Текст книги "Варона"
Автор книги: Васіль Ткачоў
Жанр:
Юмористическая проза
сообщить о нарушении
Текущая страница: 4 (всего у книги 22 страниц)
Даўно не было відаць дзеда Грышкі, мы ўжо і сумаваць пачалі па яму, таму дамовіліся схадзіць праведаць старога. Аднак не паспелі – заходзіць якраз у той дзень, накульгваючы, на кузню і адразу пытае ў мяне:
– Вахту, Кольча, цікава-інцярэсна, нясём?
Петрык глядзіць на мяне, я – на Петрыка: пакуль мы да яго, дык ён да нас першы. Не ўгонішся за гэтым дзедам. Хоць і хварэе быццам.
– Гэта ты, дзед Грышка? – вырвалася ў мяне.
– А як жа – мы! Собсцвеннай персонай! – стары пашукаў вачыма, на што б сесці, убачыў цурбан, асцярожна апусціўся на яго. – Дык я вам той раз, хлопцы, не дагаварыў...
Петрык прыгадаў:
– Так, так, помнім, было. Яшчэ і сказаў: за мной не стане.
– Таму спецыяльна і прыйшоў, – схлусіў, канешне ж, дзед. – Я не люблю слоў на вецер кідаць.
– Спецыяльна? – не паверыў я.
– А то як жа! Спецыяльна, спецыяльна. Ледзь адшукаў вас. Гукаў, гукаў, ажно ахрып. А вы вось – пры справе, бачу.
Хлус які! Ён гукаў. Таксама скажа. Каб гукаў, то пачулі б. Петрык так яму прама ў вочы і сказаў:
– Ой, дзед, ды хлусіш ты.
Грышка замахаў на нас рукамі:
– Грышка не такі! Не! Што вы! Дык на чым я тады спыніўся? А-а, як мы драпака задавалі. Унось ногі, пакуль відаць дарогі, адным словам! Не чакаць жа, пакуль немец ачомаецца, і як драпа-а-нулі!
Не зразумееш гэтага дзеда – з кім, адкуль драпаў? Ці, можа, гэта было яшчэ на той вайне? Але каб дзед зусім не заблытаўся, сядзім моўчкі, слухаем – пытанні, калі будуць, пакідаем на потым.
А дзед працягвае:
– Але ж трэба і сляды замятаць. Ляцім паміж дрэў, галовы за-драўшы, уцякаем, значыцца, з Яфрэмам...
Ага, вось з кім – з Яфрэмам. Гэта ж такі ваяка, як і дзед. Калі не мудрэйшы.
– Каб хоць ствол які меўся на ўзбраенні, то можна было б развярнуцца, бабахнуць. Чую толькі, пагоня за плячыма. Адно зямля дрыжыць...
Петрык усё ж не вытрымаў, папытаў:
– І ўцяклі?
– Хто – мы? – здзівіўся дзед Грышка. – На адной назе. Ды і не ўцякалі мы, а вярталіся з баявога задання...
Во як! Дзед Грышка за свае подзвігі мала не возьме. Папытаў і я:
– Дык гэта... немец адстаў ці вы закружылі яго?
На твары старога было столькі гонару, што яму нічога не заставалася зрабіць, як адразу ж адказаць:
– Закружылі, брат! Закружылі! Ён, вядома, страляў у нас, але паспрабуй патрапіць, калі мы выкрунтасы рабілі мудрэй за шаракоў. Той хрыц яшчэ пад стол пехам хадзіў, калі я ў гэтым лесе кожнае дрэўца знаў. Як ён мяне возьме там? Якім метадам? Але ж адна куля, халера, зачапіла ўсё ж... За тое месца, на якім сяджу... Так што і мы, можна сказаць, паваявалі з Яфрэмам. Худа-беда, а гранату ў грузавік шпурнулі. Адну на дваіх. Шкада толькі, што ўсяго адзін хрыц і ехаў у тым грузавіку. Сапсавалі гранату.
– А калі ж гэта было? – цікава мне зрабілася, бо нешта пра гэта ў нашай Сасноўцы ніхто не заікаўся нават: каб здзейсніў такое геройства Грышка, не толькі б наша вёска ведала, а і ўсе, што паблізу. Хадзіў бы і плакаў: сапсавалі гранату... сапсавалі гранату... сапсавалі гранату... І кожнаму б расказваў – як сапсавалі, калі, дзе... А то ж – маўчок.
– Ды было гэта, братка, ці то трэцяга чысла, ці то пятага ў жніўні сорак першага года... – прыгадвае стары, наморшчвае лоб. – Але што было, тое было. Грэх браць на сваю душу не буду. А пра заданне сказаць нічога не магу – было сакрэтным. Кляўся не балаболіць. Так што, арлы, даруйце...
Але ж нам цікава, колькі стары ляжаў на печы, тое самае месца грэў-лячыў. Адказ і на гэтае пытанне ў Грышкі гатовы, далёка хадзіць за ім не трэба – на языку боўтаецца:
– Лячыў, браты-славяне. Што лячыў, тое лячыў. Хлусіць не буду сябрам па духу, – дзед устаў, як заўсёды, войкаючы і ахаючы, прайшоўся па кузні туды-сюды, цяжка пераступаючы нагамі. – Бачыце? Фашыст пракляты, а! А цяпер во як надвор’е змяняецца, то і дае мне знаць кантузія. Хоць плач. Але мы не з такіх, не-е!..
