Текст книги "Тры жыцці княгіні Рагнеды"

Автор книги: Кастусь Тарасаў

сообщить о нарушении

Текущая страница: 7 (всего у книги 9 страниц)

Усё гэта было.

– Руды! – паклікала яна, нахіляючыся над лазам.

– Што, княгіня Гарыслава? – адгукнуўся вартаўнік.

– Хадзі сюды.

Толькі ён адзіны называў яе па-старому. Цівун, калі сустракаліся, звяртаўся «княгіня», але без імя. Сыч ніяк не называў. Заслаўскія бабы ў размовах з ёй казалі «княгінька», мужыкі за спінай казалі «чарніца», у вочы – звярталіся без акрэслення, як Сыч. Для папа Сымона яна была «маці Анастасся», і дзве манашкі, Праскоўя і Ефрасіння, звярталіся «маці Анастасся», бо так завёў Сымон, кажучы, што яна над імі ігумення. Толькі Руды не змяніў ранейшага звароту. Маці Анастасся і давярала яму, бо ён казаў «княгіня Гарыслава», нібы яна магла абавязваць, а ён згаджаўся быць выканаўцам. Вось ён стаяў побач, трэба было сказаць услых словы рашэння, але маці Анастасся марудзіла, расхваляваная шчасцем хвіліны.

– Руды! – маці Анастасся прысунулася да яго, і голас яе загучаў жорстка: – Паскачы ў Нямігу, скажы сваім знаёмым, каб перадалі князю Ізяславу такія словы: «Княгіня Гарыслава хоча бачыць князя Ізяслава».

– Зраблю, княгіня, – адказаў кмет.

– І нічога апроч гэтых словаў!

– Пэўна.

– І нікому, Руды. Зразумеў?

Кмет кіўнуў. У вежы пачуліся крокі, зарыпела драбіна, маці Анастасся махнула Рудому сыходзіць, той палез у лаз. Толькі ён схаваўся пад насцілам, як злосна закрычаў Сыч:

– Куды на руку! Мядзведзь!

– Не падстаўляй, – агрызнуўся Руды. – Што я, бачыў лапы твае?

– «Не падстаўляй!» Адціснуў пальцы!

– Я што, знарок?

– А чаго злазіць, калі чалавек лезе?

– А чаго лезці, калі другі злазіць?

Маці Анастасся зразумела, што брамнікі гатовыя біцца, і спусцілася да іх. Сыч і Руды сцішыліся. Маці Анастасся прайшла міма іх, стрымліваючы смех. Ёй было весела...

«О, Сымон, добры мой Сымон, – шаптала яна ўначы, – ты ўратаваў мяне! Як пражыла б я гэтыя гады, калі б не быў тут ты. Твой голас утрымліваў мяне ад вар'яцтва. Цяпер мне радасна, айцец Сымон. Б'ецца маё сэрца – як у дзяцінстве. Яно шмат напакутавалася, айцец Сымон, а цяпер не пакутуе і не хоча пакутаваць. Мяне не любілі – і мне не было ўдачы, а цяпер я любімая – і мне ўдача. Любі, айцец Сымон, любі маю душу, яна не счарнела ад пакутаў...» – «Ах, маці Анастасся, не палі сябе пад ветрам жыцця...» Анастасся ведала, што не паслухае, але заварожвалі яе гэтыя словы перасцярогі.

5

Дні тры пазней зайшла маці Анастасся да Руты. Рэдкімі з-за рознасці жыццёвых заняткаў сталі іх сустрэчы; нічога, што мацавала іх ранейшае сяброўства, не адбывалася ў нудныя апошнія гады; жывучы паблізу адна адной, цяпер жылі яны зусім паасобку. Свякруха Руты памерла, затое старэйшы сын Рудога ажаніўся, і ўжо ўнук бегаў па хаце, другому сыну падыходзілі гады браць жонку, і гадаваліся агульныя дачка і сын – цесна было ў Рудога, мноства ратоў патрабавала клопату. Нячаста выпадаў Руце вольны час, а ў сяброўкі рэдкі час быў заняты; міжволі Рута параўноўвала такія плыні жыцця, і здавалася ёй, што гора Рагнеды нічым не горш за яе шчасце. Так, пакрыўдзіў Рагнеду князь Уладзімір, згвалціў на вачах бацькоў і кметаў, але ж чудзіны дзесяткам з яе не здзекаваліся; зарэзалі князя Рагвалода і княгіню нажамі, але і Руціных сваякоў забілі ў той жа дзень; і дзіця сваё Рагнеда ўсё ж не губляла, і цяпер яе сыночкі ўсе князямі сядзяць, а дочкі за каралямі жывуць, за адным сталом ўсёй чарадой не ціснуцца, з адной міскі не ядуць, і сама Рагнеда гаспадыня сабе ў сваёй келлі... А іх восьмера ў адной хаце, і бурчыць старэйшы сын на бацьку, і не любіць няродных сястру і брата, і цесна Руце каля печы з нявесткай. І ў галодны год пракорміць Рагнеду цівун ці поп Сымон, ды і ці многа ёй трэба адной, а Рудому з Рутай ніхто не даваў і не дасць; што Руды здабудзе – тым і жылі. А Полацак... гэта княгіні хочацца ў Полацак, а для Руты што ў Заслаўі, што ў Полацку – тая ж самая хата, тыя ж клопаты. Адзінота, пустыя ночы? Так, блага адной, ды чым не падышлі Бедавей ці Даражыр? Не князі – абраза! Толькі князь... Вось Уладзімір быў князь, і што, добра жылося? У чарніцы трапіла ад гонару, можна лічыць, сваёй воляй. Магла Рагнеда гэтыя гады чалавечым жыццём пражыць, і другіх дзяцей гадавала б сабе на радасць, і ўначы не мерзла б адна пад кажухом. Мела выбар, выбрала адзіноту – за што шкадаваць?

