Текст книги "Тры жыцці княгіні Рагнеды"

Автор книги: Кастусь Тарасаў

сообщить о нарушении

Текущая страница: 5 (всего у книги 9 страниц)

Яна пайшла да вешчуна і ўзяла з сабой Ізяслава.

– Часам бачу я трох старых, – сказала яна вешчуну. – Яны прыходзяць перад няшчасцем, быццам вядуць яго за сабой, як павадыры...

– Гэта багіні, – разумеючы, кіўнуў стары. – Мара падманвае, Карна шкадуе, Яга заб'е.

Рагнеда задумалася. Думала яна пра тое, што ў кожнай з багіняў свая чарга, а з'явіліся яны не ўпершыню...

– Не гадай, – спыніў яе вяшчун. – Няма на табе знака смерці.

– А які на мне знак?

– Спадзеі, – адказаў стары. – Не ва ўсім ты яшчэ падманулася.

– Скажы, а які на ім знак? – Рагнеда выставіла наперад сына.

– Жыцця, – ледзь зірнуўшы, сказаў стары.

– Жыццё праходзіць па-рознаму, – запярэчыла Рагнеда. – У парубе сядзець таксама жыццё...

– І ў парубе пасядзець не зашкодзіць, – адказаў вяшчун. – Пыха рухае вамі, і няма сэнсу ў вашых жаданнях.

– А ў чым сэнс? – спытала Рагнеда.

– Выстаяць жыццё. Не сагнуцца.

– Ну, не сагнуся. А далей што?

– А далей – смерць.

Рагнеда міжволі здзівілася.

– Што, здаецца, мала? – сказаў вяшчун. – Не тая ўзнагарода?

– Так, мала, – прызналася Рагнеда.

– А ты пратрымай груз жыцця, каб спіна не зламалася, не трэснуў хрыбет.

– Што ж тады наш лёс?

– А што мы ведаем пра яго? Ад яго не схаваешся. Таму і баяцца няма чаго людзям.

– Чаму ж людзі баяцца?

– Пакорлівыя, – адказаў вяшчун.

6

На пачатку бабінага лета спраўдзілася трывожнае прадчуванне: з'явіўся ў Заслаўі Дабрыня і прывёў з сабой тысячны полк, які хутка аколіў горад павецямі і буданамі. Рагнеда, пачуўшы ад Рудога ненавіснае імя, разумела, што неўзабаве яе зарэжуць, – ніякая іншая мэта прыходу Дабрыні ў горад ёй не ўяўлялася.

Увечары стары забойца зайшоў да яе ў хату. Яна ведала, што ён прыйдзе, і чакала яго, трымаючы пры сабе Ізяслава. Дабрыня павітаўся з ёю, пагладзіў па галоўцы княжыча, свайго пляменніка, і грузна прысеў на ўслон. Вочы яго з нейкай савінай нерухомасцю разглядалі маці і сына. «Зараз кіпцюры пакажа», – падумала Рагнеда, не верачы соннаму выгляду старога баярына. Так і здарылася. Без адкладу нанёс Дабрыня першы ўдар, разбурыўшы трыма словамі надзейную, здавалася, дакладнасць яе разлікаў. Сказаў жа ён нетаропка, што загінуў яе дзядзька князь Тур.

– Значыць, і сыны яго загінулі, – сцвярджальна адзначыла Рагнеда.

Дабрыня згодна кіўнуў. Яна прыгадала полацкую бойню і ўявіла, як калолі нажамі яе тураўскіх сваякоў. Не ўтрымаўся Ўладзімір, каб не высекчы і тураўскую галіну роду. Яна запыталася, як загінуў Тур.

– Загінуў, ды і ўсё, – не захацеў пускацца ў падрабязнасці Дабрыня. – Адмовіўся ўпускаць у Тураў уладыку для хрышчэння народу, сядзеў за сценамі, амаль месяц страцілі на асаду... Цяпер Святаполк там княжыць...

Святаполк быў аднагодкам Ізяслава, і Рагнеда імгненна зразумела, нашто спатрэбілася Ўладзіміру высякаць Тураў і яго князёў.