– Так ужо і кантузія! – смяецца Петрык. – Таксама скажаце. Аб дрэва падрапаўся, можа, а форсу!..
– Ну, ну! – прыгразіў пальцам дзед Грышка. – За свае словы адказваю. Мне лішняй славы не трэба. Як і чужой. Ужо і касіць пара, а хіба ж замахнешся, скрыўлены калі? Факт, не.
У кузню зайшлі Хвядос і Мікіта. Калі яны ўбачылі тут Грышку, іх твары пазначыліся прыемнымі ўсмешкамі. А Хвядос нават сказаў, весела і бадзёра:
– Святлей стала ў тваёй кузні, Мікіта!
Мікіта падтрымаў яго хітрасць:
– Ды бачу, бачу!
Дзед Грышка, лыпаючы вачыма, зняў шапку з галавы, папляваў на далонь, прыгладзіў кудзеркі на лысіне і папытаў, ніякавеючы:
– З чаго б... ага, значыць... святлей? Не павінна б... прыкрыта... прыхінута...
Хвядос патлумачыў:
– Ад аднаго твайго з’яўлення, Грышка.
– Дзякуй за ўвагу да маёй персоны. Прымаю.
– Выкарабкаўся? – Мікіта пачаў тузаць горан за матузок, і ён аш-чэрыўся жарам.
– Х-хе! «Выкарабкаўся». Пытанне, наколькі я разумею, тычыцца мяне?
– Цябе, цябе. Хварэў жа, кажуць.
– А то я, Грышка, не ў лапцях швэндаю!
Хвядос раптам больш уважліва прыгледзеўся да старога, затрымаў на ім свой позірк, а тады паглядзеў на Мікіту:
– Пачакай-пачакай! Ты што гэта, дзед Грышка? Каму служыш?
Грышка зморшчыўся:
– Пакуль яловыя нашы справы. Таму служу толькі печы. Абваст-рэнне. Старыя баявыя раны даюць пра сябе знаюць. Ныюць, калі ім нешта не па нутры. Так, так. А выпрамлюся, пачну калгасу служыць. Як і раней. Як і заўсёды.
– Грышка зубы замаўляць вялікі майстар, – усміхнуўся Мікіта. – Бачыш, як хвастом віляе. Быццам не здагадваецца, пра што ты яму намёк даў. Хітрун стары. Але нічога, нічога, дзед: без такіх, як ты, мы б зачахлі, азызлі... Мацуйся, дзед Грышка! А шынель здымі. Хвядос тут праўду табе гаворыць. А то што ж атрымліваецца? У нашай шапцы, прытым камандзірскай...
– Камандзірскай, камандзірскай, – пацвердзіў Грышка і палапаў дрыготкімі пальцамі галаву.– Твая праўда. Правераная шапка: узімку добра грэе, а ўлетку спёку не падпускае да лысіны.
Мы толькі цяпер ўбачылі, што ў дзеда новая шапка.
Мікіта ж працягваў, шморгаючы матузком і не зводзячы вачэй са старога:
– У сялянскім абутку і ў фашысцкім шынялі. Незразумела!
Грышка не на жарт натапырыўся:
– А мацерыя хіба ж вінаватая, што яна спярша не на тыя плечы была пашытая? Га? У яе ж языка не маецца, як яна за сябе заступіцца? – стары паціснуў плячыма, павадзіў галавой вакол сябе, шукаючы, мусіць жа, падтрымкі, спагады. – Ды і грэе. Хаця і лета, а касцям зызка.
– Знімі ўсё ж, – сур’ёзна сказаў на гэты раз Хвядос, – а то гляджу я на цябе, і зноў бытта немец перад вачамі стаіць. Як бяльмо... Старое прыгадваецца... Чуеш, Грышка?
– Прымусяць, – прызнаў, здаецца, сваё паражэнне дзед Грышка. – Канфіскуюць. Вам бы толькі адымаць. Добра, угаварылі. Зніму. Але ж і табе заўважу, Хвядос: тое старое, брат, не скора забудзецца. Вельмі карані ў яго моцныя. К-хе, значыць!..
Мікіта тым часам падрыхтаваўся нешта рабіць – на ўсю моц пыхкаў жарам горан, быў каваль ужо ў сваім дзіравым чорным фартушку, і неўзабаве кавалак жалеза, абхоплены вялікімі абцугамі-клешнямі, апынуўся ў распаленых да белага калення вугалях. І яшчэ паддаў дыхту – затузаў за ўсё той жа матузок.
– Будзем свой інвентар рабіць, – Мікіта закурыў, засунуў кавалак жалеза глыбей у вуголле. – Без яго нам нельга. Плугі, бароны трэба ў калгасе.
Дзед Грышка пахваліў Мікіту:
– За табой не зачахне.
А пакуль Мікіта пляскаў молатам па напаленаму кавалку жалеза, у кузню прасунулася з бараной Варка. Паставіла барану адразу ж за парогам, паказала на яе рукой:
– Вось і ў мяне яшчэ знайшлася. Саломай прысыпала, ледзь заўважыла. Нічога яшчэ барана. Двух пальцаў толькі не хапае. Мікіта, ты чуеш?
