я пытанне маю!

Чакайце ж, я вас запытаю,

Да старшых Костусь прамаўляе,

I гнеў ён бацькаў адхiляе:

– А што, скажэце, зорка значыць,

Якой нiхто мо i не бачыць:

Яна маланкай мiгатнецца

I згасне. Дзе ж яна дзяецца?

I да зямлi не далятае,

А проста дзесь яна знiкае?

I змоўклi ўсе адразу ў хаце:

Як адказаць? З чаго пачацi?

– Ага! – тут хлопцы падхапiлi.

Цяпер i мы вас ушчамiлi.

– Што нам з таго, што гiнуць знiчкi?

I клопат будзе невялiчкi,

Калi прычын iх знаць не будзем:

Якая з iх карысць тут людзям?

Бярэ сам бацька перша слова.

I з'ява гэтая – не нова:

Яны штоночку вынiкаюць,

Але без следу прападаюць.

То – тайнасць божжа, яго воля.

Чаго мы, людзi, мо нiколi

I не дазнаемся, як трэба,

Бо то – вялiкая вучэба.

– Чаму? дазнацца мо i можна,

Гаворыць дзядзька асцярожна,

I пэўна ведае навука,

Што астраномiяй завецца,

Адкуль тут што i як бярэцца.

Замыславатая то штука,

А вось, як будзеце вучыцца,

То можна сэнсу i дабiцца,

Бо помню я, як сам вучыўся,

Нам штось пра iх казалi ў школе

I вытлумачвалi даволi,

Але цяпер пра то забыўся.

– I я, – тут мацi засмяялась,

Сказаць хацела, ды збаялась,

Якраз як наш дарэктар гэты.

Калi стваралiсь Богам светы,

Па зорцы светлай чалавеку

Назначыў Бог святы спрадвеку;

Яна жыццём яго кiруе

I лёс яго i смерць пiльнуе.

Чым больш з людзей хто выдатнейшы,

Таго i зоркi блеск яснейшы,

I гасне зорачка святая,

Калi даручаны сканае:

Вось так на небе адначасна

Яна мiгнецца i пагасне,

Як бы хто з жалю вочкi ўскiне

I невядома дзе загiне.

I неба слых тады прыклонiць,

I анел слёзку цiха зронiць...

Як я была яшчэ малою,

То дзед, бываючы ў настроi,

Часамi вёў апавяданнi

Аб гэтым зорачным знiканнi,

Яшчэ казаў: "Калi хто зможа,

Пакуль не згасне служка божжа,

Задумаць што ў мамэнт блiскання,

Таго ўсе споўняцца жаданнi".

Для хлопцаў гэта тлумачэнне

Найболей мела здавалення,

I ўсе iх думкi мiмаволi

Блукалi дзесь у божым полi;

Iх захапляў свет безгранiчны

I ўласны лёс iх таямнiчны.

XXII. НА ГЛУШЦОВЫХ ТОКАХ

Адбыў свой час панура люты.

Дзянёк патрошку прыбывае,

Прыветней сонейка блiскае,

I рве рачулка свае путы.

Iдзi, зiма, iдзi ў дарогу:

Прайшоў твой час, дзякаваць Богу!

Пабач, старая: там, у полi,

Чарнеюць леташнiя ролi!

А ўзгоркi вунь паразумнелi,

Бо вельмi значна палыселi.

А лес, глядзi, якi вясёлы!

I дуб смяецца, хоць i голы.

Паслухай добра: чуеш песнi?

Цяпер яны ўжо не заўчэснi,

Ужо бо сонейка праменнi

Гатуюць шлюбныя адзеннi

I ткуць карону дарагую

Вянчаць зямельку-маладую...

Пара, зiма, табе складацца

I ўпроч з кудзеляй выбiрацца!

I вось у дзень адзiн прыўдалы

Загаманiлi перавалы.

I гоман, спеў i шум усюды,

Як бы ў цымбалiкi i ў дуды

Зайгралi тысячы музыкаў,

Бы iх на баль тут хто заклiкаў.