Вось прыйшла Анастасся, а Рута хлеб пячэ, нявестка памагае, і не маюць яны часу адхінуцца, гультаяваць з манашкай, слухаць яе аповяды. У нязручны час прыйшла маці Анастасся. Ды не сказаць жа: недарэчы ты, княгінька, прыходзь іншым разам; сама мусіць здагадацца, бачыць жа, што занятыя.

– Мой на ловы выбраўся, – гаворыць Рута, каб нешта сказаць. – Не сядзіцца яму.

– Мароз узяўся, – як бы спачувае маці Анастасся, а сэрца радасна б'ецца – паехаў, паехаў Руды, стрымаў сваё слова, і ўжо думка яе падлічвае вёрсты, і выходзіць, што конна ехаць Рудому паўдня, а потым трэба каню адпачыць, самому сагрэцца, і таму Руды сёння ў Заслаўе не вернецца, не паедзе ён у прыцемках прынадай для воўчых зграй.

– Вось і я казала: куды – мароз, сядзі ў хаце, ці мала спраў...

– Вернецца, вячэраць жа трэба, – супакойліва гаворыць Анастасся, жадаючы пачуць падцверджанне сваіх падлікаў.

– Відаць, – сумняваецца Рута, але знаходзіць падставу для ўпэўненасці: – Якія ж ловы ў цемры?

Маці Анастасся і задаволеная, што Руды паехаў патаемна ад жонкі, і ўсё ж нейкая горыч асаджваецца на душы. Яна адчувае гэтую халодную шэрань крыўды. Маці Анастасся разумее, што Руды стрымаў слова, каб не спрачацца з жонкай, не пачуць разумную, але досыць нячулую забарону: «Лепш сядзі ў хаце і не сунься не ў сваю справу. Ёй нічога не будзе, а табе – яшчэ невядома. Мала свайго не зроблена?» Ці больш жорстка: «Хацелася б сынам пабачыць матку, даўно б з'явіліся. Яны не хочуць – а ты вестуном ляціш».

Анастасся пасядзела яшчэ колькі, адчуваючы сваю непатрэбнасць, і пайшла да сябе. Разумела яна сваю даўнюю сяброўку: прыняла Рута, як і ўсе тутэйшыя людзі, што княгіньцы з чарніц не ўзняцца. Ды і хто не страціў бы веры ў магчымасць для яе нейкіх пераменаў; апошнім уборам вісела на ёй чорная зношаная манаская раса.

Маці Анастасся села ў кут, і думка яе дагнала Рудога на ледзяной дарозе. Рысіць яго конь сярод высокіх прырэчных сумётаў, разносіцца рэхам тупат, і хутка, думае маці Анастасся, усё пачне здзяйсняцца... Спраўдзіцца яе мара: прыедзе сын, яна скіне чорную хламіду, абдыме ўнукаў, Ізяслаў забярэ яе ў Полацак і княжацкім імем будуць клікаць сваю бабулю маленькія Ўсяслаў і Брачыслаў... Няхай імчыць Руды – адзіны яе кмет і памочнік. Жывая памяць выратуе яе, зніме той боль, які цярпеў разам з ёю Ізяслаў; ён усё прыгадае: пакуты, паўстанне, любоў, яе казкі, яе наказ. Няхай мчыць Руды, няхай ляціць у Полацак яе гуканне... Яна аддзячыць Рудому за гэтую скачку па Свіслачы ў мароз, за яго веру. Яна возьме з сабой Руту; іх абедзвюх вывезлі дваццаць гадоў назад, з Рутай яна і вернецца. Не, яна не пакіне Руту бедаваць у Заслаўі. Яны прыйдуць у Полацак... Гэта будзе перамога, сапраўднае шчасце пасля шматгадовага вандравання па пакутах...

Цьмяна калыхаліся перад вачыма Анастассі прывіды нейкіх новых зрубаў, надваротных вежаў, княжацкай палаты, дзе ўвечары будуць засынаць у яе на каленях ўнукі, і новай царквы, дзе поп Сымон будзе чытаць людзям пра свайго бога... І ўбачыўся летні ранак ў Заслаўі, апошні дзень заслаўскага зняволення, цівун Серада бяжыць з добрай весткай: «Княгіня, прыбыў твой сын...» Яна здыме чорную змрочную хустку... яна спяшаецца насустрач... і вось ён, яе Ізяслаў, на тым самым месцы, дзе разлучылі іх Дабрыня і Бедавей, і век, што прайшоў з таго дня, ператварыў хлопчыка ў статнага мужчыну, у моцнага Рагвалодавага наступніка, у князя Полацкай зямлі... Яна ўглядаецца ў незнаёмы і такі знаёмы твар, адшуквае памятныя рысы, а ён углядаецца ў твар маці, вяртаючыся праз пражытыя гады ў сваё дзяцінства, не пазнае яе, позірк яго напружваецца, ён прыкладае да яе – сівой, зморанай, змененай маршчынамі – даўні, захаваны ў сэрцы малады яе вобраз. Вось пазнаў, сэрца яго ўздрыганулася, ён ступіў да яе, і сляза ў вачах – жывая вада для яе...