– Пакуль у мяне ўсе пальцы, то і ў барану ўстаўлю, – крадком глянуў Мікіта спярша на барану, потым на жанчыну. – Няхай пача-кае. Плугі на першым плане. Араць хутка трэба будзе.
Хвядос падзякаваў Варцы за барану.
– Шкада хіба? – сумелася жанчына і адразу ж паглядзела на дзеда Грышку. – Што гэта на цябе за напасць такая, сусед? То пчолы наляцелі – вочы былі, як у кітайца, то пад лёд ледзь не праваліўся...
– Гэта я лёгкай рыбы захацеў, – прызнаўся стары.
– А цяпер вось немец падстрэліў у адно месца... – Варка ўсміхнулася.
– Не цяпер, а даўно, – паправіў Варку дзед Грышка. – Гэта раней я проста маскіраваўся. Ды махнуў рукой... Відаць, кантузія. На ўсё жыццё метка. Як думаеце, мужыкі?
Хвядос махнуў рукой:
– Усё будзе добра, дзед. Зажыве.
– Колькі ж можна!..
А Варка старалася паглядзець на тое месца, куды, калі верыць старому, пацэліў немец, але дзед круціцца і так і гэтак, быццам ім кіруюць Варчыны вочы. Варцы такое не спадабалася, яна тузанула яго за рукаў шыняля:
– Ды стой жа ты!
– Стаю! – Грышка выпрастаўся, знерухомеў. – Як бачыш. А ўся аказія таму праісходзіць, што я ўсё жыццё смерць на выпрабаванне бяру: хто каго? Пакуль – я яе! Табе ўсё зразумела, маладзіца? – І крадком, бы між іншым, пагладзіў аднымі пальцамі яе па грудзях.
Жанчына разгубілася спярша, а потым строга папытала:
– Ты што гэта, дзед?
Той і вокам не міргнуў, адказаў:
– Пыл...
– Скажу тваёй Антосі, стары гуляка, то яна з цябе ўвесь пыл выб’е, – папужала Варка.
Падзейнічала, бачце вы, бо адразу Грышка замахаў рукамі некуды ў бок – толькі не гэта! Толькі не!.. Ёй – маўчок!
– Ды за словам у кішэню ты не палезеш, – парадавалася, што спалохаўся жонкі дзед Грышка, і ўсміхнулася Варка.
А стары паляпаў па шынялі, лыпнуў вачмі:
– Як палезеш? Куды? Цікава-інцярэсна, – вывернуў кішэні, пра-дэманстраваў іх не толькі Варцы – усім. – Захочаш, а не возьмеш, таму што нямецкія словы ў маіх кішэнях. Га?
– Ну і фантазёр жа ты! – махнула рукой Варка і паглядзела на дзверы.
– Знімі, Грышка, – зачапіў шынель зноў дзядзька Хвядос.
– Дык паабяцаў жа! Паабяцаў! – зняў той нарэшце шынель і шпур-нуў яе ў кут. – От далася ж вам мая трафея!
Ужо пакідаючы кузню, Варка сказала:
– Добра з вамі, ды некалі. Пайду я: касу направіць трэба. Дык што, Хвядос, заўтра на пакос?
– На пакос, на пакос, Варка, – кіўнуў Хвядос, перахапіў з рук Мі-кіты молат і загэкаў ім па кавалку жалеза, з якога нешта пачынала атрымлівацца падобнае на ручку плуга, а да Мікіты сказаў, хітрую-чы: – Чуеш, і доўга ты яшчэ бабылём хадзіць будзеш? Можа, вунь Варка па табе сохне, га?
– А сам далёка пайшоў? – не праслабіў і Мікіта. – Ды Варка і заходзіць да мяне не з таго боку. На правае вока я не бачу... – І ён загадаў Хвядосу: – Весялей ляпай, старшыня!
Дзед жа Грышка ўбаку ад гэтай сцэнкі не застаўся:
– А што, Хвядос, з’еў? Х-ха-ха-ха-ха-а-а-а!
– Атрымліваецца, што так. З’еў.
А тады Грышка сказаў больш сур’ёзна і разважліва:
– Ты ўжо даруй, старшыня, што да кузні прыліп. Усё хрыц той нягоднік напракудзіў. Ён, халера! І трэба ж было яму па тым месцы, на якім сядзець прадназначаецца, шандарахнуць! І часу прайшло, здавалася б, багата, а муліць...
Калі заціх смех, Мікіта заўважыў:
– Добра яшчэ, што па тым... Там усё ж мяса паболі.
Стары жарт не зразумеў:
– А цябе куды? У тое месца, дзе памені?
І тут пачуўся голас бабкі Антосі:
– Грышка-а! Паразіт стары-ы! Грышка-а-а!
Грышка захваляваўся, і такое было ўражанне, што ён не ведаў, куды схавацца ад сваёй старой, і ўрэшце рэшт гопнуўся на бервяно каля мяне:
– Пасунься, Колька! – І, вытрымаўшы паўзу, выхапіў у мяне малаток, падняў з зямлі нейкую трэску і пачаў ляпаць па ёй. – З магілы выкавырне. «Грышка-а!» На хвілінку нельга адвярнуцца. А як было, што на вайну хадзіў? І нічога! Мужыкі, што гэта яна разгрышкалася, га?
– Нешта спатрэбіўся ты ёй, – адказаў Хвядос. – Без патрэбы не клікала б?