– І маці яго з ім, у Тураве? – асцярожна спытала Рагнеда, жадаючы мець поўную яснасць.

– Нашто? – усміхнуўся Дабрыня. – Княжыч да пяці гадоў у жаночых руках, а з пяці – мужчына. Ты ж ведаеш, княгіня...

– Яраславу майму пяць гадоў, – сказала Рагнеда, – што, можа, і яго пасадзяць князем?

– Ужо павезлі, – пацвердзіў Дабрыня. – У Растоў.

– А Ізяслава куды намецілі? – працягвала свой роспыт Рагнеда.

– У Полацак, – сказаў Дабрыня і, гледзячы на Ізяслава, патлумачыў як бы выключна для яго: – Вяртаецца табе, княжыч, бацькаўшчына па дзеду. Вось ахрысцім тваё Заслаўе – і паедзем. Хочаш у Полацак?

– Хачу, – збянтэжана адказаў Ізяслаў.

– Хочаш – будзеш. А зараз ідзі пагуляй!

Засталіся ўдваіх, але нічога Дабрыня не дадаваў, і нашто ён пазбавіўся Ізяслава, Рагнеда не разумела.

– Калі пачняце хрысціць? – спытала яна, дзівячыся, што так лёгка прымірыла яе з хрышчэннем вестка пра Полацкі ўдзел Ізяслава.

– Збудуем святыню – тады.

Вось бы і закончыць тут размову, каб у адзіноце парадавацца за Ізяслава, за здзяйсненне сваёй мары, патужыць аб князі Туры, пасумаваць аб Яраславе, прызначаным у далёкі Растоў – жыць сіратой пад жорсткім баярскім наглядам. Але пра яе будучыню яшчэ не перамовіліся ні словам. А пэўна, усё яны вырашылі. Няхай паведае.

– Ці праўда, Дабрыня, што Ўладзімір ажаніўся?

– Праўда.

– І веру грэчаскую прыняў?

– Усе прынялі. І я ахрысціўся. І ён ахрысціўся. Імя яго новае, хрысціянскае – Васіль.

– Васіль, – паўтарыла Рагнеда.

– Так, Васіль.

– Значыць, Васіль – як цар рамейскі?

– Ага, – кіўнуў Дабрыня. – А жонку яго зваць Ганна.

– Выходзіць, – вывела Рагнеда, – ён мне не муж, я для яго не жонка і магу жыць па сваёй волі?

– Так, не жонка, – згадзіўся Дабрыня, але пра волю не ўдакладніў.

Пагрозай павеяла на Рагнеду ад гэтага ўмаўчання. Ды што мог зрабіць ёй Уладзімір? Што другім жонкам – тое і ёй.

– Дзе Алова? – спытала яна.

– Замужам, – адказаў Дабрыня. – За Корла пайшла. Памятаеш такога варага?

– А Мілаліка?

– Таксама замужам.

– Мальфрыда? Адэля?

– Усе хрысціліся, усе за новымі мужамі! – вычарпальна сказаў Дабрыня.

– Другога выйсця няма, так, Дабрыня?

Ён змаўчаў.

– Ну, а мне каго дае ў мужы князь Васіль?

– Каго абярэш, – адказаў Дабрыня. – Даражыр, Бедавей...

– Хто, хто? – перапытала яна, нібы не расчуўшы.

– Бедавей, Даражыр, – няспешна і абыякава паўтарыў Дабрыня. – А што? Чым, княгіня, яны табе не падыходзяць?

Ведаў ён і сам, што яны ёй не роўныя; не патрабавалася тут тлумачэнняў. Рагнеда змаўчала. Усё ж яна пільна ўглядалася ў Дабрыню: ці не смяецца з яе стары кат? Уявіўся ёй двор, хата Бедавея. Вось Бедавей прыходзіць п'яны, валіцца на лаўку і крычыць ёй, каб зняла з яго боты... Полацкая княгіня з кіеўскага халопа... Рагнеда з Рысака...

– І што, – усміхнулася яна, – князь Васіль ведае пра гэтых жаніхоў?