У прыцемках, у звычны свой час з'явіўся поп Сымон, і вечар пацёк заведзеным чынам.

– Што пачытаць табе, маці Анастасся?

– Што хочаш, айцец Сымон.

Сымон рашыў чытаць пра Юду. У былыя чытанні Анастасся спрачалася з Сымонам адносна «вялікай мудрасці, скрытай у гэтым апавяданні». Яна пыталася: «Адкажы, поп Сымон, калі было суджана твайму Хрысту пакутаваць, дык і гэтаму Юдзе было суджана здрадзіць? Аднаго твой бог-айцец паслаў на крыж, другога – атрымаць за гэта грошы. У чым жа віна яго, калі выканаў божую волю?» Поп Сымон пярэчыў: «Дванаццаць вучняў было ў Хрыста. Усе маглі здрадзіць, ды здрадзіў адзін, дзеля карысці. Вялікі тут сэнс: заўсёды здрада можа знайсці слабага духам. І мы, памятаючы пра гэта, павінны выпаляць у сябе карыслівасць і слабасць». Але зараз не адгукнулася на павучальны сэнс лёсу здрадніка: падкрэсліла срэбра грубасць яго здрады. А калі не за срэбра здраджваюць – як тых назваць? Хіба ёй самой так не здраджвалі?

Поп Сымон, прыкмеціўшы ў Анастассі схаваны непакой, пачаў чытаць пра спакушэнне Хрыста ў пустыні. Але і подзвіг цвёрдасці Ісуса не закрануў маці Анастассю. Сорак дзён цярпеў, думала яна. Вось пацярпеў бы ён адзіноту адзінаццаць гадоў. Сорак дзён няцяжка пратрымацца, а калі год за годам спакушаюць забыць сваё – як выстаяць? Нават поп Сымон супраць, лепш будзе яму, калі я ад сваёй надзеі сама адвярнуся. Кожны сваё беражэ; вось і яна не адвернецца, хоць здраджвалі і яшчэ могуць здрадзіць...

«Сымон, добры мой Сымон, – казала яна ўначы, – духам прылучылася я да цябе, бо ты адзіны на свеце, хто любіць мяне бескарысліва, як бедную сястру бедны брат. Любіў мяне бацька, але разлічваў атрымаць за мяне сваё ўзмацненне. Навучалі мяне, Сымон, што дзеля таго я жанчынай нарадзілася, каб прынесці карысць Полацку. Даверлівая, сарамлівая станавілася я перад полацкімі баярамі, а яны, гледзячы на мяне, падлічвалі карысць для зямлі. Магло інакш спраўдзіцца, чым спраўдзілася... Мог Яраполк перамагчы, магла я ўцячы ад Уладзіміра на волаках, магла звар'яцець, кінуцца ў вір, пайсці да вешчуноў, стаць вядзьмаркай... Але спрадвечна была я асуджаная; гэтая асуджанасць па сёння ўва мне – нішто яе не адмяніла. Таму не вінавачу полацкіх старых, што вырашалі маё жыццё, як жыццё авечкі; так уладкаваны свет, што нікому няма волі, а няма волі – скуль возьмецца міласэрнасць, якой патрабуе твой бог... Усе карыслівыя, і ты, айцец Сымон, таксама: не бярэш ты грыўняў, затое вымагаеш веры. Князь Уладзімір – пакоры... Пакажы мне таго, каму нічога не трэба. Няма такіх! Пакажы мне тых, хто дае і не чакае ўзамен».

«Што пужае цябе, маці Анастасся. Нашто вінавацішся?»

«Адзінота, айцец Сымон. Вымушана прасіць».

«Каго, маці Анастасся?»

«Усіх, айцец Сымон. Адчуваю, усіх прыйдзецца прасіць. А ведаеш, хто просіць? Хто пераможаны. Хто слабы, нікчэмны, каму страшна... Так, горды не просіць – ён церпіць. Калі церпіць, дык і просіць, толькі моўчкі».

«Хто ўзвысіўся, – шаптаў айцец Сымон, – той не просіць і не церпіць. Усё роўна каму рабіць дабро, абы рабіць».

«Адвараціцца, так, айцец Сымон? Для таго мяне і зрабілі чарніцай, каб не была там, дзе хачу. Бо там, дзе хачу, ніколі б чарніцай не была».

І маці Анастасся паведала пра Рудога. Айцец Сымон доўга маўчаў, прымаючы непазбежнасць расстання. Яна адчувала, як ён напружана замёр, і чула біццё ягонага сэрца, і не магла знайсці неабходныя словы – усе былі б ілжывыя.

«Вось і ўсё, маці Анастасся, – глуха прашаптаў Сымон, – летам паедзеш...»

«Раней, айцец Сымон. Спадзяюся, на Вялікдзень».