А неўзабаве і бабка Антося ўляцела ў кузню, заківала на свайго Грышку:
– Я яго і тут, я яго і там, а ён во дзе! Бяздомнік стары! Зусім ад хаты адбіўся. Ну скажыце, людзі! Адны лапухі на печы, а яго і след не пахне. Няма! Табе ж ляжаць трэба. Што ты тут робіш?
Дзед Грышка надзьмуўся, прасіпеў, бы раздражнёны гусак:
– Хопіць пры людзях-та! Цыц! Ты чаго, мякіны аб’елася?
– Ён яшчэ і здзекуецца! Ён яшчэ і яршыцца! – бабка Антося таўкнула старога кулаком у спіну.
– Мужыкі! – дзед Грышка ўзняўся з бервяна, адмахнуўся. – А вы, а вы куды глядзіце? Хвядос! Мікіта! Ой! Смала! Яна ж горш за самага злоснага немца! Ой! Ды ты што па спіне лупцуеш, га, Антося? Грышка пры выкананні... пры справе твой Грышка... Спыніць!..
– Няхай, Грышка, баба твае косці старыя хоць трохі разамне, – параіў Мікіта.
Баба Антося раптам абняла дзеда Грышку, пацалавала ў лысіну, потым на тое месца зноў насунула аблавушку, а сама, гледзячы некуды далёка-далёка – міма, здавалася, нас з Петрыкам, міма Хвядоса і Мікіты, міма свайго дзеда, – прашаптала:
– Пянёк ты мой старэнькі... Пісьмо ж прыйшло... Пісьмо...
Пачуўшы пра пісьмо, дзед Грышка прыняў строгі выгляд, распраміў плечы:
– Дзе?.. Як?.. Ад Пятра? Ці ад каго? Чаму маўчыш?
– Ад сыночка... ад яго... з фронту, – бабка Антося прытуліла пісьмо да грудзей, потым пацалавала яго, зноў прытуліла, а вочы былі поўныя слёз.
– Ад сына! – гучна і горда сказаў дзед Грышка і ўзяў пісьмо ў старой, падаў мне: – Зачытай-ка прылюдна. Мікіта, не грукай молатам. Прывал, як той казаў. Ну-ну, Колька. – І да Антосі: – Зараз, зараз. А рукам паслаблення больш не давай. Чытай, Колька. Чытай. Цікава-інцярэсна. Ша!
Я бачыў, як усе абступілі мяне, і такое было ўражанне, што гэтае кола з людзей сціснецца і раздавіць мяне разам з пісьмом. І калі ўсе суцішыліся, толькі было чуваць дыханне людзей, я пачаў чытаць: «Прывітанне з фронту ад Пятра... ад Пятра... Дарагія мама і тата! Пішу вам, а сам успамінаю вёску, землякоў. Як вы там?»
Дзед Грышка хлюпнуў носам, крадком змахнуў слязу са шчакі:
– Характарны ён чалавек, Пятро. «Як вы там?» Не кожны папытае, а ён даўмеўся. Увесь у мяне.
Бабка Антося варсанула старому ў бок:
– Стой ужо!
– Чытай, Колька, – загадаў дзед Грышка.
«Цяпер, калі ўсю нашу вобласць ачысцілі ад фашысцкай заразы, відаць, добра ў вас. Ціха».
– Ціха, – кіўнуў дзядзька Хвядос.
– Адзін толькі Мікіта молатам гэкае, – сказаў дзед Грышка. – Днём і ноччу. Далей, далей, Колька...
«А мы... а мы ўсё яшчэ ваюем. Да Берліна далёка, трэба берагчыся...»
– А як жа! Беражыся, беражыся, Пятро. Але і за спіны іншых не хавайся. Не маеш права, сынок! – зноў хлюпнуў носам дзед Грышка.
– Ён не такі, – пахваліў Пятра Мікіта.
– Не такі... – пагадзіўся і дзядзька Хвядос.
А я глядзеў на землякоў, і перад вачыма стаяў Міцька. Абросшы, брудны, страшны, трымцяць, бы лісце на ветры, рукі... Так ніводнага пісьма ад Міцькі дома і не дачакаліся. А ў бабкі Антосі і дзеда Грышкі сёння свята, і каб не сапсаваць яго, я стараўся чытаць выразна, гучна: «Шмат пісаць не буду, таму што хутка канец усёй гэтай праклятай вайне, вярнуся з перамогай, тады пра ўсё і пагаворым».
– Пагаворым, пагаворым, сын... – паківаў галавой, думаючы пра сваё, дзед Грышка.
«За мяне не хвалюйцеся. Ваюю я добра, два ордэны заслужыў, акрамя таго... акрамя таго... ёсць медалі. Іх паболей».
Бабка Антося толькі цяпер успомніла пра падзяку ад самога Сталіна, пахвалілася. Дзед Грышка торкнуў угору пальцам:
– Так, так, мужыкі. Яна не хлусіць.
Бабка Антося махнула рукой, злуючы на свайго дзеда, і загадала чытаць мне далей. На што Грышка сказаў, бы адсек:
– Факт ёсць факт! Прашу засведчыць! Для гісторыі, грамадзяне!