– Ведае, – пацвердзіў Дабрыня, і яна яму паверыла.

Аднак ці мог ён думаць, што яна пагодзіцца? Ці здурэў ён, прыняўшы грэчаскую веру, і лічыць, што да ўсяго можна прымусіць чалавека сілай? Тут прыгадаўся ёй адзін вечар – можа, адзіны добры вечар з усяго жыцця з Уладзімірам. Яны выйшлі на прагулянку. Ён нёс на руках Ізяслава. Былі раннія прыцемкі, усё сцішылася да бязгучнасці, і раптам яны ўбачылі белага каня – апусціўшы галаву, ён стаяў нерухома, як зачараваны. Калі-нікалі вока яго на міг расплюшчвалася. «Мроіць!» – шапнула яна. «Спіць!» – кіўнуў Уладзімір. І на той вечар гэты ахоплены мроямі ці сном конь злучыў іх светлай радасцю... Але аддаць яе Бедавею! Больш гонару для Ўладзіміра было б забіць яе!

– А каго ты хацела б? – спытаў Дабрыня.

– Чаго я хачу, тое табе, Дабрыня, поперак горла. Як разумею, мне з Ізяславам не дазволіце?

– Вядома, – ён ажывіўся. – Разваж: вернешся ты ў Полацак – і што? Будзеш помсціць, калі выпадзе. Ізяслава навучыш. Сядзе ў сядло – пачне варагаваць. Ці ты распачнеш... Не, закрыты для цябе шлях у Полацак...

Вось цяпер усё дакладна вызначылася; пярэчыць, прасіць – усё не мела сэнсу; з медзведжай упартасцю Дабрыня выканае ўвесь расклад рашэнняў. І на тое здольныя, што звяжуць і сілай возьме яе Бедавей, як узяў Уладзімір.

– Дванаццаць сыноў нарадзілі Ўладзіміру, – сказала яна. – Думаеш, яны ўжывуцца, калі Ўладзімір сканае. У яго два браты былі – дзе яны...

– Ужывуцца не ўжывуцца – мы з табой не ведаем, – не прыняў Дабрыня. – Гэта іхны клопат. А ў нас свой... Але я цябе разумею. І майго бацьку забілі, і сястру абразілі, і мяне ў стайні трымалі, з коньмі спаў... Нібыта і я меў падставы на Кіеў злаваць... І што сталася б – кроў і сеча.

– А што, хіба не было крыві? – выкрыла Рагнеда. – І Яраполк памёр сваёй смерцю? І супраць Кіева вы не стаялі?

– Мог бы і я княжыць у бацькоўскім Малічы, – казаў Дабрыня, не адгукаючыся на пярэчанні. – Ды, вось, не імкнуўся. Я сябе адолеў, і ты перасілься...

– Цябе перасілілі, – паправіла Рагнеда, – вось табе, узлаванаму, і ахвота ўсіх перасільваць. Высока ўзняўся ты з прываротнікаў, галоўны дарадца князя, разумнейшы, можа, за яго, і чалавек ты моцны, аднаго няма, Дабрыня, – забілі кіяўляне тваю княжую душу. Бацьку твайго насмерць, а цябе напалову. Была б у цябе душа, хіба сказаў бы ты мне пра Бедавея... А табе не сорамна. Як паставіла цябе Вольга слугой, так і выконваеш усе загады. І мяне хочаш прываротніцай зрабіць... Не, не пацешыцца табе на такім вяселлі, не будзе па-твойму...

– Твая справа, – стары падняўся. – Але не будзе і па-твойму. Таму думай, княгіня, узваж, каб потым не шкадаваць...