«Памажы табе бог, маці Анастасся, – шаптаў Сымон. – І за гэта памалюся».

«Пачакай, айцец Сымон, пачакай развітвацца. Гэта ж не заўтра».

«А нібы як цяпер. Так балюча, маці Анастасся...»

З ранку час пацягнуўся запаволена. Хоць раней поўдня, лічыла Анастасся, вярнуцца Руды не мог і не мог прыйсці да яе, не прабыўшы пэўны час дома, яна сядзела ў насцярожанай увазе, чакаючы стукату ў дзверы. І думаць пра што іншае не ўдавалася.

Удзень яна пайшла сустракаць Рудога каля варот. Маці Анастасся паднялася на вежу. Дарэмна ўглядалася яна ў далечыню дарогі – ні конны, ні вазок, ні пешы на лукавінах Свіслачы не мільгалі, і цішыня, пустэльнасць ракі навейвалі трывогу. Прачакаўшы гадзіну і яшчэ столькі ж, маці Анастасся ўсхвалявалася і пайшла да айца Сымона.

– Айцец Сымон, нешта мне страшна. Папрасі каго з вазком, праедзь насустрач...

Той пачаў збірацца. Даволі хутка ён на вазку з дзесяцкім выехаў з горада. Маці Анастасся адстаяла на сцюдзёным ветры да іх вяртання. Вазок ішоў гонка, ды змрочна сядзелі ездакі. Анастасся прадчула новае няшчасце. Вазок пад'ехаў, поп Сымон паглядзеў на яе з шкадаваннем.

– Што? – спытала яна.

– Ваўкі, – патлумачыў дзесяцкі. – З'елі Рудога ваўкі. Усяго і засталося: ад яго – меч, ад каня – сядло. Вось дык ловы! – Ён са скрухай уздыхнуў і павёў вазок у горад паведаміць сям'і.

Маці Анастасся знясілена пацягнулася ў сваю келлю, зачынілася на зашчапку і, як забітая, павалілася на лаву. Амаль услед пачула яна адчайны, нібы стогн, голас Сымона: «Маці Анастасся! Адчыні мне, маці Анастасся!» – «Малюся, поп Сымон!» – адказала яна і больш не адгукалася.

Трэба было б падняцца і пайсці на няшчасны двор, дзе ўжо адзначалі плачам раптоўнае сіроцтва дзеці і галасіла Рута, праклінаючы нечаканае крушэнне жыцця. Маці Анастасся ведала, што павінна ісці, і не магла крануцца, разбітая цяжарам жаху: Руды загінуў з-за яе, яна была вінаватая ў яго жудаснай смерці, і Рута, якая скардзілася цяпер на свой лёс, мела больш падставаў пасылаць праклёны ёй, сваёй сяброўцы, бо яна спрычынілася да ўсіх яе бедстваў.

6

І ўсё ж маці Анастасся прыйшла да Руты і перажыла тут свой найгоршы час. «Нашто, нашто было яму гэтае паляванне?» – дапытвала Рута лёс, і калом уваходзіла ў маці Анастассю гэтае пытанне. Пашкадаваў Руды абяздоленую княгіню, і зграя ваўкоў раздзерла яго за спагаду. Чуўся маці Анастассі прагны ляскат воўчых іклаў, бачылася паўкола безлітасных чырвоных вачэй, крывавае месіва – крывёй папярэджвалі яе не вяртацца...

Як памагатая смерці Рудога, заходзіла яна цяпер да Руты. Паліла яе жаданне апусціцца перад ёй і дзецьмі на калені і прасіць іх, зруйнаваных: «Біце мяне, гэта я паслала яго!» Ды нельга было адкрываць такую таямніцу, бо стала б ім яшчэ горш, і маці Анастасся мучылася віной у сваёй келлі. Рута сама прыйшла да яе – ссівелая і знядужаная, яна нібы хацела развітацца перад смерцю. Руды загінуў, няма каму абараніць яе, і ўсё разбураецца; старэйшы пасынак гоніць яе з дзецьмі прэч, можа, дацерпіць да цяпла, а куды вясной? Адно застаецца – пааддаваць дзяцей у парабкі людзям, а самой пайсці на лёд і гукаць тую ж зграю...

– Ты што, ты што, Рута! – напужалася маці Анастасся. – Не трэба так. Я дапамагу, – і зразумела, як дапаможа. – Ты супакойся, я даведаюся, скажу табе...

Маці Анастасся апранулася і пайшла да цівуна.

– Серада, – сказала яна, – ніколі не прасіла ў цябе нічога, а зараз прашу. – Цівун насцярожыўся. – Для мяне гэта важна. Дапамажы Рудога жонцы. Ты ж ведаеш – яна ў мяне ключніцай была, з дзіцячых гадоў разам. Пасынак яе змучыць; дзе ж ёй жыць?

– Што я магу? – уздыхнуў цівун; жыццё Руты яго не займала. – Сама падумай, княгіня. Хату зрубіць? Араць, сеяць, касіць? Хто за мужыка зробіць. Карову даць? Хіба адна яна такая?

– А хіба яе дзеці ад Рудога правоў на спадчыну не маюць? – спытала Анастасся.

– Маюць, – усміхнуўся цівун. – Ды што дзяліць у іх? Хату напалам?

