Текст книги "Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi (на белорусском языке)"

Автор книги: Василий Хомченко

сообщить о нарушении

Текущая страница: 3 (всего у книги 8 страниц)

ГУЛЬНЯ Ў КАРТЫ

У лагеры, акрамя начальнiкаў, уладу маюць над зэкаўскай масай i блатары-рэцыдывiсты. Гэтая блатарская поскудзь i бярэ верх над "фраерамi" палiтычнымi i бытавiкамi ўсюды: у лагпунктах, бараках, на этапах, перасыльных пунктах. Блатары спаяны, арганiзаваны, дзейнiчаюць дружна. У iх ёсць свая блатарская iерархiя. I яшчэ ў iх не iснуе чалавечых маральных межаў. Пры любым непаслухмянстве главар блатароў пахан можа забiць, пакалечыць таго, хто не паслухаўся, або загадаць гэта зрабiць сваiм памагатым. Гэтых нелюдзей у лагерах я пабачыў даволi. За iмi – забойствы, разбойныя нападзеннi, згвалтаваннi, крадзяжы, многiя з якiх засталiся следству невядомыя. За сваё жыццё яны нiдзе сур'ёзна не працавалi, не маюць працоўных прафесiй. У лагеры яны не ходзяць на агульныя работы, хоць фiзiчна здаровыя i iм прызначана ЦФП цяжкая фiзiчная праца. Яны або займаюць нейкiя пасады ў лагернай абслузе, або прымушаюць брыгадзiраў пад пагрозай смерцi запiсваць iм норму.

Людзi яны, як правiла, з жывёльна-прымiтыўнымi iнтарэсамi. Мары iх выбрацца на волю, каб зноў пагуляць, паразбойнiчаць, шыкануць, а там зноў не страшна вярнуцца ў турму i лагер. Судзiмыя яны неаднойчы, i калi б некаторым сплюсаваць вынесеныя iм прыгаворамi тэрмiны, то жыцця б не хапiла iх адбыць. У нашым бараку нейкi час жыў злодзей-рэцыдывiст, у якога было ажно дзесяць прозвiшчаў, – столькi разоў ён судзiўся пад такiмi прозвiшчамi. I калi часам на праверцы яго выклiкалi, ён ужо завучана адтарабаньваў усе свае прозвiшчы Яфiмаў, ён жа Салаўёў, ён жа Мiсюк, ён жа Барадулiн, i гэтак далей.

Любiмыя заняткi ў iх – гульня ў карты, пiць чыфiр, слухаць "романы", якiя iм расказвае нехта з "фраераў".

I тады, у свае лагерныя гады, i цяпер я лiчыў i лiчу, што гэтыя блатары не маюць права жыць нават у лагеры. Iх трэба знiшчаць фiзiчна. Грамадства вельмi шмат цярпела i церпiць ад iх. Яны небяспечныя не толькi тым, што ўчыняюць цяжкiя злачынствы, забiваюць, калечаць, гвалтуюць, крадуць, але i тым, што перадаюць свой вопыт, лад жыцця, мараль iншым, у асноўным маладым, уцягваючы iх у сваю злачынную сферу.

Пiсьменнiк з вялiкiм лагерным стажам Варлам Шаламаў у сваiх "Нарысах злачыннага свету" вельмi пераканаўча расказаў аб гэтай дрэнi. Сарваўшы маску рамантыкi з блатарскай поганi, ён прыйшоў да цвёрдага вываду: погань гэта не мае права на жыццё.

Сапраўды, ну як можна пакiнуць у жывых, скажам, бандыта, якi забiў некалькi чалавек на волi, а потым учыняе забойства i ў лагеры?

Я нiяк не разумею тых людзей, большасць з якiх належыць да творчай iнтэлiгенцыi, што нядаўна раптам паднялi ў друку, па тэлебачаннi i радыё кампанiю аб гуманiзацыi ўмоў для асуджаных за любое злачынства i аб тым, каб адмянiць смяротную кару нават за забойства. Што гэта – поза, рысоўка, спроба паказацца гэткiмi добранькiмi гуманiстамi, каб набыць аўтарытэт сярод пэўнай часткi грамадства? Думаю, што гэта – поза. Ну цi ж маральна пакiдаць у жывых забойцу трыццацi жанчын, якога нядаўна судзiлi ў Вiцебску? Зыходзячы з якiх маральных разлiкаў яго трэба пашкадаваць i не расстрэльваць? Больш таго, захаваўшы яму жыццё, перадаць потым на ўтрыманне дзяржавы, якая павiнна яго кармiць, паiць, адзяваць, лячыць. Наконт гуманiзму да злачынцаў добра напiсаў Дастаеўскi: "Той, хто шкадуе забойцу, не шкадуе яго ахвяру".

Як паказала жыццё, гэтыя "сердабольцы" выступаюць за гуманiзм да злачынцаў, пакуль самi не трапiлi ў бяду. Адзiн вядомы культурны дзеяч, актыўны змагар за адмену смяротнай кары, калi яго любiмую ўнучку згвалцiлi i ледзь не прыдушылi, падняў такi шум, такую актыўнасць праявiў, патрабуючы пакараць смерцю тых гвалтаўнiкоў, што здзiвiў нават пракурораў.