«Я вам, мама і тата, калі пісаў раней, не прызнаўся, а цяпер скажу: вярнуся з вайны не адзін... Сустрэўся я з добрай дзяўчынай, Зінай зваць, палюбілі мы адзін аднаго, і хутка ў нас будзе дзіця...» Далей я чытаць чамусьці не стаў, а паглядзеў на бабку Антосю, на дзеда Грышку, на ўсіх астатніх... На твары дзеда ўбачыў шырокую ўсмешку – яна, усмешка тая, большала і большала, і недзе за вушамі знікла. Грышка прытупнуў лапцем:
– Ці не Пятро! Ці не ў мяне, га? Людзі! Усё, усё паспявае рабіць на вайне! Хвядос! Мікіта! Во ў каго павучыцца трэба! Перадавы – на перадавой! Га? Ну і Пятро! І хрыца б’е, і на любоўным фронце ў перадавіках – круглы выдатнік!
Усе глядзелі на старога, і твары людзей таксама свяціліся шчасцем.
– Малайчына! – сказаў коратка Хвядос.
– Толькі б вярнуўся... – ціха сказала бабка Антося.
Дзед Грышка з ёй не пагадзіўся, ён быў больш катэгарычным:
– Э-э-э-э! Ён да Берліна дойдзе і вернецца! Яму цяпер абавязкова трэба дайсці... І да Берліна, і назад, да гнязда свайго, да хаткі... Вунь яна, хатка... – стары паказаў рукой у той бок, дзе было ягонае жытло.
І ўсе сказалі, што дойдзе.
«Да хуткай сустрэчы. Цалую. Абдымаю. Ваш сын – Пятро». Я склаў пісьмо і падаў бабцы Антосі, яна прыціснула яго да сябе:
– Адзін ён у нас, Пецька... Адзін... Зберажы яго, Божа, зберажы... Якаў у грамадзянскую загінуў... Зусім хлопчыкам быў... Куды, пы-таю, ты, Яша, сабраўся? За Савецкую ўладу ваяваць – адказвае. Пайшоў – і не вярнуўся... Міцьку кулакі з абрэза застрэлілі... Вярніся, Пецька, вярніся...
Бабка Антося плакала, дзед Грышка суцяшаў яе:
– Будзе табе, будзе. Супакойся. Пятро вернецца. За ім там цяпер і нагляд ёсць – Зінка. – Стары паляпаў молатам па накавальні. – Антося-я! Хопіць, сказаў!
Яна нічога не адказала свайму дзеду, а моўчкі павярнулася і пайшла з кузні, трымаючы пісьмо на грудзях. Мікіта ўздыхнуў і папытаў у Грышкі, дзе старое вядро, якое ён прасіў раней некалі залудзіць.
– Давай, давай... сёння дзень такі... раней рукі да вядра не даходзілі.
– Ну, добра, а я ў полі буду, – сказаў Хвядос і таксама выйшаў з кузні.
– Пастаў на віднае месца вядро. Сёння адрамантую. Сёння свята ў цябе...
Але дзед Грышка не спяшаўся ставіць вядро на тое віднае месца, а доўга разглядваў яго, а тады зачапіўся вокам за тую маленькую дзірачку, што была ў дне і праз якую сачылася вада. Глядзеў у тую дзірачку і казаў:
– Маленькая, а свет бачыцца. Калі блізка да вачэй паднесці. Ей-богу, усё бачу! Вунь Лізавета па вуліцы з касой на плячы шыбуе. Як малодка. Іш! Іш! Круць-верць! Туды-сюды! – Ён таксама крутнуў адным месцам, але адразу ж зморшчыўся ад болю. – Ой! Ой! Забыўся!.. Цьфу! Куды гэта яна? Да Варкі. Стаяць, размаўляюць. Тамаш? Тамаш. Ён. А куды ж яго нячыстая панесла? Куды ж гэта ён? Галаву звесіў, ад зямлі не адрывае, усё роўна як дарогі не ведае. Баіцца, павінна быць, каб у ямку нагой не трапіць... Эх-ха! Калі б можна было Пятру майму вось у такую хоць дзірачку паглядзець... Няхай бы ён убачыў, як у нас тут усё цвіце... як у нас тут хораша... як мірна тут...
Мы дапамаглі дзеду Грышку дакандыбаць да сваёй хаты. На развітанне стары сказаў:
– Дзень сёння добры выдаўся. Сам з печы злез. Пісьмо прыбыло. І вядро ёсцека...
Мы пагадзіліся.
8. ГЛУПСТВЫ
Час ішоў, а ў нас навін, лічыце, аніякіх. Пра Міцьку – бы вады ў рот набралі. Хвядос з Мікітам робяць выгляд, што нічога не адбылося, маўляў, не чулі і не бачылі. Хітруны старыя. Любяць паказаць сябе камандзірамі – каб усе толькі перад імі і скакалі. Мы самі з Петрыкам маглі б скруціць дэзерціра і даставіць, куды трэба. А ку-ды? У раён, канешне ж. Да Козырава. Ці, можа, яшчэ да каго, хто вышэй сядзіць, чым ён. Знайшлі б адрас. Але дзядзька Хвядос не дае пра Міцьку нават заікнуцца. І што, цікава, яны надумаліся з ім рабіць? Можа, спадцішка ад нас, хлапчукоў, хочуць яго ўзяць? А мы ж – што, павінны ў шапку спаць?