Анастасся задумалася, нібы ацэньваючы нявырашальнасць справы, і выказала падрыхтаваную прапанову.

– Дык адпусці яе ў Полацак. Князь Ізяслаў на свой двор возьме. Я напішу яму...

– Няхай ідзе, – згадзіўся цівун.

– Ідзе! Куды ж яна пойдзе пешшу з двума дзецьмі і ў такую пару. Вазкі дай, чалавека ў ахову. Загадай пасынку, каб прыпасаў даў, аўса коням... Ты не хвалюйся, тваё не ўменшыцца – яшчэ і нарасце. Рута князю не чужая, да сямі год за няньку была...

– Добра, – пагадзіўся цівун. – Гэта зраблю.

Вось і ўсё, Рута вяртаецца ў Полацак, думала маці Анастасся. Вось які выпадак патрабаваўся – ваўкі і кроў. Вось хто паведае Ізяславу ўсю праўду, усё яе жыццё. Няўжо кроў Рудога адкрые дарогу і ёй... Ужо і забылася Рута на Полацак, а прыйдзе туды першай. Няўжо так багі наканавалі, тыя тры старыя...

Праз два тыдні Рута пакідала Заслаўе, маючы берасцянае пасланне да Ізяслава. Поп Сымон запісаў на бяросце словы маці Анастассі: «Сын мой, князь Ізяслаў. Рута цябе гадавала. Выслухай яе і паклапаціся. Чакаю цябе, сын. Княгіня Гарыслава».

Анастасся праводзіла сяброўку да Свіслачы. Упершыню яны так разлучаліся, і магло стацца, думала кожная, назаўжды. Шлях быў няпросты, ды маці Анастасся верыла, што Рута абавязкова дабярэцца. Цівун даў тры вазкі, да Нямігі даедуць, а там да якога абоза на Полацак далучацца – і дзён праз дзесяць Рута ўбачыць князя. А праз месяц-другі ўбачыць сына яна; ён прыедзе...

Увечары ў келлі поп Сымон чытаў ёй з Бібліі. Раптам пачуліся за сцяной лёгкія крокі; з такой асцярожнасцю Сыч раней не хадзіў. «Што ён так падкрадваецца?» – падумала маці Анастасся і нечакана зразумела, чаму і як загінуў Руды. Нібы туман разышоўся, і ўбачыла яна з дакладнасцю відавочцы, што адбылося на лёдзе ў той злавесны дзень. Злучыліся ў адзінства розныя падзеі, і выявілася праўда. Успомніла яна, як Сыч лез на вежу, а Руды адціснуў яму пальцы – нешта ён тады і падслухаў. І яшчэ згадала злы позірк Сыча. А далей было так, казала яна сабе: апоўдні Сыч выбраўся на лёд, затаіўся ў сумётах, а калі Руды праехаў міма, стрэліў яму ў спіну. Ён забіў, а ваўкі з'елі... «Уваходзь, Сыч! – перапыняючы папа Сымона, крыкнула Анастасся. – Чаго мерзнеш, нібы воўк!» Той увайшоў, усміхнуўся: «Вечар добры. Праходзіў міма...» Ох, звярынае, звярынае аблічча! Вось хто ў іх быў важаком... Маці Анастасся дапытліва ўтаропілася ў Сыча: забіў ці невінаваты. У Сыча забегалі вочы – ён, падумала яна, але засумнявалася: яны ў яго заўсёды бегаюць – можа, не ён? Дазнайся цяпер; хто без сумлення, той свайго зла не помніць; калі і стрэліў у спіну, дык ужо і сцёр з памяці – увесь грэх на ваўках.

– Садзіся, Сыч, – пагрэйся, – сказала Анастасся.

– Не, не маю часу, пайду, – не насмеліўся брамнік.

– Ну, тады ідзі. Ідзі.