З крымiнальнай брыдотай я добра пазнаёмiўся не толькi ў турмах i лагерах, але i ў час працы суддзёй. Таму рашуча не прымаю пазiцыю тых, якiя лiчаць, што няма злачынцаў, якiх нельга было б перавыхаваць. Блеф гэта, жаданне бачыць жаданае. Перавыхаваць можна несапсаванага непаўналетняга. Саракагадоваму вуркагану i бандыту новую душу не ўставiш. Смех i абурэнне выклiкае ў мяне, калi я чытаю, як нехта ажно захлiпаецца ад радасцi, што нейкi там рэцыдывiст, на сумленнi якога не адно цяжкае злачынства, стаў на шлях выпраўлення. Ён, маўляў, цяпер працуе добра, выконвае нормы. Ну а тую кроў, якая на яго руках, як адмыць, чым апраўдаць?

Ах колькi пiсалася i гаварылася, колькi ў свет выйшла раманаў, п'ес, апавяданняў, паэм, кiнафiльмаў, прысвечаных "перакоўцы" злачынцаў. Галоўныя героi тых твораў – бандыты, забойцы, злодзеi. Помнiце хоць бы п'есу М.Пагодзiна "Арыстакраты", апавяданне нашага М.Лынькова "Баян"? Напомню i ганебную калектыўную кнiгу, напiсаную пiсьменнiкамi пра "перакоўку" на Беламорканале i расхваленую М.Горкiм, дзе праслаўляецца рабская праца нявольнiкаў. Хоць слязу пускай над замiлаваннем i расчульваннем аўтараў ад "перакаваных" забойцаў.

Блатары часта разбiваюцца на групы, i кожная iмкнецца стаць лiдэрам у лагпункце, калоне, падначалiць сабе iншыя групы. Тады барацьба даходзiць да крывi. У час службы ў Ваеннай калегii Вярхоўнага суда СССР мне трапiла на вочы справа на аднаго асуджанага, якi за вяршынства ў калонii ноччу перарэзаў горлы шаснаццацi сапернiкам з варожай групы.

Я пiшу пра ўсё гэта, успомнiўшы блатароў сваёй калоны.

Калону тую стварылi з зэкаў розных калон лiквiдаванага Бамлага. Асноўная маса бамлагаўцаў пайшла на Калыму, а нас прыгналi ў тайгу будаваць чыгунку ад Камсамольска-на-Амуры да Нiкалаеўска. Мы прабiвалi трасу, масцiлi ляжнёўку з бярвён, цягалi на сабе бярвёны для будаўнiцтва баракаў, сталовай.

Працавалi, як i ўсюды ў лагерах, не ўсе. У палатках заставалiся хворыя i адпетыя блатары. Месцаў у санчасцi, каб туды памясцiць хворых, не было, i яны ляжалi ў сваiх палатках-бараках. Да iх двойчы ў дзень заходзiлi лекар i фельчар.

Побач са мной "даплываў" на нарах зэк з Разанi. Ён быў апухлы, як тапелец, i амаль ужо не ўставаў. Што з iм было, не ведаю. Казалi, што ён знарок давёў сябе да такога стану, каб не выходзiць на працу. Нiбыта ён еў шмат солi, што i выклiкала хваробу нырак i апухласць. Думаю, што калi гэта так, то ён перабольшыў меру той солi, у час не спынiўся. Цяпер, можа, i рады б вярнуць здароўе, толькi ўжо было позна. Усе лiчылi, у тым лiку доктар, ды i сам хворы, што дажывае ён апошнiя днi, песенька яго спета i хутка дасць дуба.

– Ты хоць да цяпла дацягнi, каб зямля адтала, – гаварыў яму яго зямляк, а то хто ж табе магiлу будзе дзяўбцi.

Зямляк той ужо намецiў, што можна забраць у яго пасля смерцi.

– Кораш, я штаны твае вазьму, лады? I шкарпэткi вазьму.

Гэта была просьба не кашчунная, а звычайная практыка ў лагерным жыццi дамаўляцца з хворым зараней, што ў таго ўзяць пасля яго смерцi. Нiкога, у тым лiку i хворага, не здзiўляла гэта i не абурала.

У той дзень, не помню па якой прычыне, на працу я не выйшаў i адпачываў у палатцы. Ляжаў побач з апухлым разанцам, перакiдваўся з iм словамi i сачыў за гульнёй у карты на нарах насупраць нас. Карты былi самаробныя, лагерныя, злепленыя з нейкай кнiгi. Карцёжнiкаў сядзела чацвёра. Гулялi па два. Не ведаю, што ставiлi на кон першыя два гульцы, але гульня была не вельмi азартная. Хто з iх i колькi прайграў, я так i не зразумеў. Тое, на што гулялi, не было выкладзена. Гэтыя першыя два гульцы разышлiся без сваркi, цiха i, вiдаць, без вялiкага пройгрышу. Гулялi ў буру, распаўсюджаную ў лагерах i турмах гульню.

Потым селi яшчэ два, пахан калоны i зэк па клiчцы Барсук, што ўшыркi, што ў рост, – з тварам дробным i злымi малымi вочкамi. Лiчыўся ён гульцом моцным, хiтрым, амаль бяспройгрышным. Яго на этапе сюды ў вагоне ледзь не забiлi, западозрыўшы ў шулерстве. Аднак калi i быў ён шулер, то злавiць яго цяжка. Пахан таксама быў гулец моцны i азартны.