Iдзе вясна з цудоўнай лiрай;

На звон яе зляцеўся вырай,

I жыцце ўсюды вынiкае,

I пташка песню зачынае.

– Вясна павiнна быць раджайна:

Вада шумiць штось незвычайна,

Як гром далёкi – густа, глуха

I так прыятна нейк для вуха,

Мiхась, вярнуўшыся з абходу,

Адзначваў добрую прыгоду.

А Костусь дома не ўтрывае,

Паслухаць шум той выбягае;

I праўда: гук такi цiкавы...

Як мiлы гэтыя праявы!

Аб чым гудзе вада так важна,

Так мiлагучна, так працяжна?

Напэўна, гэтая вадзiца,

Мабыць, якая чараўнiца,

Калi наўперад многа знае

I пра раджайнасць нешта бае.

I нават тата даў ёй веры.

Праз дзень прыйшоў наказ з кватэры,

Якога бацька спадзяваўся,

Каб у Камлiшчы ён збiраўся,

Бо ўжо глушцы затакавалi,

А iх прад святам палявалi;

Але ўпярод, да палявання,

У змрок вячэрнi i ў свiтанне

Туды на подслухi хадзiлi,

Глушцоў шукалi i сачылi,

Пакуль паны не прыязджалi.

Два буданы ў бары стаялi:

Адзiн – салаш яловы просты,

Другi драўляны i з памостам;

I вось, як панства наязджала,

То тут яно i начавала.

Ляснiк у будцы сваёй гнуўся,

Хоць да агню ён больш гарнуўся;

Але i тут было нямiла:

Адзiн бок мёрз, другi смалiла.

Мiхал сабраўся, апрануўся

I ў лес павольна пацягнуўся:

Ў лясах снягi яшчэ ляжалi,

Ды ўжо з узгоркаў саступалi

I больш тулiлiся ў лагчынах

Ды па цянiстых раўчавiнах.

Зiма i тут збiрала клумкi.

Мiхал iшоў, з iм йшлi i думкi,

А з iмi вобразы ўставалi

I ў сэрцы водгук выклiкалi.

I часта хваля абурэння,

Глухi пратэст нездавалення

Яго ахвацiць i ўскалыша

I гневу знак ў душы напiша.

Панам пацеха i забава,

I ў iхнiм гусце гэта справа;

А ты, як Каiн, валачыся,

У будане па тыднях гнiся,

Ды часам пану не ўнаровiш

I "пся крэў", "дурня" часта зловiш,

З апошнiх слоў цябе аблае,

А то i горш яшчэ трапляе.

Была б свая зямля i хата!..

Ды будзь ты тры разы праклята

I служба панская i ласка

I доля вечная падпаска!

I многа розных дум устане,

Пакуль будан той з лесу гляне.

Мiж буданоў агонь палае,

Мiхала Пальчык там чакае;

З другога боку йдзе Гавака,

Стары аб'ездчык i служака.

Сядзiць Абрыцкi на калодзе

I грэе ногi, люльку курыць,

Зачаў гаворку, балагурыць

Аб рознай рознасцi, прыгодзе.

Чаго ён толькi не ўспамяне!

Каму ў душу ён не загляне!

I абгаворыць, пасмяецца;

Панам таксама дастаецца,

Бо пан Абрыцкi, сказаць смела,

Мiж iмi цёрся жыцце цэла;

Быў на Палессi, на Валынi

Дзе толькi доля не закiне!

Сядзеў з iм поруч Дземiдовiч,

З другога боку – Астахновiч,

Ўжо леснiкi немаладыя,

I хлопцы сталыя, такiя,

З якiмi можна выпiць чарку,

Таксама й ездзiць па iх карку,

Чаго Абрыцкi не цураўся.

Па службе выйдзе папушчэнне

Цi так няважнае здарэнне,

Абрыцкi пэўна ўжо падкусiць,

Данесцi пану аб тым мусiць

Ды ад сябе яшчэ прыбавiць,

Каб чалавека абясславiць;

Дык на яго не мелi вока

I з iм трымалiся далёка,

Хоць гэта ў вочы не казалi.