І я прапанаваў Петрыку самім арыштаваць сына Тамаша. Толькі Петрык, як заўсёды, памуляў губамі, бы конь, якому жвачка на-дакучыла, і махнуў рукой, а сам нават на мяне не глядзеў: ай, навошта? Каму трэба – разбяруцца... Вось такая ў яго ахвота разабрацца са здраднікам. А я збіраўся яшчэ з ім разам ваяваць. Звязаўся б. Доб-ра, што далей размоў справы не пайшлі. Капут ужо фрыцам хутка. Але ж адзін – таксама амаль фрыц – жыве пад самым носам у нас, а мы робім выгляд, што нічога не здарылася.
Рашылі зноў нагадаць Хвядосу пра Міцьку. Мо забыўся? І Мікіта таксама харош – толькі б ляпаў у кузні молатам. Хацелі прама сёння дзядзьку Хвядосу напомніць, а тут цётка Матруна ўлезла са сваімі грыбамі:
– Боўтаецеся па вуліцы, як бяздомныя. Схадзілі б у грыбы. Самі на сцежкі выбягаюць. Занятку для вас няма.
Трэба і ў грыбы збегаць, абяцаем цётцы Матруне. А самім пакуль няма калі: вунь і з Кастусём нешта трэба рабіць, зусім расперазаў-ся – адчувае сябе ў нашай Сасноўцы, бы ў сябе дома: высока нос трымае, калі ходзіць, і толькі пыл пырскае з-пад чобатаў. Падумаеш, цаца! Не можа быць, каб мы з Петрыкам не здагадаліся, як цябе выкурыць ад нас. Нашто тады макацёры на плячах? Для форсу? Ага, так і прызнаемся, адразу раззвонім, што і як мы будзем рабіць з тым Кастусём. Прыдумаем. А то ж – і праўда! – на гулянках толькі яго чуваць гармонік і голас. І Раісу ад сябе ні на крок не адпускае...
Паўз нас прабегла Кацярына, затрымалася толькі, каб сказаць:
– Сядзіцё? Сядзіце, сядзіце, людзечкі. А я бягу. Няма мне калі з вамі бавіцца. Міколка мой з вайны вяртаецца... На шляху сядзіць, пераабуваецца... Нагу нацёр... Зараз пабягу, чамадан дапамагу яму несці... Вельмі цяжкі чамадан у яго... І чаго толькі ў ім няма! Падаруначкі дзеткам з вайны нясе. Сяргейку пілотачку і гімнасцёрачку пад ягоны акурат расточак. Галінцы сукенку ў гарошынкі вось такенечкія... – яна зрабіла з пальцаў кружочак. – А меншанькай, Волечцы, – чаравікі... У іх яна будзе на выгане гусянятак пасвіць... І ўсім-усім цукерак... І ў паперках што, і падушачак... Сядзіць Міколка, стаміўся... Ён заступіцца, ён не дасць дзетак у крыўду... А я вось... яблычак яму нясу...
Кацярына дастала з кашаля галінкі, паднесла іх да твару спярша мне, а потым Петрыку.
– Смачныя яблычкі, – сказала яна і пайшла.
Пара было і нам у дарогу. Каб ніхто нічога не пытаўся, куды і на-вошта, узялі кошыкі, быццам па грыбы ў лес. Для прыліку. Хоць і грыбоў трэба насабіраць. Але ж тата мне гаварыў, і я добра помніў яго словы: «За двума зайцамі, Колька, ніколі не ганіся: ніводнага не зловіш». Толькі, праўда, не такія тут ужо і зайцы, калі разабрацца. Патлумачу. У Канаве, гэта вёска побач з нашай, жыве стары Астап, а ў яго, кажуць, ёсць гармонік. Нават быццам на гарышчы ляжыць. Ці ў пуні. Псуецца толькі. Сам ён даўно ўжо не грае – стары, пальцы не слухаюцца, а нам гармонік быў бы самы раз. Толькі як яго выпрасіць? Упрэцца, як слон, і не ўступіць: і сам не гам, і іншым не дам. А даць яму нешта за той гармонік – не дасі: акрамя парток у нас нічога няма.
І вось мы ідзём да Астапа, спадзяёмся на яго дабрыню і на цуд.
– Навучымся на гармоніку граць, тады нечага будзе рабіць у нас Кастусю! – катэгарычна заяўляе Петрык.
Я падтрымліваю яго:
– А то зусім ужо расперазаўся!
Не ведаю, як Петрык, а я ўжо бачыў сябе з гармонікам на каленях на Грышкавым бервяне, дзе ўлетку збіраецца моладзь на танцы, а ўзімку на лаве каля вядра з вадой у хаце, і ўяўляў, як пад мелодыю, што граю я на Астапавым гармоніку, кружаць хлопцы і дзяўчаты, глядзяць на мяне, падміргваюць: так і працягвай, Колька, малайчына! Мне хацелася спачатку вальс навучыцца, а там ужо як атрымаецца. З адным вальсам таксама можна пражыць. Тым больш што Петрык хоча пачаць з «Полькі». Яго справа. Але вальс ёсць вальс – асабліва той, пра дунайскія хвалі, дужа заліхвацкі, прыгожы. Нават Кастусь калі яго грае, мне здаецца, што недзе там на вайне кружыць і мой тата, вальсуе і папраўляе адной рукой новенькую гімнасцёрку, а боты ў яго нацёртыя ваксай – шык-бляск.