Ноччу прысніўся ёй сон. Нібыта надыходзіць вечар. Поп Сымон сядзіць у куце і чытае пра гарады. Слухаючы яго, яна таўчэ і кідае ў гаршок цыкуту і для водару пакрысе чабрэц, мяту, мёд. І ўжо булькоча на прысаку зелле. Вось зарыпеў снег, прыстала да сцяны вуха. «Уваходзь, Сыч!» – кліча яна. Ён уваходзіць. «Садзіся, Сыч!» – кажа яна. Ён садзіцца. А поп Сымон працягвае чытаць, ён не чуе і не бачыць, што робіцца ў келлі. «Марозна на двары?» – пытаецца яна Сыча. «Ох, узяўся», – адказвае ён. «Выпі вось, сагрэй нутро», – кажа яна і налівае яму цёмнае, пахучае пітво. «Чаму ж не выпіць, – ківае Сыч, – гарачае добра». Яна паднесла яму коўшык, а ён прыняў. Тут поп Сымон на імгненне замоўк і здзіўлена зірнуў на яе. А Сыч махам уліў атруту ў шырокае горла. «Ну, ідзі, – сказала яна звычна. – Ідзі!» – «Ну, іду», – адказаў Сыч і выйшаў. Поп Сымон змоўк і пачаў пільна ў яе ўглядацца. «Ты не глядзі, айцец Сымон, – сказала яна, – ты далей чытай». Прагуло біла, і айцец Сымон паклікаў яе ў царкву. Яна згадзілася ісці з ім, але на двары скіравалася да надваротнай вежы. Яна паднялася па коўзкай лесвіцы, прайшла міма Сыча, дзівуючы, што ён яшчэ жывы. Яна паднялася на вежу і ўбачыла сонца на захадзе; радасна граялі над лесам вароны. Гэта яны па Сычу граюць, зразумела яна. І сапраўды, той унізе пачаў неяк хістка хадзіць, цяжка ўздыхаць, потым пачуліся яго стогны. Раптам ён палез за ёй наверх. Яна чула як чапляецца ён за драбіну. Нешта ён казаў. Яна пачула: «Заб'ю, заб'ю!» Тады яна нахілілася над лазам і бязлітасна сказала: «Успомні Рудога! Яго ваўкі дзерлі. Вось і табе!» Сыч захрыпеў і памёр. Яна сышла наніз, задаволена паглядзела на мёртвага забойцу і пайшла ў келлю. Тут выліла яна ў печ рэшткі пітва – яны ўспыхнулі сінім полымем... А ранкам прыйшоў да яе поп Сымон і глядзеў на яе з дакорам. «Што, шкада Сыча?» – спытала яна, разумеючы, што ён здагадаўся. – А Рудога не шкада?» – «Бог карае, – адказаў ён. – А табе нашто такі грэх?» – «Бог на тым свеце карае, – не згадзілася яна. – А на гэтым – людзі». Айцец Сымон не адказаў ёй, і яна пачула, як у цішыні крышыцца шчырасць іх сяброўства. «Прабач, маці Анастасся», – сказаў Сымон і выйшаў. Яна зразумела, што ён пакінуў яе навечна. «Сымон!» – закрычала яна і прачнулася...

І пачула, што поп Сымон ціха пастуквае ў акенца. Яна ўпусціла яго і прытулілася да яго як да збавіцеля. «Айцец Сымон, я баюся сябе, – шаптала яна. – Жорсткая раблюся; гінуць з-за мяне людзі, і сама хачу губіць...» – «У цябе не жорсткасць, – суцяшаў Сымон, – ты змарылася. Калі душа стоміцца, ёй страшна, што не дачакаецца»... – «Так, айцец Сымон, бывае мне страшна»... – «Адно людзям выратаванне, – казаў ён, – мацаваць дух». – «Ах, Сымон, Сымон, – шаптала яна, – што дух, калі няма яму прасторы. Адно жывое – сэрца. А спачуванне, суцяшэнне, туга – туман над пустэчай. Што ад нашай тугі Рудому? Што ад спачування Руце? Хата ёй патрэбна, печ, наетыя дзеці – гэта жыццё. І я хачу жыць. І не ведаю як. Я прысніла, што чалавека забіваю, і радавалася. Значыць, і наяве магу... Маўчы, маўчы, айцец Сымон. Я ўсё ведаю пра сябе... Пакладзі рукі на галаву, гарыць мая галава...»

7

Восеньскім настроем афарбавалася для Анастассі заслаўскае жыццё пасля ад'езду сяброўкі; усё быццам ссунулася ў мінулае, быццам парваўся ланцуг, што ўтрымліваў тут Анастассю; яна адчула свой новы поступ. Без шкадавання хадзіла яна цяпер па мясцінах шматгадовага палону, чакаючы прызначаны час – так ходзяць, збіраючы касяк, буслы. Што ім да восеньскай зямлі, да соннай пожні, да аголеных дубоў, на якіх застаюцца іхныя гнёзды, – яны вяртаюцца ў Вырай, у краіну шчасця, адкуль яны сыходзяць услед за вясновым сонцам, каб нарадзіць і выхаваць сваю змену. А потым, у нейкі дзень, калі нехта падае ім адным зразумелыя знакі: ці вяне лісцё да нейкай асаблівай жаўцізны, ці халодзіць ім ногі ранішняя шэрань, – яны падымаюцца ў паветра, развінаюць белыя крылы і лятуць у паднябесных абшарах да збавіцельнага цяпла даўняй радзімы. Вось і маці Анастасся чакала сваю гадзіну адлёту. Ведала яна і свой шлях, ды раней павінен быў прайсці яго Ізяслаў. Можа, ён і рухаўся ўжо... Бо сонца паціху аблізвала пагоркі, папоўз з дахаў снег, і на дзядзінцы звінеў капеж вясенняга абуджэння. Прыйшоў Вялікдзень, валачобнікі хадзілі па дварах, іх бубны і дудкі абудзілі ў маці Анастассі памяць аб полацкіх велікодных гуляннях; яна думала, што наступны Вялікдзень яна сустрэне там, дзе сустракала яго ў дзяцінстве...