Пустыя словы, бязглуздзіца. Аб чым шкадаваць? Аб Бедавеі? Лепш да русалак, чым за яго. Уладзімір новую веру прыняў, на рамейскі лад пачаў жыць: малых удзельных князёў ссякае пад корань, былых жонак дорыць дружыннікам; сотню наложніц з Берастава, відаць, разагнаў ці раздаў сябрам. Для каго гонар – той няхай радуецца. А ёй нашто ганьбаваць сябе і сына! Прыехаў бы Даражыр сватацца пры князі Рагвалодзе! Прыбілі б яго за дзёрзкасць. Неяк вычварна ёй помсцяць! Прапануюць пайсці замуж, ведаючы, што адмовіцца. А далей што? Утопяць у Свіслачы? Няхай так. Такая цана. Калі б год назад сказаў Уладзімір: табе на той свет, Ізяславу Полацак – згодная? Адказала б: так! Цяпер сыну даюць Полацак, таму яна гаворыць: згодная...

Назаўтра пачалі рубіць на дзядзінцы царкву, а воддаль – хатку; насілі туды гліну і білі там печ; зарыпелі пяткай дубовыя дзверы, склюдаванымі дошкамі накрывалі дах. Жыллё для папа, тлумачылі мужыкі. Рагнеда дзівілася малым памерам хаткі. У мурашынай мітусні, што ахапіла дзядзінец, сустракала Рагнеда і сваіх жаніхоў; яны віталіся, але хмура, відаць, крыўдавалі – мусіў ім Дабрыня паведаць зняважлівы яе адказ. Што ім сумаваць, думала Рагнеда, усё роўна адну на дваіх не падзеліш, хоць не пасварацца. Хадзілі па дзядзінцу, назіраючы працу, грэкі ў чорных расах. Галоўным сярод іх сівы, суровага вока айцец Кірыла. Два другія папы былі маладзейшыя; адзін называўся айцец Іона, другі – айцец Сымон. Строгасцю твару Сымон падобны быў на старога Кірылу. Айцец Іона здаваўся весялейшым. Бедавей паведаў Рагнедзе, што ў Заслаўі застанецца святаром Сымон, і прыехаў ён з жонкай, і сам ён не грэк, а з балгараў. Хоць печанег, думала Рагнеда. Не цікавіла яе грэцкая вера, гэтая новая вера Ўладзіміра і Дабрыні; былі яны лютыя пры дзедаўскіх багах, не зменшыў іхную лютасць бог заморскі; заставаліся ёй лічаныя дні жыцця, і не мела значэння, каго паселяць замест яе на дзядзінцы...

Праз тыдзень пакрылася царква стромкім дахам з вежачкай, якую завяршаў крыж. Побач з будынінай паставілі слуп, павесілі на яго меднае біла. Айцец Іона ўдарыў па ім жалезным прутам. На гэты звон сышлася да царквы дружына.

Тры папы абышлі жыллё свайго бога па кругу, пырскаючы на яго вадой. Потым зайшлі ў царкву, набілася туды частка дружыны, грэкі нешта пелі, цягнула праз адчыненыя дзверы саладкаватым кадзільным дымком, дружына ў царкве то станавілася на калені, то падымалася... Неўзабаве пасля гэтай службы абышлі дружыннікі пасад, загадваючы збірацца ранкам на Свіслачы для хрышчэння. А хто не прыйдзе, той князю вораг, і адпаведна з ім абыдуцца...

Раніцай ціха сходзілася на бераг застрашанае заслаўскае жыхарства. І Рагнеда прывяла сына, каб выканаць неабходную для ад'езду ў Полацак умову. Нарэшце сагналі ўсіх; натоўп шчыльна збіўся ззаду Рагнеды, жахаючыся таго, што яго чакала. Выйшаў на бераг і стаў тварам да натоўпу ўладыка Кірыла ў шытай золатам вопратцы. Узяўшы крыж, пачаў ён гаварыць пра новага бога – нейкага Ісуса Хрыста, які даў сябе распнуць на крыжы, хоць і быў сынам стваральніка свету. А потым уваскрос і падняўся на неба, і адтуль дапамагае кожнаму, хто ў яго верыць і на яго моліцца... Ззаду слухачоў, ахопліваючы іх сярпом, стаяла кіеўскае хрышчонае ваярства, і разбіваліся словы Кірылы аб глухату напалоханых, насцярожаных душ.