Ды леснiкi здарэнне зналi,

Калi Абрыцкi абмахнуўся

I пад Пшавару падвярнуўся.

Пшавара быў ляснiк сярдзiты,

Апроч таго, не лыкам шыты:

Шырок, плячыст, як дуб стары,

I з iм да трох не гавары!

I дужы быў ён не па меры.

Ён быў з Абрыцкiм на кватэры,

I вось якi быў тут учынак:

Пшавараў конь каля драбiнак

Стаяў i хрумстаў сабе сена,

Сянцо мурожнае, бы пена.

Вярхом Абрыцкi прыязджае,

Сюды свайго каня стаўляе,

Пшавара гэта зауважыў.

– О, каб яго пярун распляжыў!

Якi то гад, якi вужака,

Якi то кручаны сабака

Пусцiў каня да майго воза?

– Якая страшная пагроза

I што за тон такi мужыцкi?

Азваўся з гонарам Абрыцкi.

Ну, я пусцiў, то што тут будзе?

Табе што з гэтага прыбудзе?

Ўскiпеў Пшавара ў момант вока;

Дуга была тут недалёка

Ляжала тут жа пад рукою

I за Абрыцкiм ён з дугою!

Абрыцкi прэ ва ўсе лапаткi,

Бяжыць, як можа, без аглядкi,

Але Пшавара даганяе,

У ход дугу сваю пускае.

Абрыцкi – некуды дзявацца

Спынiўся, кiнуўся кусацца!

Пшавара й гэты бой прыймае:

Схапiў Абрыцкага, трымае,

Зубамi сам дае ён здачы

I нават гыркнуў па-сабачы:

– Калi кусацца, дык кусацца!

Было з чаго тут пасмяяцца!..

Тут сам падлоўчы паказаўся,

Ад смеху ён чуць не качаўся.

На ўсiх пазiцыях пабiты,

Абрыцкi збавiў тон сярдзiты

I просiць грознага Пшавару:

– Пусцi, братко, панёс я кару!

Мiхал з усiмi завiтаўся,

Таму, другому засмяяўся,

Iх жарты жартам адбiвае

I стражнiкаў развесяляе.

– А што, Мiхале, мiлы браце,

Абрыцкi кажа, – пэўна ў хаце

Было б, тэж, лепш, як у будане?

– Няхай тут iх зямля апране:

Паноў, глушцоў i iнша лiха,

Тады б на свеце было цiха,

Сказаў Мiхал нiбы гняўлiва.

Ось возьмем стрэльбы, пойдзем жыва,

Ды хоць у смак папастраляем

I ўсiх глушцоў паразганяем!

– А ты забыўся, – тэж, каханы,

Выпадак быў неспадзяваны,

Як наш Вярыга свержаноўскi

Вёў на глушца па-стражнiкоўску

Якраз ляснiчага самога:

Тры крокi скокне ён, нябога,

Ды спынiцца i спынiць пана;

Глушца ж таго i нечувана.

I вось да хвоi даскакалi,

Але глушца там не засталi.

Стаяць Вярыга i ляснiчы.

– А дзе ж глушэц, пан паляўнiчы?

– Вось тут спяваў, панок, учора,

Ды перастаў на маё гора.

Вярыга вочы апускае,

Ляснiчы воўкам пазiрае

I плясь у морду нечакана!

Вось як Вярыга падвёў пана!

– Ну, што ж? натрапiў на такога;

А каб наскочыў на другога,

Сказаць, хоць бы i на Пшавару:

Задаў бы ён там пану жару!

Гавака важна адазваўся;

Абрыцкi толькi аблiзаўся,

А леснiкi зарагаталi

I тым Гаваку падтрымалi.

– Ну, што, панове ягамосцi:

А цi не час ужо i ў госцi?

Абрыцкi погляд ускiдае

I шчыльна люльку накладае.

– Што ж! трэба рушыцца – цямнее:

Якраз злятаюцца, зладзеi!..