Нарэшце, вярнуліся вазакі, што адвозілі Руту. Маці Анастасся даведалася, што князь прызначыў сваю былую няньку глядзець за старэйшым сынам Усяславам, але калі прыедзе Ізяслаў, вазакі не казалі, бо нічога ім пра тое не гаварылі. А нашто князю нешта перадаваць з вазакамі, думала Анастасся, ён – валадар, ён зробіць як трэба. Думаючы пра сына і Полацак, яна для сябе згаджалася нават на самую малую перамену – вярнуцца, а там жыць так, як тут, чарніцай. Хоць такое замірэнне з лёсам трымалася ў патайніку сэрца, як апошняе жаданне; хоць яно не вяртала ёй княжацкай годнасці, маці Анастасся адшуквала ў ім радасць. Сын – князь, няхай гаспадарыць; ёй улада не патрэбна; чорнае яе адзенне – памяць па бацьках, па гадах пакутаў; яна будзе жывой памяццю Полацка. І хіба не радасць жыць блізка, бачыць сына, унукаў, хадзіць па знаёмых сцежках. Калі дадуць ёй выбіраць такую долю – яна выбера.

Прайшоў Вялікдзень, растаў снег, салаўі прапелі за Свіслаччу, аздобіў зямлю месяц травень, а Ізяслава ўсё не было. Дзень па дні хадзіла маці Анастасся да Свіслачы і чакала сынаў струг. У гэтым цярплівым чаканні нешта тужліва раставала ў душы, як апошняя свечка. Вось і загас агеньчык – аднаго дня Анастасся зразумела, што чакае дарэмна. Не, ён прыедзе, ён безумоўна прыедзе сюды, але калі-небудзь потым, у невядомы час. А ёй неабходна зараз. Яна не жадала жыць у невядомасці, увесь час яе чакання працёк, яснасць – вось што ёй патрабавалася, а менавіта яснасці сын не даваў. Маці Анастасся разгадала, чаму ён маўчыць і не едзе. Але што здагадкі – яна павінна сама ўбачыць, пачуць, выказацца. Так, цяпер ён князь, яна адкупіла яму дзедаўшчыну гадамі свайго скалечанага жыцця, але ж яна маці-княгіня. Яна ні перад кім не вінавата, нікому не вінна. Няма на ёй граху. Дык нашто ёй чакаць? Ён мог узвысіць сябе прыездам, ён прыніжае сябе маладушшам маўчання. Хто ж ён цяпер? Ці Рута не сказала яму? Ці ён, дарослы, па-ранейшаму верыць у хлусню старога, бессаромнага грэка?..

І маці Анастасся вырашыла ісці. Не адкладваючы, сабрала яна торбачку і пайшла ў царкву развітацца з айцом Сымонам.

– Сымон! – паклікала яна ад парога.

Ён падышоў да яе, зазірнуў у вочы.

– Ідзеш! – зразумеў айцец Сымон і не здолеў стрымаць слязы.

«Ты чакай мяне, Сымон, – шаптала яна. – Я вярнуся. Можа, я вельмі хутка прыйду. Не забывай мяне. Мне трэба ведаць, што ты чакаеш. Я заўсёды хацела любові, Сымон. Бацькоўскай, сынавай, мужавай... А ёсць у мяне толькі твая любоў, самая шчырая. Яна і прывядзе мяне назад... Але не магу не пайсці. Зразумей...»

«Разумею. Вяртайся, маці Анастасся. У мяне толькі бог ды ты. Бог на небе, а на зямлі – ты адна. Я ведаў, что ты пойдзеш. Але калі не выйдзе там шчасця – вяртайся. Не хадзі па другіх гарадах...»

«Куды ж яшчэ хадзіць? – шаптала яна. – Мы ўжо назаўжды разам...»

«Бог нас звёў, Анастасся, – шаптаў ён. – Ён даў нам любоў. Святая яна. Імя тваё для мяне святое. Буду паўтараць яго як малітву...»

«А я тваё, Сымон».

Ён пайшоў праводзіць. Прайшлі разам вярсты дзве за горад. На пагорку Анастасся спынілася: «Расстанемся, Сымон!» – «Бывай, маці Анастасся!» – сказаў Сымон. «Бывай, айцец Сымон!» – адказала яна, закінула за плечы торбачку і пакрочыла ўніз, пакідаючы сляды на мокрым пяску. Але на павароце яна азірнулася – поп Сымон нерухома стаяў на пагорку. Яна развітальна махнула яму, рушыла наперад і засталася адна...

Паднялося сонца, лес поўніўся птушынай гамонкай, высока над лугам віселі жаўранкі – маці Анастасся пачула сябе вольнай. Нішто не страшыла яе. Цяпер яна і не ведала, што хацела знайсці. Сына? Так, сына, калі ён дастойны, велікадушны. Калі ў яго ёсць княжацкая годнасць, ён сам назаве яе княгіняй Рагнедай. Калі злы і абачлівы, сам пазбавіць сябе маці. Ёй ніколі не давалі выбіраць, яна жыла па чужых вырашэннях, нават думкі былі не яе думкамі, а думкамі абароны, адпору, заўсёды нейкімі нячутнымі нікому, але цяжкімі спрэчкамі. Вось толькі зараз, упершыню, ідзе яна ўласнай воляй. Не вязуць яе на колах, не сядзіць яна ў струзе, не душыць яе Дабрыня, не пільнуе Бедавей, не крадзецца следам нікчэмны Сыч. Нікога. Сама. І хто яна для другіх людзей? Ніхто. Чарніца, падарожніца з чужаземным імем Анастасся, якая ідзе ў Полацак да сваякоў. Даўно няма на свеце Рагнеды, век назад згінула яна, згвалчаная ноўгарадскім князем. І княгіні Гарыславы няма на зямлі, звялі яе княжацкі поп і князеў дзядзька дзеля спакою візантыйскай цароўны. А ёсць інакіня Анастасся, і ёй радасна, што акаляе яе вольны свет, лясныя і балотныя сцежкі рознага кірунку...