Але вось ён сказаў:

– Гасподзь бог наш, збавіцель наш, Ісус Хрыстос хрысціўся ў водах ракі, і па яго святому прыкладу здзейсніцца вашае павяртанне да ліку адзінага нашага госпада – ступіце ў воды і прыміце хрысціянскі крыж...

Натоўп не рушыўся, цішыня жаху і тугі завісла над пожняй. Неяк нядобра заварушыліся дружыннікі. «Зараз спіхваць пачнуць», – падумала Рагнеда і, падняўшы сына на рукі, першая пайшла ў Свіслач. Ледзяной здалася вада, Ізяслаў сціснуўся, ускрыкнуў і ахапіў маці за шыю.

«Цярпі, сынок, цярпі, – шаптала Рагнеда, – затое ў Полацак паедзеш». Яна ступала па гразкаму дну, пакуль вада не падышла да горла; тады яна павярнулася. Людзі сыходзілі ў раку, моршчыліся ад холаду і пакорліва ішлі на глыбіню. «І нашто было Хрысту такое купанне», – не разумела Рагнеда. Грэк Кірыла запеў нейкую малітву, а воддаль, на свяцілішчы, нерухома стаяў каля драўлянага ідала вяшчун і назіраў усеагульную здраду.

Тры дружыннікі, бачыла Рагнеда, нетаропка накіраваліся да вешчуна, задні нёс сякеру. Кірыла самазабыўна вадзіў крыжом над скалелым у рацэ народам, але ніхто не глядзеў на яго срэбраны крыж – увага засяродзілася на тройцы, што падыходзіла да вешчуна.

Ля ідала яны спыніліся, нешта сказалі старому, той нешта адказаў, тады першы моцна адштурхнуў старога, узляцела і ўваткнулася ў ідала сякера. У тое ж імгненне вяшчун усадзіў у бок святатніка доўгі нож. Гэта была яго апошняя ахвяра багам... Мільганулі мечы, і стары паваліўся на капішча мёртвы. Ні слова, ні гуку – як у сне...

Потым дазволілі выйсці з вады, Іона і Сымон вымалі з торбаў і дарылі кожнаму вымакламу медны крыжык. «Знак хрысціяніна, – тлумачылі папы. – Трэба насіць яго на грудзях, не здымаючы». Напалоханае жыхарства з палёгкай, што скончыўся гвалт, разыходзілася па хатах абсыхаць і прасіць даравання ў старых багоў за сваё абарачэнне ў невядомую веру.

Рагнеда выходзіла з Свіслачы апошняй. Яе сустрэў Кірыла і надзеў на яе і Ізяслава залатыя нагрудныя крыжыкі.

– Ці добра гэта, што вешчуна забілі? – спытала Рагнеда.

– Што вяшчун! Ён сам захацеў, – сурова адказаў уладыка. – Сцёк яго час, ён і памёр.

Увечары зазірнуў да яе Дабрыня. Стаў ля парога і коратка аб'явіў:

– Заўтра выходзім. Збірай Ізяслава. А сама што рашыла? Не перадумала?

– Смяешся, Дабрыня?

– Ну, не дык не.

І пайшоў.

Вось і настала ноч развітання з сынам. Рагнеда паклала яго побач з сабой, адбымала, слухала яго дыханне, галубіла – і пражыла апошнія гадзіны свайго мацярынскага шчасця без думак і гадання пра наступны дзень і свой лёс.

Ледзь заняўся ранак, прыйшлі Дабрыня і Бедавей – час.

– Пачакайце, – папрасіла Рагнеда. – Дайце хоць абняцца без вас. Зараз выведу.

– Толькі хутка, – сказаў Дабрыня.

– Не забудзь гэты дзень, Ізяслаў, мы расстаемся на гады, – шаптала яна. – Ведай, я буду чакаць цябе. Запомні мяне, такі мой твар. Расці, стань князем і вярніся па мяне. Любі Полацак, гэта твой горад, наша радзіма...

А сын, адчуваючы нейкую асаблівую важнасць яе словаў, плакаў і ківаў: «Так, матуля. Так...»

Дзесяць гадоў чакаць, думала яна, ці хопіць у нас сілы несці такі груз?

– Пойдзем, сынок!