Гулялi на згорнутым бушлаце, ляпанне карт было чуваць ва ўсiх кутках палаткi.

Пахан гуляў на партсiгар, ацанiўшы яго пасля торгу з лаянкай у пяцьсот рублёў. Той партсiгар я бачыў яшчэ нядаўна ў колiшняга сакратара райкома, зэка нашай бамлагаўскай калоны. Пахан цi купiў яго ў сакратара, цi адабраў.

Партсiгар хутка прайграўся i апынуўся ў Барсука.

– Сука, давай яшчэ, – увайшоў у азарт пахан. – У ачко давай.

– Што ставiш? – спытаў Барсук.

Пахан дастаў з узгалоўя чорны кажушок, аблямаваны па падоле футравай палоскай. Барсук пакруцiў яго, прымераў, назваў цану – тысяча рублёў. Была лаянка, абразы, пагрозы, але сышлiся на дзвюх тысячах.

Пахан прайграў пяцьсот рублёў, потым адыграў назад, вярнуў i партсiгар, але зноў усё прайграў. Заставалiся пяцьсот i апошняя спроба ўсё вярнуць. З якой хвалюючай увагай гуляў ён у тыя хвiлiны. Вось ён узяў карту, пачаў адкрываць яе не адразу, а павольна. Гулец у такiя моманты не павiнен выдаць сябе – добрая цi дрэнная карта яму выпала i цi трэба да яе яшчэ прыкупiць карту, каб атрымаць ратавальнае ачко. Задача пахана была не паказаць, што ён узрадаваўся цi занепакоiўся. Твар яго i быў абыякавы i застылы, як маска. Пасля нейкага знешне спакойнага роздуму пахан прыкупiў яшчэ адну карту. Адкрыў ён яе не адразу, а павольна, тоячыся не толькi ад сапернiка, а i ад сябе. Адкрыў, ускрыкнуў лаянкай i шпурнуў карты на нары. Быў перабор.

Я ляжаў на нарах i працягваў сачыць за гульнёй ужо з цiкавасцю. Ах, якi ж я быў дурань, ненавучаны. А ведаў жа, што ахопленыя азартам карцёжнiкi прайграюць у карты ўсё – апошнюю кашулю, пайкi хлеба ўперад на некалькi дзён, сваю галаву i чужое жыццё. Таму зэкi i стараюцца быць далей ад карцёжнiкаў. Калi не сарвуць з цябе нешта носкае, дык i самога могуць паставiць на гульню. А я ляжаў, сачыў, захоплены гульнёй.

Пахан яшчэ нешта прапаноўваў на гульню, Барсук не згаджаўся, не хацеў гуляць i ў доўг. Тады пахан са сцiшанай лютасцю сказаў:

– На чужую галаву.

– На чыю? Вертухая?

– За яго заб'юць без следства.

I пахан застылымi, вырачанымi ад узбуджэння вачамi раптам упiўся на нас, спачатку на разанца, потым на мяне. Глядзеў i выбiраў, на каго з нас згуляць, у колькi рублёў ацанiць. Я анямеў i самлеў ад жаху. Я зразумеў, што калi Барсук згодзiцца, то камусьцi з нас – мне цi разанцу – будзе канец. I пахан прайграе, як прайграў партсiгар i кажушок.

Пахан, не адводзячы лютага позiрку ад мяне, нешта шапнуў Барсуку на вуха. Той ухмыльнуўся i пацiснуў плячамi.

Няўжо згадзiўся?

Згадзiўся, бо ўзяўся за калоду, пачаў яе тасаваць.

Я маўчаў, я не рухаўся, я ляжаў паралiзаваны, як быццам ужо над маёй галавой была паднята сякера.

Тое ж, вiдаць, думаў i адчуваў i мой сусед-разанец. Разанец не вытрымаў, сеў, сказаў як мог моцна:

– Шакалы, звяругi, скарпiёны... На чалавека гуляеце... Я засяку вас абодвух. Устану вось i засяку. Цябе, пахан, першага. Галаву тваю павешу... Шакалы. – Ён узяў маю скляпаную з бляшанак мiску i кiнуў яе ў гульцоў. Яна паляцела, але нiкога не зачапiла. – Шакалы, – ужо ледзь выцiскаў ён гэтыя пракляццi.

Барсук з'едлiва заўсмiхаўся, а ў пахана расслабiлiся мышцы на твары – ён адыграў назад кажушок. Але гульня не скончылася, i кажушок зноў апынуўся на плячах Барсука. I яшчэ пахан нешта прайграў, цяпер ужо некага з нас.

I гульня скончылася. Я выйшаў на дрыжачых нагах з палаткi.

На двары падышоў зэк з першай пары гульцоў i сказаў:

– Скачы i ратуйся. Цябе замянiлi на таго дахадзягу. А спачатку на цябе гулялi.

Я не радаваўся i не скакаў. Я быў у трансе, у ступары, я проста яшчэ не мог прыйсцi да думкi, што тут можна загiнуць вось так нiзашто, цябе могуць забiць толькi таму, што трапiўся на вока.

Разанца прыдушылi ў тую ж ноч. Фельчар, якi зайшоў да яго ранiцай, нават узрадаваўся, што той мёртвы, менш будзе клопату лекарам. Нiякай, канечне, медыцынскай праверкi прычын смерцi не было. Вынеслi яго з палаткi, палажылi ў загончык каля санчасцi, дзе ўжо ляжалi мерцвякi, чакаючы вясны, калi можна будзе выкапаць ямы. А штаны i шкарпэткi разанца дасталiся яго земляку.