Хата дзеда Астапа адразу ж за бярэзнікам, першая, і перад самымі веснічкамі мы спыніліся. Пераглянуліся. Што рабіць? Паклікаць старога ці адразу заходзіць? Усё ж Петрык паклікаў, а ў адказ – маўчанне. Зайшлі ў хату. Не вытурыць, калі і злосны будзе: мы ж свае, можна сказаць, суседзі. Але і ў хаце старога не было. Ведалі, што жыве ён адзін, а ўсе дзверы насцеж... Рашылі зноў паклікаць. Ціха. Не можа быць, каб дзед Астап куды далёка паклыпаў, мы яго ведалі – стары ён зусім, слабенькі, далёка ад жытла, канешне ж, не адважыцца тэпаць.
Ну і сапраўды, дзе ж ён, гаспадар гармоніка? Яшчэ б, мусіць, доўга ламалі мы голаў, каб з-за паркана не паказалася незнаёмая нам цётка, яна прасунула галаву ў дзірку і сказала:
– Ды ў грыбы, у грыбы пайшоў Астап. Цяпер толькі лайдак ды хворы сядзіць дома. Як вось я.
Каменьчык і ў наш агарод, атрымліваецца. Толькі не зразумелі, што з цёткай – лайдак яна ці хворая?
А праўда ж, грыбы! Калі што і можам прапанаваць старому за гармонік, дык толькі іх. Гэта – ідэя! Заадно і Астапа пашукаем.Пакрочылі. А што там крочыць – у бярэзніку ж хата Астапава, дык адразу і пачалі шукаць. Абабкі трапляліся на кожным кроку, зрэдчас крамяныя, строгія і важныя баравікі. Іншыя грыбы мы з Петрыкам не прызнавалі. Падабаліся нам яшчэ падасінавікі, але тут, на гары, яны не раслі.
Неўзабаве грыбоў было з каптурком – што ў мяне, што ў Петрыка. Нават пашкадавалі, што малыя кашы ўзялі. А дзеда так і не знайшлі. Знайшоў ён нас. Селі мы, адпачываем, а стары тут як тут – з-за куста вылузваецца, глядзіць на нас, вачыма міргае:
– А я, прызнацца, думаў, што адзін грыбы збіраю. Маё здароўечка. Памыліўся. Ну, і што там у вас, малеча, у кашах?
Астап зазірнуў у нашы кашы, пахваліў:
– Малайцом. Адкуль жа будзеце, гвардзейцы?
– З Сасноўкі, – адказаў Петрык.
– І чые ж? – Астап таксама сеў побач з намі.
Трэба будзе расказаць, чые мы, тады хутчэй гармонь аддасць, і хоць нашыя бацькі не вялікія начальнікі, але дурной славы ў наваколлі не маюць, і гэта, рашыў я, павінна падзейнічаць на дзеда. Пра ўсе беды-напасці таксама не забыцца б. У мяне мамы няма, у Петрыка таты... Яшчэ невядома, ці вернецца і мой тата з вайны... Няма ж вестак. І мы ўсімі гэтымі фактамі прыціснулі, здавалася, Астапа да сцяны: гармонь нам, дзед! Стары ж, слухаючы нас, хехекаў, хітаў галавою, іншы раз твар у яго лагаднеў, а больш быў суровы і задумлівы:
– Э-ге... Так-так... Ай-яй-яй!.. Няўжо?.. Хіба?.. Адкуль, здавалася б?.. І столькі на такія кволыя плечы?.. Дзе справядлівасць?.. Хто скажа?.. Э-ге!..
А паднімаючыся з зямлі, сказаў:
– Трымайцеся, хлопцы.
Петрык падаў знак, каб я заводзіў гамонку пра гармонік. Пара. А то позна будзе. З дзедам, канешне ж, не з дзядзькам Хвядосам пра Дзмітрыя размаўляць, тут неяк прасцей, і я пачаў здалёк:
– Трымаліся б мы яшчэ, дзед, лепш і больш стойка...
– Ага, – падтакнуў і Петрык.
– ... каб вы нам дапамаглі ў тым.
– А ў чым, цікава? – Астап зноў сеў на ўзгорачак. – Слухаю, землячкі.
– Гармонікам! – вырвалася ў мяне, і я не спалохаўся, што так усё знянацку атрымалася, а абрадаваўся: як кажа дзед Грышка, быка адразу трэба браць за рогі. Быццам і я ўзяў.
Пачуўшы пра гармонік, Астап насцярожыўся:
– А навошта ён вам?
– Граць будзем! – гукнуў Петрык.
– А ці ўмееце? – адразу ж пацікавіўся Астап, і я павесялеў: размова, здаецца, ідзе так, як і трэба...
Тут якраз такая сітуацыя, калі варта гаварыць праўду: скажаш, што ўмеем, ён жа лёгка праверыць. Нічога не заставалася, як сказаць праўду:
– Не.
– Ну, вось бачыце! Не. Гэта ўсё роўна, што мне даць самалёт. Што я з ім рабіць буду?
Амаль у адзін голас мы паабяцалі Астапу навучыцца, але гэта не падзейнічала, ён зноў падняўся і сказаў:
– Як навучыцеся граць, тады прыходзьце.