Эх, брат, наняўся – як прадаўся!..

Сказаў Мiхал i сам падняўся;

За iм другiя паўставалi

I ў цёмны лес павандравалi.

I разышлiся ва ўсе бокi

Сачыць глушцоў, шукаць iх токi.

Мiхал з дарогi зварачае

I далей, глыбей забiрае.

Вось ён разважлiва спынiўся,

Прыслухаўся i прытаiўся;

Яшчэ павольненька праходзiць,

Дазорчым вокам лес абводзiць.

Стаяць вакол маўклiва хвоi,

Бы служкi ў панскiм дзесь пакоi;

I дрэмлюць чорныя ялiны,

I моўкне ў лесе спеў птушыны,

I толькi дрозд высвiстваў штучна,

Як на кларнеце, мiлагучна;

Ды змоўк i ён, i ўсё знямела.

У небе зорачка нясмела

Над гэтым лесам цемранiстым

Зiрнула вокам прамянiстым.

А лес маўчыць, глухi, таемны.

Мiхал – сам слых, але дарэмны

Вышэй чуллiвых натужэннi:

Нiдзе нi зыку-шарасцення,

I толькi шум, бы кiм насланы,

Бы тыя гулкiя арганы,

Ўвушшу стаiць, грымiць i звонiць

I штось няўцямнае гамонiць.

"Чусь-сю! Чуг-гi!" – дзесь зык падаўся,

Мiхал як бы чаго спужаўся,

I сэрца ў iм мацней забiлась,

I радасць нейкая з'явiлась.

Глушэц чым далей, то ўсё болей

Дзесь на суку за тоўстай хвояй

Рассеўся важна i балбоча,

А як спявае – плюшчыць вочы,

Тады нiчога ён не чуе;

Але не цягам ён такуе,

А робiць часта перарывы,

Тады ўжо чутак ён надзiва,

Тады замры i стой зацяты;

Пачне спяваць – хоць бi з гарматы.

Мiхал стаiць, штось разважае,

Вiдаць, ён месца прымячае,

А кашаль, падла, так i душыць.

Мiхал наш з токаў хоча зрушыць,

Iсцi ў будан той, ды ўнiкае:

Другi глушэц ток зачынае.

Перачакаўшы з паўгадзiны,

Мiхал павольненька, як можна,

Пакiнуў токi; асцярожна

Выходзiць зноў на пуцявiны.

Цяпер на збор i ён шыбуе,

Чагось вясёлы, ног не чуе;

А леснiкi ўжо ўсе у зборы.

Iдзе гаворка сярод бору,

I смех i жарты, нават кпiны.

Агонь бадай да палавiны

Высокiх хвояў дасягае.

Абрыцкi рапарты прымае,

Хто чуў глушца, якiя токi,

Адлегласць мерае на крокi,

А Дземiдовiч люльку смалiць,

Нiяк глушцоў сваiх не хвалiць.

– Няма нiдзе, папрападалi,

А мо за зiму паздыхалi,

Гаворыць ён, рукой махае.

Яму Мiхал напамiнае,

Як летась ён усiм надзiва

Упаляваў зайца шчаслiва,

Калi той здуру памылiўся

I сам у яму завалiўся.

I ўсе смяялiсь, рагаталi

I з тога зайца жартавалi.

– А што ж тут вельмi выпiрацца?

I з-за чаго ўжо так старацца?

Брашы ўсю ноч хоць, як сабака,

Адна i ласка i падзяка.

Мiхал занадта ўжо служака,

А медалёў не начапiлi,

За глупства ў лыжцы б утапiлi.

– Ты праўду кажаш, пан Амброжа,

Ды йначай наш Мiхал не можа:

Натура ўжо яго такая!

I Астахновiч зазначае.

Вясёлы смех i жарты, спорка

Вядзецца доўгая гаворка.

Будан жыве, будан гуторыць,

Аж покi сон усiх не зморыць.

XXIII. ПАНСКАЯ ПАЦЕХА

Якраз пад Вербнiцу ў суботу,

У самы снег i гразь i слоту

Ў будан Мiхал з Алесем пхаўся.