Я, канечне, зразумеў, што сусед мой разанец мяне выратаваў свядома. Ён знарок уступiў у канфлiкт з паханом i Барсуком, каб выклiкаць iх гнеў на сябе. I выклiкаў. Яму ж было ўсё роўна наканавана хутка памерцi.

Вось i праяўляй гуманнасць да такiх, як пахан i Барсук.

ПОРЦЫЯ КАШЫ

Я ўвесь час хацеў есцi – i пасля снедання, i пасля абеду, i пасля вячэры. Канечне, не я адзiн быў такi галодны – усе зэкi, за выключэннем начальства i розных лагерных прыдуркаў, галадалi. З надзеяй ухапiць нейкую дабаўку многiя таўклiся каля кухнi.

Калона наша была толькi што створаная, яшчэ не шматлюдная. Мы былi першым атрадам, кiнутым у тайгу, каб абжыць той глухi куток. Нi баракаў, нi iншых якiх збудаванняў, нават i агароджы вакол не было. Жылi ў палатках. Кухня – два катлы i плiта – была пад адкрытым небам, праўда, абгароджаная вакол жэрдкамi ад нас, галодных зэкаў, каб не змаглi што сцягнуць. На самым пачатку, калi яшчэ не паспелi зрабiць тую агароджу, зэк Чырва з нашай брыгады схапiў з бочкi дзве гарбушы i даў дзёру ў тайгу. Хоць i гналiся за iм трое, уцёк. Ад той гарбушы дастаўся i мне кавалак.

У мяне з'явiлiся першыя прыкметы цынгi – апухлi дзёсны, крываточылi, напала вяласць. Баяўся, што пачнуць выпадаць зубы. А была ранняя вясна – самая пара для цынготнiкаў, снег яшчэ толькi сыходзiў. У тайзе – нi зялёнай травiнкi, каб пажывiцца. Чакаў мая, калi з'явiцца чарамша i кiслiца – самы дзейсны паратунак ад цынгi. А пакуль што пiў адвар з шыпулля пiхты i сасны.

Дык вось, я хацеў увесь час есцi, нават у сне. А калi чалавек галодны, то ўся яго ўвага скiравана толькi на пошукi яды. Зэк Чырва аднойчы павёў мяне ў тайгу шукаць вавёрчыны запасы. Мы доўга шасталi вакол калоны, зазiралi ў дуплы i знайшлi схованку кедравых шышак i сушаных грыбоў. Арэхi з шышак вылушчылi, з'елi там жа на месцы. Другi паход па вавёрчыны запасы быў няўдачны. Таму застаўся адзiны спосаб нешта раздабыць паесцi – пакруцiцца каля кухнi, а можа, спатрэбiцца повару якая дапамога.

У адзiн з выхадных дзён я там i круцiўся з падвешаным да пояса кацялком, скляпаным з кансервавых бляшанак. Трэба сказаць, што з мiскай i лыжкай зэк нiколi не расставаўся. Гэты посуд зэкам не выдаваўся, i кожны даставаў яго хто як мог. Не маеш посуду, хоць шапку падстаўляй пры раздачы баланды. Так i рабiлi беспасудныя – падстаўлялi шапкi.

Абед тады скончыўся, i павары гатавалi вячэру – ячневую кашу з рыбай. Мая дапамога на кухнi не спатрэбiлася, i я сабраўся пайсцi ўжо ў палатку. Але рабочы па кухнi, мардасты здаравiла, здаецца, з Растова спынiў мяне.

– Пайшлi, – сказаў ён, – паможаш дроў прынесцi.

Я з радасцю згадзiўся i пайшоў з iм у тайгу. Метраў пяцьдзесят ад пакуль што ўмоўнай мяжы калоны ляжала распiлаваная на калоды сасна-сушняк. Верхавiны сасны не было, яе, лягчэйшую, вiдаць, ужо занеслi на кухню. Заставалiся калоды ад камля, тоўстыя i, вядома ж, цяжкiя.

– Вось гэту i бяры, – паказаў мардасты на самую тоўстую.

Я думаў, што мы панясём яе ўдвух, паставiў калоду стырчком, паглядзеў на мардастага.

– Бяры на плячо, я памагу, – сказаў ён.

З яго дапамогай я ўзвалiў калоду на плячо, i яна мяне прыгнула ледзь не да зямлi.

– Пайшлi, – скiраваў наперад мардасты.

Я ступiў некалькi крокаў i адчуў, што дрыжаць ад натугi ногi i спiна гнецца ўсё нiжэй. Я забаяўся, што зламаю хрыбет, падарвуся, i хацеў ужо скiнуць калоду з пляча, але прынесены ветрам з кухнi пах нечага смажанага павёў мяне ўперад. Мiска кашы, якую я атрымаю, клiкала, надавала мне сiлы.

I я iшоў, нёс калоду, якая была, можа, удвая цяжэй за мяне самога. Нёс з вытарашчанымi ад напружання вачамi, з кружэннем галавы.

А мардасты iшоў уперадзе з засунутымi ў кiшэнi штаноў рукамi, азiраўся раз-пораз назад i паказваў, дзе лепш iсцi. I правiльна рабiў, бо я не бачыў дарогi, вочы ад натугi затуманiлiся.