Петрык ледзь не захлімкаў:
– Дык а дзе ж мы навучымся, дзед Астап? У нас жа няма на чым вучыцца.
Астап зноў сеў:
– Таксама разумна. Калі ўжо хочаце так навучыцца на гармоніку рыпаць, прыходзьце і вучыцеся. А даць проста так гармонік не магу – рэч дарагая. З ёй у мяне багата чаго звязана. Гэта каб у музей, дык аддаў бы і не думаў багата. Вось што я вам скажу, хлопцы. Думайце!
Настрой цалкам сапсаваўся. Хоць і навучышся граць на тым гармоніку ў Астапа, то хто ж будзе ведаць пра гэта. Ды і гармоніка ён не дасць за парог вынесці, калі з ім у Астапа многа чаго звязана. Адно – трата часу, а тут жа трэба дзейнічаць рашуча, каб выкурыць Кастуся з нашай вёскі.
Мы паабяцалі падумаць над прапановай дзеда Астапа і развіталіся. Па дарозе, праўда, пашкадавалі, што не занеслі яму ў хату свае грыбы. Для сябе знайшлі б яшчэ – сёлета іх у лесе дужа багата.
Не атрымалася з гармонікам, тады я пайшоў яшчэ на адну хітрасць. Было не было. А што ж, чакаць, калі Сцяпан, сын Хвядоса, вернецца да разбітага карыта? Ну, не-е!
Як было і задумана, я сядзеў на двары і стругаў сцізорыкам палку. Нарэшце паказалася Раіса з бялізнай, якую яна сабралася развешваць на вяроўцы – сушыцца. Павіталіся кіўком галавы. Раіса папытала:
– Майструеш?
Я зрабіў выгляд, што вельмі заняты і не проста майструю абы-што, а сур’ёзную рэч – можа нават танк ці самалёт, у горшым выпадку – гармату. Сам жа паціснуў плячыма і неахвотна адказаў:
– А-а, гэта так... А ты, цётка Рая, куды?
– Бялізну развешу.
– Ну, правільна... бялізну. Яна тут, на ветрыку, хуценька высахне.
– Высахне.
Заставалася сказаць самае галоўнае, а я не ведаў, з якіх слоў пачаць. Усе словы, што раней падбіраў, так пераблыталіся ў галаве і пазабіваліся ва ўсе куткі, што іх адтуль так проста і не выкалупнеш. Сяджу, крэмзаю сцізорыкам... Так нядоўга і зусім упусціць Раісу, не пабяжыш жа тады наўздагон за ёй. Петрык паблізу ў зарасніку сядзіць і, відаць, падбадзёрвае мяне... Пра гэта можна толькі здагадвацца. Ды і не да Петрыка цяпер. Адказны момант. Не сапсаваць бы. Так, яшчэ раз удыхнуць паветра, не спяшаючыся, выдыхнуць... Здаецца, хваляванне крыху знікла. Можна. Можна сказаць нешта такое, каб яна спярша паглядзела на мяне, потым усміхнулася, падыйшла бліжэй...
– Цётка Рая... – ледзь дыхаючы, прамовіў я.
Пачатак добры – як і трэба было, яна ўсміхнулася, паглядзела на мяне:
– Слухаю, Колька...
– А прызнацца можна? Прызнацца... гэта... можна?
Раіса здзівілася, затрымала на мне свой позірк:
– Прызнацца? Насваволіў дзе?
– Я ў іншым прызнацца хачу...
Раіса дазволіла:
– Ну, прызнавайся. Дазваляю. Чаму ж ты маўчыш?
Чаму, чаму! Я і сам не ведаю – чаму. Язык быццам прымерз у роце. Зусім не слухаецца. Стаў цяжкі, што камень. Не падняць...
А Раіса прыспешвае:
– Слухаю, Колька! Мне ж няма часу!..
Неяк так атрымалася, што я ўстаў, хоць і не хацеў. Стаю і маўчу. А тады адвярнуўся траха ў бок, каб не сустракацца вачыма з Раісай, і вымавіў:
– Я цябе люблю...
Думаў, маланка грымне. Нават павадзіў галавой па баках: ціха. Не смяецца здзекліва і Раіса, а паставіла на зямлю міску з бялізнай, падыйшла да мяне, закасала рукавы на маёй кашулі – яшчэ не хапала лапаць маю адзежу! – ціха, каб ніхто, падалося, не пачуў, мовіла мне на самае вуха:
– І я цябе люблю, Колька...
Давялося хмыкнуць:
– Я праўда, а ты!
Раіса пагладзіла мяне па галаве і сказала:
– Маленькі ты яшчэ, Колька. Зусім дзіця. Калі б вышэй хоць трохі расточкам быў, я б тады абавязкова за цябе замуж пайшла...
Ведаў жа, што будзе адгаворвацца, выкручвацца, а ўсё роўна палез з гэтым прызнаннем. Гэта Петрык усё: скажаш – і нічога з табой не здарыцца, карона не ўпадзе. А цяпер вось сам у кустах сядзіць, а тут выкручвайся. Што ж, што ж далей гаварыць? Ну, Пятруня! Апусціў галаву, кволенькім такім галаском прамовіў:
– Во, маленькі... А дзядзька Сцяпан высокі? – чамусьці спытаўся я, хоць і сам ведаў, які ён.