Яны выйшлі на двор. Бедавей узяў Ізяслава за руку і павёў да варот. Дабрыня ж застаўся пры ёй і маўчаў, пакуль княжыч і Бедавей не зніклі з вачэй. Зараз усё адкрыецца, казала сабе Рагнеда, зараз Дабрыня назаве мой лёс, можа, стаіць ужо за рогам ягоны чалавек с нажом і чакае ўмоўнага знака...

– Зойдзем у царкву, – сказаў Дабрыня. – Там чакаюць.

У царкве ўбачыла яна трох кметаў, а на ўзвышшы стаяў уладыка Кірыла. Яна зразумела: «Не заб'юць!»

– Шкада мне цябе, – сказаў Дабрыня, – ды ты сама выбірала. Загадана князем: калі не замуж, дык у чарніцы...

– Не! – закрычала Рагнеда.

Але кметы схапілі яе, апусцілі на калені, сарвалі намітку, Кірыла наблізіўся і сказаў напеўна:

– Адварочваецца раба божая Гарыслава ад свету, ад людскага жыцця, прысвячае сябе Ісусу Хрысту і прымае імя ў манастве Анастасся...

Яна адчула, як нацягнулі касу, прашыпеў па ёй нож, і нібы дзірку выразалі ёй у галаве. Ад бяссілля і нянавісці ўсё паплыло перад вачыма, але хутка і спынілася – толькі цяпер недзе воддаль, не там, дзе было раней. І голас папа даходзіў да яе глуха, быццам з-за сцяны. Яна чула, што цяпер яна не княгіня, няма ў яе дзяцей, яна – чарніца, дзеля славы Ісуса Хрыста і па яго запаветах пойдуць далейшыя яе дні і заняткі ў Заслаўі, дух яе будзе мацаваць айцец Сымон, а жыць яна будзе ў келлі...

Кметы паднялі яе; між іх выйшла яна з царквы, перасекла двор і ступіла ў малую хатку, дзе, па словах мужыкоў, меўся жыць поп. Усіх падманулі, падумала яна. Нікога не было ў хаце, але палілася печ, і кучай ляжалі на палу яе рэчы. Дабрыня прычыніў за сабой дзверы. «Давайце!» – загадаў ён кметам. «Што ж яшчэ? – здзіўлена падумала Рагнеда. – Звяжуць?» Але кметы сілай распранулі яе, адзенне кінулі ў печ, а ў рукі ёй далі чорную сукенку. Яна з агідай адкінула новае ўбранне. І касу кметы таксама кінулі ў агонь.

Голая стаяла Рагнеда ў неабжытай цеснай хаце, а ў печы дымам адыходзіла яе мінулае. Кметы выйшлі, пайшоў Дабрыня, а яна не магла падняцца з каленяў і змярцвела глядзела на печ, адкуль выпаўзаў пад столь чорны дым...

Жыццё трэцяе

1

Каса і старое адзенне згарэлі, дым выцягнула праз акенца, і нейкі час прайшоў для Рагнеды ў вязкім здзіўленні перад незвычайнасцю прыдуманага для яе пакарання. У хаце пасвяжэла, пацягнула халадком па падлозе, здранцвеласць адступілася, і ўжо не стаялі перад вачыма барадатыя морды кметаў, усмешка Дабрыні, чорнае вока Кірылы. Рагнеда паднялася, села на лаўку і, адчуваючы спінай шурпатыя цёплыя вянцы, сухі, колкі мох, абыякава глядзела на кінутую, змрочную, як папялішча, расу.

Спраўдзілася, думала яна, самае важнае спраўдзілася – сын едзе ў Полацак, зараз ён у дарозе, і над усімі, нават над Дабрынем, ён галоўны – яе сын, юны князь крывіцкай зямлі, новы ачольнік і адраджальнік полацкага роду... Дык чаго ёй гараваць, калі здзейснілася мара? Не так здзейснілася, як яна хацела? Няхай. Да кожнай радасці багі дадаюць гаркаты. Аб чым пакутаваць? Аб белай кашулі, футровай шапцы, княскай шубе, спаленай Дабрынем? Праўду казаў вяшчун: усё гэта мітусня невідушчасці; у княжацкім хадзіла – жыла рабой, можна ў чорным хадзіць і радавацца, што Ізяслава полацкая зямля будзе гадаваць. Немалая цана за гэтую расу. Толькі яна і белага адзення дачакаецца. Гэта здабыўнае. А валасы самі адрастуць. Каб не адраслі, галаву трэба зняць...