Калоду я ўсё ж данёс, скiнуў каля дрывотнi i адчуў сябе такiм слабым, спустошаным, нiбы з мяне выцекла ўсё жывое. Я сеў на нейкi пацурбалак i доўга аддыхваўся.

Мардасты ўзяў маю мiску i нашкроб у яе з катла прыгарэлай кашы, якая засталася з абеду, даў мне.

– Вазьмi парубай, – сказаў ён.

Аднак есцi мне ўжо не хацелася. Забалела ў жываце, я забаяўся, цi не адарваў кiшкi. Пасядзеў яшчэ i паплёўся ў палатку.

Толькi праз гадзiну змог з'есцi заробленае. Скажу праўду, тыя ашкрэбкi кашы былi ўсё ж смачныя.

КАЖУШОК

Калi я вучыўся ў Менску на рабфаку, бацькi справiлi мне кажушок. Шукалi, дзе б купiць якi-небудзь палiтончык, нешта гарадское, але ж у тыя гады гэта было зрабiць цяжка. Ды i грошы на яго куплю не знайшлiся б – падаткi былi вялiкiя, а працаднi ў калгасе – пустыя.

Вясковы кравец з нашых дублёных i пафарбаваных у чорнае аўчын мне i пашыў кажушок для вучобы ў горадзе. Кравец пастараўся, кажушок выйшаў прыгожы i цёплы, з хлясцiкам на спiне, аблямаваны па нiзе i бартах аўчыннай бiчайкай поўсцю наверх. Вядома ж, i дзве кiшэнi ўшыў.

Радавацца б такой абнове, але ж у горадзе кажухi тады былi не ў модзе, не тое што цяпер. Тады на хлопца ў кажушку глядзелi як на "дзеравенскага". Не раз я чуў пра сябе ад гарадской шпаны: "Эй, жлоб у кажусе!" Адзiн шпанюк, увесь квартал iдучы за мной, дражнiўся: "Жлоб, жлоб, як жывеш? Ж... чэшаш, вошы б'еш..." I раз-пораз пытаўся: "Пачым вошы ў тваiм кажусе?"

Таму, хоць мне было ў маiм кажушку i цёпла, i ўтульна, я з радасцю абмяняў бы яго на якую-небудзь "гарадскую" апратку. Аднаму студэнту, якому мой кажушок спадабаўся, я прапанаваў мяняцца на яго патрапанае бобрыкавае палiто. "Жлобам будуць зваць", – адмовiўся ён.

I добра, што не абмяняўся. Кажушок мой потым выручаў мяне ад сiбiрскага холаду, а можа, i ўратаваў ад самага страшнага – лагернай смерцi.

Арыштавалi мяне ў пачатку красавiка трыццаць сёмага года i прывялi ў турму ў тым кажушку. Вясну, лета кажушок мой ляжаў на нарах замест падушкi, а ўвосень у iм жа i паехаў у лагер на Далёкi Ўсход. Нi ў час этапу, нi на перасыльных пунктах кажушок, на маё здзiўленне, у мяне не ўкралi i не адабралi. Вiдаць, я трапляў у партыi, дзе не было жорсткiх блацюкоў.

Прыехаў у Бамлаг на станцыю Ўсуры. Асноўныя работы лагер ужо скончыў, i многiх зэкаў адправiлi ў iншыя лагеры. Наша калона таксама была напалову расфармiравана, заставалiся толькi два баракi. На работу нас, канечне, выганялi штодня. Мы грузiлi пясок, гравiй на чыгуначныя платформы. Норма была цяжкая: на трох зэкаў пагрузiць дзве платформы. Вось i паспрабуй накiдаць столькi кубiкаў. За змену намахаешся шуфляй так, што потым рук не падняць. I песенька тады была ў хаду: "Вось вам, братцы, мая норма – на тры рылы дзве платформы пагрузiце..."

Вядома, што праца паднявольнага самая непрадукцыйная. У групе падняволеных на агульных работах нiхто не высiльваецца. Там кожны працуе з паказной пакорлiвасцю, але стараецца рабiць як меней, на ўзроўнi дахадзягi. Мера працы ў гэтых умовах вызначаецца зэкаўскай маральнай нормай па вынiках самага слабага. Вышэйшы тэмп, якасць i ўзровень працы дасягаюцца прымусам.

На пагрузцы, хоць i па трое працавалi, усё адно гэты прынцып – рабi як менш – дзейнiчаў. Платформы не дагружвалiся, i дзесятнiкi з гэтым змiрылiся. Апрача таго, прыдумвалiся ўсялякiя хiтрасцi, каб падмануць тых жа дзесятнiкаў. Некалькi дзён мы, напрыклад, хiтравалi так. На станцыi каля пагрузачных пляцовак валялiся нейкiя скрынкi, доўгiя, як труны. Мы клалi некалькi такiх скрынак на платформу дном уверх i сыпалi на iх гравiй. Такiм чынам кубаметр гравiю, а то i больш недагружалi. Так рабiлi, пакуль скрынкi не скончылiся.

Убiралася ў сiлу зiма. Цёплае адзенне не паспелi ўсiм выдаць, i многiя ээкi-навiчкi мерзлi ў сваiх палiтончыках i куртках, а я не мог нарадавацца свайму кажушку i колькi разоў дзякаваў бацьку за яго.