Конь Ножык клыгаў, аступаўся,

Вада пад коламi плюхцела.

– Бадай тут iх нуда паела!

Вязi з гумна для iх салому

I стол цягнi апошнi з дому,

Каб мелi дзе на чым пажэрцi,

Бога не нашага вы чэрцi,

Мiхал паноў кляне i лае;

А ён загад з кватэры мае

Сюды, ў будан, каб смачна спалi

I гора бы паны не зналi,

Завезцi стол, услон, саломы.

"Будуй ты ўсюды iм харомы.

Завошта ж iм, спытаць, пашана?

Навошта Бог трымае пана?

Дзеля таго, каб панавалi

I нашым братам папiхалi?

Цi ласку ў Бога заслужылi,

Каб iх тут песцiлi, тулiлi?..

Эх, брат! усё то – ашуканства!

Калi-нiбудзь iм згiне панства".

I чуў Мiхал нутром, душою

Не мае грунту пад сабою

Вось лад такi на гэтым свеце:

Адны ў пашане, тыя ў смеццi

I век жывуць пад нейкiм страхам,

Ўсе ж выйшлi ў жыцце адным шляхам!

I што ты зробiш? пакарайся

I аднаго гужа трымайся.

Да буданоў ён пад'язджае.

Пад'ехаў, конiка спыняе,

Знiмае стол, услон, салому,

Алеся шле з канём дадому,

А сам агонь тут раскладае,

Салому сушыць, прыбiрае,

Бо заўтра будзе паляванне.

Паны пад вечар прыязджаюць,

Iх на кватэры ўжо чакаюць,

Сюды прыпрэ iх у змярканне.

Пад вечар неба праяснiлась

I ўсё вакол развесялiлась:

"Глядзi – панам i тут шанцуе:

Сама пагода iм слугуе,

I сонца свецiць, стала цiша

Багатым чорт дзяцей калыша",

Мiхал у думках зазначае

I сам з сабою разважае.

I рупiць гэта паляванне,

А заўтра ранкам у свiтанне

Яму падводзiць трэба пана.

Ану ж глушэц неспадзявана

Зляцiць куды цi так зарвецца,

Калi на гэта павядзецца,

А ты свяцi тады вачамi

Перад ляснiчым i панамi.

– А, ты ўжо тут! тырчыць, як паля!

Здароў, як маешся, Мiхале?

– А так i маюсь, ягамосцю!

Не то з усмешкай, не то з злосцю

Мiхал з будана адазваўся,

А Пальчык громка засмяяўся.

– Ты, брат, як пан той у будане.

– А што ты думаеш, васпане?

Хiба не пан? – Мiхал падняўся,

Як пан, у бокi важна ўзяўся

I з панскай мiнай пахаджае,

Па-польску Пальчыка пытае:

– Цо повеш, галган? Цо потшэба?

Я далэм тобе, дурню, хлеба!..

Iдзь до д'ябла! – Пан праўдзiвы!

Са смехам Пальчык адзначае;

Абодвух смехам пашыбае

Спаткання гэты тон жартлiвы.

Праз паўгадзiны ўсе сышлiся.

Цяпер размовы павялiся

Наконт паноў i палявання.

Ох, дасць Ракоўскi залiвання,

Калi панам не пашанцуе

I сам глушца не запалюе;

Так i ўскiпiць, як рак чырвоны,

Такi ён кручаны, шалёны!

Сам вiнават – цябе аблае,

За няма-што з гразёй змяшае.

Ох, i паганая урода,

Прышыбла б дзе яго калода!

Абрыцкi моўчкi дым пускае

I люльку пальцам прыцiскае,

Аб чымся думае сукрыта;

Усмешка нейкая разлiта

I на твары i пад вусамi.

I толькi ўскiне ён вачамi

То на таго, то на другога,

Ды не прамовiць ён нiчога,

Бы засмучае штось старога.