Увечары натрапіла яна на вёсачку ў пяць двароў на беразе Свіслачы. У першую ж хату папрасілася начлежніцай. Жыла тут вялікая сям'я, але без гаспадара. Прыйшлося і ёй казаць пра сябе; яна сказала праўду: таксама яна без мужа, невядома, дзе ён згінуў, дзеці пагубляліся, а цяпер старэйшы адшукаўся, да яго яна ідзе ў Полацак. Пра Полацак гаспадыня чула, але дзе ён, які туды шлях, не ведала. І пра заслаўскую чарніцу не ведала. Паспачувала, паведала, што іхняя вёсачка завецца Дразды, і да Нямігі ад яе з гадзіну хады, паслала Анастассі на лаўцы, і больш яны не размаўлялі.

У Нямізе яна не затрымалася – перавёз яе добры чалавек цераз Свіслач і паказаў пешую дарогу. Маці Анастасся закрочыла то ўздоўж простых сонечных узлескаў, то звілістымі сцежкамі сярод балотаў. Удзень мінула яна вёску, а потым, да самай ночы, не сустрэлася ёй жылля, і маці Анастасся начавала ў полі. Яна абрала сухі пагорак, нанасіла галля, пачала высякаць іскру. Нарэшце мох задыміўся, успыхнуў агеньчык. Ёй узгадаўся стары вяшчун. «Што чытаў ён у вогнішчы? – падумала яна. – Нашу слабасць? Марнасць нашых надзей?» Яна ўспомніла ахвярнае вогнішча ў Полацку і памылку ці хлусню полацкага вешчуна, якая абярнулася стратай войска. Потым яна прыгадала даўняе купальскае вогнішча на Палаце; яны з Рутай стаялі сярод дзяцей; хлопцы скакалі праз вогнішча, дзяўчаты пелі; пазней усе яны, відаць, сталі здабычай варагаў. Гадоў пяць ёй было; як зайздросціла яна хлапцам і дзяўчатам, як хацелася стаць дарослай і пачаць сваё жыццё! А вось яно ўжо і прайшло... Маці Анастасся прылегла на галлё і доўга разглядала сузор'і. Яна дзівілася: мігатлівыя зоркі былі падобныя на чыісьці жывыя вочы, нібы нехта сачыў за ёй з неба; здавалася, што зараз нешта адбудзецца, неба адкрыецца і з'явіцца нехта, хто ўсё ведае, і скажа таямнічую разгадку яе бедстваў, яе будучыні... Яна чакала, чакала, і зорнае святло непрыкметна і пяшчотна звяло ейныя павекі...

На пяты дзень свайго падарожжа дайшла маці Анастасся да Бярэзіны, і тут адзінокае яе хаджэнне скончылася. У вёсцы пры перавозе сядзелі тры старцы, відушчы іх таварыш памёр, а даваць ім павадыра вёска не хацела – не было тут сіраты. Але і выгнаць невідушчых старых на хуткую пагібель вяскоўцы баяліся. Вось тут выратаваннем для ўсіх з'явілася маці Анастасся. Старцам сабралі хлеба, перавезлі на другі бераг, і Анастасся павяла сляпых за сабой. Старцы былі аслепленыя ў адзін дзень, у нейкім няўдачным паходзе, калі трапілі ў палон да печанегаў. Сто такіх выпусцілі печанегі ў стэп без павадыра. А іншы палон парэзалі. Невядома, што лепш... «Пра што вашы песні?» – спытала маці Анастасся. «Пра што просяць, – адказалі сляпцы. – Князям – пра славу, ваярам – пра адвагу, людзям – пра сваю бяду...» – «Каму ж з князёў пелі?» – спытала Анастасся. «Ва Ўладзіміры пелі маладому князю Ўсеваладу...» Пры гэтым імені кальнуў Анастассю стары, прыгаслы боль. Малодшы яе сын слухаў гэтых старцаў, яна вядзе іх да старэйшага. Нічога яны не могуць паведаць ёй – які ён, уладзімірскі князь. Пасадзіў іх лёс у вечную вязніцу без промня святла; толькі галасы праходзяць звонку ў іхнюю вязніцу. Малады яе сын Усевалад, хочацца яму славы, толькі не зведае ён славы, усю адыме бацька, не дазволіць узяць ні ўлады, ні славы і не пакіне пільнаваць іх княствы. «Бацька!» Хіба патрэбны былі яму гэтыя дзеці! Нашто ж нараджала яна іх? Яму без патрэбы, а ў яе адабраныя. Не, не як іншыя бабы; для дзяржавы нараджала яна іх, для ягонай дзяржавы; і астатнія жонкі таксама. Шмат нараджалі, назапасілі яму наступнікаў; адзін памрэ, як памёр ужо Вышаслаў, другі сядзе на апусцелае месца. І сядзяць яны зараз па гарадах дробнымі князямі, а іх маці баярскія роды працягваюць, адна яна не захацела прыніжаць сваіх сыноў такімі братамі, сляпых вядзе па зямлі...