Але кажушок мой падабаўся не толькi мне, на яго кiнулi вока i некаторыя зэкi. Адны прапаноўвалi абмяняцца на бушлат, канечне, з даплатай, iншыя хацелi купiць за грошы. Я, бясспрэчна, адмаўляўся.

Адным вечарам двое зэкаў-старажылаў выклiкалi мяне з барака на двор. Аднаго зэка я ведаў, ён быў памочнiкам нарадчыка, прыдуркам, як называлi тых, хто змог уладкавацца на "цёплым" месцы. Я выйшаў услед за iмi. На двары спынiлiся, i другi незнаёмы зэк моўчкi пачаў расшпiльваць гузiкi на маiм кажушку. Я стаў не даваць, але атрымаў добрую аплявуху ад памочнiка нарадчыка. Кажушок з мяне знялi i панеслi ў свой барак.

Я iшоў за iмi i прасiў-малiў аддаць кажушок, гаварыў, што ў мяне няма нiчога больш надзець. У барак яны мяне не пусцiлi, зачынiлi за сабой дзверы на кручок. Я вярнуўся на свае нары, лёг i заплакаў, горка i няўцешна. Мне вельмi шкада было кажушка i горка ад крыўды за такi нахабны грабеж.

У той жа вечар, калi я ўжо заснуў, зайшоў памочнiк нарадчыка i ўскiнуў на мяне бушлат, хоць i не новы, але спраўны i якраз па мне. Што ж, змiрыўся я, i за гэта дзякуй.

Праз два днi на ранiшняй праверцы пачалi выклiкаць зэкаў i ставiць iх у асобны строй. Я чакаў, што i мяне назавуць, але спiс скончыўся, не назвалi. Выклiкалi чалавек сто, самых здаровых i маладых, у тым лiку i двух маiх напарнiкаў па пагрузцы, загадалi iм узяць рэчы i праз паўгадзiны павялi з зоны.

На разводзе на працу нарадчык аб'явiў, што партыю адправiлi на Калыму, туды, куды нiхто не хацеў трапiць. Пра калымскiя лагеры i пра тамашнiя ўмовы мы наслухалiся даволi. Туды адпраўлялi маладых i здаровых, i я здзiвiўся, чаму мяне пакiнулi, бо якраз я i падыходзiў да Калымы: у маiм фармуляры запiсана, што мне прызначана ЦФП – цяжкая фiзiчная праца.

Даведаўся на другi дзень на ранiшнiм разводзе. Праводзiў яго нарадчык. Ён быў у маiм кажушку – вунь, значыць, каму мая апратка прызначалася! Кажушок сядзеў на iм, як i на мне раней, ладна, прыгожа. Калi брыгада пайшла з зоны на працу, я па загаду нарадчыка застаўся.

– Ну радуйся, -сказаў нарадчык, паляпваючы мяне на плячы. – Гэта я цябе ўратаваў ад Калымы. I ад агульных работ. Будзеш цяпер тэлефанiстам на селектары. Згодзен?

Канечне, я згадзiўся, i хто б ад такой лафы адмовiўся – сядзець у цяпле i атрымоўваць поўную пайку.

– Так што за твой кажух я расквiтаўся. Мы, значыць, квiты. А кажушок твой мне спатрэбiўся, ведаеш, яшчэ чаму? Я ж на днях вызваляюся. Не ў зэкаўскiм жа мне бушлаце дамоў з'явiцца.

Ён пайшоў у кантору, а я паўздыхаў, з зайздрасцю гледзячы яму ўслед, i змiрыўся. Я зразумеў, што плату за кажушок атрымаў вельмi вялiкую. Дзякуй табе, кажушок мой любiмы, пашыты вясковым краўцом. Ты, можа, i ёсць мой уратаванец?

...А той мой чорны кажушок мне нядаўна прыснiўся. Нiбыта я ў iм iду па вулiцы Менска, радуюся, што кажушок знайшоўся i зноў на мне, i я нават адчуваю яго прыемную цеплыню. А ўсе стрэчныя з зайздрасцю пазiраюць на мой кажушок, а сёй-той i пытае, дзе гэта я дастаў такую прыгожую дублёнку.

КАЗIМIР – ЧАЛАВЕК СЛАБЫ

Ён сам сябе лiчыў слабым i, здаецца, усюды гэта падкрэслiваў.

– Слабасць чалавеку не шкодзiць, нават у лагеры, – гаварыў ён пра сябе. Моцнаму не даступны радасцi жыцця, iх можа ацанiць толькi слабы, у якога яны вельмi рэдка бываюць. А моцны растрачвае сябе на барацьбу за радасць у жыццi. Во. Я цвёрда верую ў слабасць.

– Знайшоў радасцi ў лагеры, – кпiлi з яго разважанняў.

– А вось i знаходжу. З чаго жыццё кожнага складваецца? Са змены гора i радасцi, удач i няўдач. А пасля няўдачы абавязкова з'явiцца хоць маленькая, але нейкая ўдача. Вось даўно мне не выпадала дабаўкi на кухнi. А ўчора повар ажно чарпак лiшнi даў. Во!