– Ўставайце: едуць! – Ўсе ўсхапiлiсь,

Захвалявалiсь, захадзiлiсь,

Знакi на грудзях папраўляюць

I на спатканне выбягаюць

I ўраз спыняюцца, стаяць

Паноў тых трэба прывiтаць.

Паны ў калясцы пад'язджаюць.

Хурман тут лейцы падцiнае,

Стаенных пару прыпыняе,

А пан Абрыцкi з леснiкамi

Скланiлiсь нiзка прад панамi.

Паны чуць-чуць адно зiрнулi,

На iх увагi не звярнулi,

Як бы не людзi то стаялi,

I ў свой будан павандравалi.

Тут леснiкi бягом да брычкi,

Бо знаюць панскiя прывычкi,

Нясуць iх стрэльбы i пакункi,

Прылады розныя, ладункi

I ў будане iх прыбiраюць,

Панам, як могуць, дагаджаюць.

Паны ж не бачаць iх, не чуюць,

Бярэ iх нейкi рух, жартуюць;

Усё iх цешыць, забаўляе,

На лад вясёлы падымае:

Будан, агонь, начлег цiкавы,

Прасцецкi стол, салома, лавы,

Таксама цешыць паляванне,

Iм тут цiкава ўсё дазвання,

Апроч людзей, што iм так дбаюць

I ўсе iх глупствы выпаўняюць.

Тут быў Ракоўскi, пан ляснiчы,

З Нясвiжа глаўны кiраўнiчы

Маёнткаў княжацкiх, пан Свiда,

I трэцi пан, даўгi, як дзiда,

Быў пан Кржывiцкi, равiзовы,

Яшчэ нябачаны тут, новы.

Цямнее ў лесе. Ноч надходзiць,

Марозiк злёгку нацiскае.

На небе месяц усплывае,

Задуму смутную наводзiць

I лес маўклiвы азiрае.

Гарыць-дрыжыць агонь шумлiвы,

А залатыя пералiвы,

Вуглёў мiганне-дрыгаценне

Iм ткуць чароўнае адзенне:

Шчыты агнёвыя, кароны,

То ярка-светлы, то чырвоны.

Шугае полымя бурлiва,

А iскры-зорачкi шчаслiва

Бягуць-плывуць блiскучым роем

Угору ў голькi к тоўстым хвоям

I ў верхавiнах прападаюць,

Бы вочкi плюшчаць, умiраюць.

Тут светла, весела, ўсё жыва,

А ў лесе цьма ляжыць маўклiва,

Глядзiць панура, неласкава,

Што не ў свой час iдзе забава.

Дрыгучы блеск вакол гуляе,

I цьму адгэтуль адганяе,

I пiша здольныя малюнкi,

I фарбаў розныя гатункi

Па тоўстых хвоях раскiдае,

Дзiвоты чараў выяўляе.

Сядзяць паны, як страхi тыя,

А мiны важныя такiя,

Ўсе непрыступны i ўсе горды,

Рашучы погляды i цвёрды,

А ў кожным слове, ў кожным руху

Вiдна знявага да "псяюху".

"Псяюхi" ж iм усяк слугуюць

I для вячэры стол гатуюць,

Ў агонь бярвеннi падкiдаюць

I прад панамi выдыгаюць.

I вось за стол паны садзяцца,

Iм заманулась частавацца;

Кiлiшкi "вудкай" налiваюць

I чаркi з чаркамi стыкаюць,

Жуюць смажэнне i вяндлiну

I хваляць добрую часiну.

А "вудка" больш развесяляе;

Пан равiзовы зачынае:

"Ешчэ Польска не згiнэла,

Пукi мы жыемы".

Паны адны перад другiмi

Шыкуюць жартамi сваiмi,

Свой розум, гонар выстаўляюць

I дубальтоўкi выслаўляюць.

Ракоўскi, злосны з леснiкамi,

Зусiм не той цяпер з панамi.

Паны ў хвальбе не зналi меры,

Самiм сабе не мелi веры,

Ды пра лганнё сваё маўчалi,

Не падсяваючы, ўсе лгалi.