Казiмiр i сапраўды быў на выгляд слабы. Росту малога, хударлявы. У яго, трыццацiсямiгадовага, быў па-дзiцячы прастадушны тварык, вострыя вочкi i востры слых, нават нейкi звышнармальны. Ён першы чуў, мабыць, за вярсту бразгат бачкоў з абедам, якiя неслi ў брыгаду раздатчыкi. Iх яшчэ i не вiдаць было, а Казiмiр ужо крычыць:

– Чуеце? Нясуць. Бразгацяць бачкi.

Блацюкi яго часта крыўдзiлi, зганялi з верхнiх нар на нiжнiя – пад юрцы. Пасылалi некуды за нечым, i Казiмiр iшоў. Бывала, кралi ў яго пайку, мянялi рваныя шапкi цi бушлат на спраўныя Казiмiравы. Усё гэта Казiмiр пераносiў неяк спакойна, замiрана, па-хрысцiянску.

Мне ён быў цiкавы i блiзкi. Па-першае, як зямляк, з Беларусi. Па-другое, ён шмат чаго ведаў па гiсторыi, лiтаратуры, чытаў на памяць багата вершаў. Падазраю, што ён i сам iх пiсаў. Маючы вялiкi запас iнфармацыi, ён, аднак, быў малапiсьменны ў прамым сэнсе. Пiсаў з грубымi памылкамi, гаварыў карава, з няправiльнымi нацiскамi. Неяк дзiўна ў яго спалучалiся вялiкiя веды i гэта малапiсьменнасць. Вiдаць, таму, што скончыў ён толькi тры класы школы, а потым набываў веды саматугам. Да арышту працаваў у райвыканкоме дробным агентам па нарыхтоўках. Меў ён дзесяць гадоў за так званую антысавецкую агiтацыю.

– Завошта цябе запяклi на такi тэрмiн? – пры мне спыталi ў яго.

– За каня.

– Можа, за вуздэчку?

Iснуе такая хохма: калi ў цыгана спыталi, за што той сядзiць, цыган адказаў: за забыўлiвасць – каня ўкраў, а вуздэчку забыў.

– Не, праўда, за каня, – i растлумачыў усё, як было.

На адным сходзе выступаў лектар i, расхвальваючы калгасны лад жыцця, стаў гаварыць, што ў калгасах хутка замест коней будуць жалезныя конi – трактары, яны i зробяць калгасы багатымi. Трактар не трэба зiмой кармiць, не трэба яму сена касiць, авёс сеяць. Казiмiр паслухаў лектара i з iм не згадзiўся.

– Коней выгадней трымаць, – сказаў ён. – Гэта ж жывая душа, а не жалеза. Што яму трэба? Сена зiмой, а летам выпусцi па траву, i конь кормiцца. А цяпер давайце палiчым, колькi людзей заняты, каб трактар зрабiць. Жалеза трэба? Яснае дзела, значыць, капай руду. Каб выплавiць з руды жалеза, домну будуй. Для вугалю шахту капай, вязi к домне. Далей гэтае самае жалеза трэба каваць, тачыць, кляпаць. Во колькi людзей робяць той трактар. А яшчэ ж яму керасiн трэба дабыць. Не, коней дзешавей трымаць у калгасе, iх не заменiш жалезам.

Канечне, той лектар быў дурань, якiх тады хапала. Або правакатар. Ён прызнаў гэта выступленне як скiраванае супраць iндустрыялiзацыi i супраць калгасаў. I праз некалькi дзён Казiмiра ўзялi.

Ён вельмi любiў улазiць у спрэчкi, у размовы любога характару – няхай гэта была простая зэкаўская балбатня пра яду, пайку або гаворка на фiласофскую тэму.

У нашым бараку былi вучоныя, iнжынеры, партыйныя работнiкi. Быў артыст, журналiст, ветэрынар. I Казiмiр стараўся з кожным пагаварыць i нават паспрачацца. З фiлосафам – па фiласофскiх пытаннях, з журналiстам – па лiтаратуры. I што было заўважана – Казiмiр на ляту ўспрымаў пачутае, растлумачанае яму, а потым пачынаў па-свойму ўжо тлумачыць, даказваць сваё, i даволi цiкава, арыгiнальна. Гэтыя гутаркi з вучонымi Казiмiру, з яго добрай памяццю i кемлiвасцю, давалi многае.

Помню, зайшла неяк размова пра Максiма Горкага. Фiлосаф пахвалiў Горкага, сказаў, што ён не толькi лiтаратар, але i вялiкi фiлосаф, асаблiва багата фiласофскiх праблем i пытанняў у яго п'есах. А журналiст назваў Горкага народным пiсьменнiкам.

Казiмiр слухаў iх, слухаў ды i выпалiў:

– Ваш Горкi не фiлосаф i не народны пiсьменнiк. Ён толькi пралетарскi. Ну якi ён фiлосаф? Фiлосаф – гэта, ну, вучоны чалавек, якi любiць людзей, спагадае пакутнiкам, паўшым. Даруе нават ворагам. А ваш Горкi што аб'явiў наконт ворагаў? "Калi вораг не здаецца, яго знiшчаюць". Так? Таму следчы мой i паўтараў увесь час гэты лозунг.

– А чаму Горкi не народны? – спыталi.

– А таму. Ён ненавiдзеў сялян. Не любiў iх. А раз сялян не любiў, то якi ж ён народны?

– Арыгiнальна, – крутнуў галавой журналiст.

– Во я i кажу, што арыгiнальна, – падхапiў Казiмiр. – Я, помню, чытаў лiст Горкага кудысьцi за гранiцу пра голад у Расеi. Дык Горкi пiсаў, што голад можа знiшчыць лепшую энергiю Расеi – рабочых i iнтэлiгентаў. А мужыкi, значыць, нiхто? Ды мужыкi ж у першы чарод i памiралi ад голаду. Не, не любiў Горкi сялян.

Калi пiсаў Горкi той лiст i цi пiсаў увогуле, нiхто з нас не ведаў, таму яму i не пярэчылi.

– А во яшчэ што пiсаў Горкi, пе помнiце? Мужыкi, маўляў, амаль дзiкiя, яны дурныя, страшныя людзi.

– Гэта пiсаў, – пацвердзiў фiлосаф. – Горкi лiчыў, што ўвогуле без сялян будуць абыходзiцца.

– Як гэта? – здзiвiўся ўжо Казiмiр.

– А так. Горкi пiсаў Варонскаму, быў такi крытык, што калi б сяляне знiклi з iх хлебам, гараджане навучылiся б хлеб дабываць у лабараторыях.

– Во была б жытуха, – узрадаваўся Казiмiр. – Не трэба араць, сеяць, убiраць, малацiць. Нацiснуў на нейкую там кнопку, i буханкi выскокваюць з машыны. Тады б i ў лагерах такую хлебную фабрыку зрабiлi.

Больш за iншых зблiзiўся Казiмiр з артыстам, маладым яшчэ, але ўжо аблыселым (ад вялiкага розуму цi ад чужых падушак, жартаваў з яго Казiмiр) i сляпым на адно вока – яму яго выбiла на лесапавале. Артыст служыў у фiлармонii, выступаў як дэкламатар паэзii, прозы. Ведаў ён на памяць мноства вершаў i цэлыя раздзелы з раманаў Талстога, Тургенева. Яго часта прасiлi нешта прачытаць. Ён i чытаў. Помню, як ён прачытаў нешта не чутае не толькi мною, але i ўсiмi прысутнымi пра чалавецтва, якое не будзе рвацца ўвысь, а пойдзе ўнiз, у падзямелле.

– Мы ўвойдзем у зямлю тысячамi, мы ўвойдзем туды мiльёнамi, – пафасна дэкламаваў артыст. – Мы ўвойдзем акiянам людзей. Нас туды загоняць. Але адтуль не выйдзем, не выйдзем ужо нiколi... Мы загiнем, мы пахаваем сябе ў ненасытным руху i працоўным удары. Зямлёю народжаныя, мы ў яе i вернемся...

У Казiмiра пацямнелi сiненькiя вочкi, i ён, цяжка ўздыхнуўшы, сумна сказаў:

– Што ж, яны хочуць загнаць туды ўсiх. Але я вярнуся адтуль i вызвалюся. На волi буду.

Казiмiру заставалася больш шасцi гадоў няволi.

– I ты спадзяешся выжыць i вызвалiцца? – спыталi ў яго незычлiва.

– Дажыць не дажыву, а вызвалюся. Сам. Вясною. Як схлыне вада ў тайзе i зямля зазелянее.

Пра канец тэрмiну, пра волю ў лагеры мараць усе. Воля, як у доўгiм тунелi, трымцiць недзе далёка бляклым агеньчыкам, запаветная, але цi рэальная? Не кожны верыць, што дапаўзе да той волi. У нас, абяссiленых, унiжаных, абражаных, галодных, бяспраўных, кожны дзень жыцця залежыць ад тысяч прычын: заўтрашняй пагоды, ад таго, цi дастанецца табе поўная пайка; цi прыпiша дзесятнiк брыгадзе, а значыць, i табе норму выпрацоўкi; на якiх нарах ты будзеш сёння спаць – верхнiх, цёплых, цi нiжнiх, дзе сценкi барака прамерзлi i пакрылiся знутры наледдзю, як аплывы на свечках; цi паб'е цябе блатар, а можа, i пакалечыць i яшчэ цяжэй – прайграе ў карты; захварэеш ты на пелагру, калi скура пачынае лушчыцца i злазiць з цела; адлупцуе цябе канваiр за тое, што адстаеш у страi... I яшчэ дзесяткi i сотнi прычын, ад якiх залежыць лёс зэка, кожны яго дзень – гэты маленькi асколачак, якi трэба адбiваць ад цяжкага, як гранiт, вызначанага табе тэрмiну.

Чым цяжэй жывецца зэку, тым менш ён заглядвае ў будучае, марыць пра яго, а ўсё ў яго скiравана на тое, як пражыць дзень сённяшнi, як перахапiць нешта з яды або як лiшнiя хвiлiны пафiлонiць, сачкануць, пабыць у цяпле.

I калi Казiмiр загаварыў пра волю, вызваленне з лагера, то гэта i здзiвiла нас, i насцярожыла. Казiмiр без намёкаў сказаў, што ён уцячэ. У лагеры, калi хто збiраецца на ўцёкi, то трымае гэта ў тайне. За адно падазрэнне, што рыхтуецца "даць драла", заганяюць у штрафны iзалятар або ў штрафную калону. Неабвержны доказ падрыхтоўкi да ўцёкаў – сушка сухароў. Знайшлi ў каго сухары – усё, ён уцякач, яго iзалююць. А Казiмiр прылюдна бухае пра свае патаемныя планы, быццам не баiцца, што словы яго могуць дайсцi да опера.