– А я, – тут Свiда выступае,

Ён вус угору падымае

I панству кiдае з запалам:

Седм вiлькув забiв едным стшалэм!

Паны на момант слупянеюць,

Жаваць iх скiвiцы не смеюць:

Загнаў пан Свiда iм загвоздку,

Як бы у горла сунуў костку.

– Дальбуг, цекаве, даен слово!

Сказаў нарэшце равiзовы.

– Гм, як жа гэта, проша пана?

Ўсiх зрэзаў Свiда нечакана

I верх цяпер над iмi мае.

Паноў аж зайздрасць разбiрае.

– То пан жартуе, як то можна?

Паны развагу вядуць розна:

Сказаць: салгаў – не выпадае,

Паверыць – веры не хапае;

А паўнамоцны ў здаваленнi,

Як бы агорнуты ў праменнi,

Навокал горда пазiрае

I важна шчокi надзiмае,

Як бы паноў ён i не бачыць.

– Няхай жа пан то растлумачыць!

– А так, панове: едным стшалэм!

Зноў ткнуў iх Свiда як бы джалам.

Ў канцы дае iм тлумачэнне:

Забiў ваўчыцу на шчаненнi.

Паны – ляснiчы й равiзовы

Як па камандзе, б'юць галовы:

– I як то мы не дагадалiсь!

I доўга ўсе яны смяялiсь.

Назаўтра рана чуць разднела,

Чуць-чуць на ўсходзе пасвятлела,

Была кароткая нарада,

Каму вясцi якога пана.

"Абы не гэтага шатана,

Хоць бы не мне ўсучылi гада",

Мiхал падумаў аб ляснiчым.

"Абы не з гэтым паляўнiчым",

Так i другiя разважалi,

Пераглядалiся, чакалi.

Але як Свiда быў тут глаўны,

А з леснiкоў найболей слаўны

Мiхал даўно ўжо тут лiчыўся,

То ён Мiхалу даручыўся,

Кржывiцкi Пальчыку застаўся,

А ў трэцяй пары аказаўся

Нiхто другi, як наш Гавака;

Аж уздыхнуў ён, небарака.

Размеркаваўшысь такiм чынам,

Паны па розных пуцявiнах

Iдуць на токi з леснiкамi.

Мiхал здалёк пайшоў цянькамi;

Гатовы план даўно ён мае,

Iдзе i Свiду навучае,

Гаворыць з прыцiскам, хоць цiха,

Каб не ўстрывожыць тое лiха.

– Вось тут, паночку, "такавiска",

Глушэц асочаны ўжо блiзка,

Няхай жа пан iдзе цiхутка,

Бо гэта штучка вельмi чутка:

Не асцярогся – i прапала.

I Свiда слухае Мiхала,

Што толькi той нi загадае.

Мiхал над панам волю мае,

Цяпер ён пан хоць на мiнутку.

"Скачы ж, браток, пад маю дудку,

Прызнай жа мне i ты пашану?"

Мiхал у думках кажа пану.

– Як скокну я – i пан хай скача;

Спынюся я – i пан спынiся!

Глядзi ж, панок, не памылiся,

Каб тут не вынiкла няўдача!

Мiхал замёр, стаiць маўклiва,

А з iм i Свiда нерухлiва.

У лесе значна пасвятлела,

I вось дзесь блiзка, перш нясмела

Заграў глушэц i абарваўся

Ды зноў зачаў, разбалбатаўся.

Мiхал даў знак. Скок-скок! спынiўся,

З iм радам Свiда апынiўся.

– Цi бачыць пан? унь-унь чарнее...

Ой, не: хай пан цярпець умее!

А Свiда стаў пароць гарачку

I ўжо у стрэльбе ўзвёў сабачку.

– Не руш! не руш, пан! о, крый божа;

Пан папсавацi справу можа!

Яшчэ мiнуту улучылi,

На крокаў дваццаць падступiлi.

Цяпер глушэц, як на далонi,

Сядзiць, бы шула, у заслоне

Хваёвых лапак, хвост мятлою,

Як бы любуецца сабою,