Раптоўна прарыпелі дзверы і ўвайшоў, прыгінаючыся ў нізкім праёме, поп Сымон – чорныя, у завітках валасы спадалі з-пад шапкі на плечы, і вочы ў папа былі цёмныя.

– Добры дзень, інакіня Анастасся, – лагодным голасам казаў поп, яшчэ не бачачы яе, адшукваючы яе позіркам, і знямеў, калі ўгледзеў яе голую. Адразу ён рынуўся прэч з хаты, як ад гадзюкі.

«Інакіня!», «Анастасся!» – перадражніла яна, адчуваючы да папа глыбокую злосць. З'явіўся, воран грэчаскі, падумала яна. Ці сумлення не мае, ці розуму няма. Раздзелі, пастрыглі, перасялілі, перайменавалі – «інакіня Анастасся». Стары прыблудны грэк сказаў «адварочваецца» – і, па-іхняму, няма мяне больш, знікла, памерла. Касу абрэзалі, чорную кашулю далі – раба нейкага Ісуса. Тут жа і вартаўнік ад яго: «Добры дзень. Прыйшоў дух мацаваць, бо чаго князь Васіль пажадае, тое і праўда!» Ці так, поп, проста? Ідала вы ссеклі, вешчуна зарэзалі, людзей у восеньскай вадзе павымочвалі, крыжы на іх надзелі – па-вашаму, няма больш старой веры, усе, як авечкі, пацягнуліся ў другі бок, на ваш выпас. Не, поп, не спадзявайся...

Рагнеда надзела расу, павязалася хусткай і таропка выйшла на двор. Пуста і ціха стала ў Заслаўі з адыходам Дабрыні, толькі густа валялася смецце ад тысячнага войска і навокал стракацела чорнымі вогнішчамі зямля.

Ля капішча моўчкі стаяла невялікая купка людзей. Рагнеда праціснулася наперад і ўбачыла мёртвага вешчуна – як забілі яго дружыннікі, так і ляжаў ён сярод трэсак ад пасечанага ідала.

«Пахаваем вешчуна, людзі!» – сказала яна, адчуваючы сябе найбольш адказнай; ёй падпарадкаваліся. Яна і сама стала збіраць па вогнішчах недапаленае вуголле. Некалькі старых загаласілі, і гэты неабходны па звычаю плач усіх узбадзёрыў. Нейкі стары ўмела складаў дровы і таптаў галлё, Рагнеда з бабамі ўзяліся абмыць вешчуна, а нехта здагадлівы прынёс з лясной яго пячоры чысты ўбор – кашулю, пояс, кій. Убранага, улагоджанага клопатам вешчуна паклалі на падрыхтаванае вогнішча. Па галлі рассыпалі жар, раздзьмулі агонь, запалала полымя, і пацягнуўся да нізкіх хмар слуп дыму... Вяшчун адлятаў у краіну Вырай, таямнічую краіну продкаў, душа яго, вызваленая агнём, падымалася ў надхмар'е, на вечныя шляхі святых птушак, адзіных з усяго жывога, каму багі дазваляюць бачыцца з людкамі, апавядаць ім пра жывых, а потым вяртацца да жывых, несучы на белых крылах наказныя словы дзядоў. І, развітваючыся з вешчуном, Рагнеда прасіла: «Скажы князю Рагвалоду, што ўнук садзіцца на яго месца і наш род не скончыўся. У светлы дзень радуніцы князь, і маці, і браты могуць паглядзець на пераемніка, на свайго наступніка, ён ведае іх імёны, ён чакае іх у свае сны... Адродзіцца Полацак, народзяць палачанкі новых ваяроў, паўстане наша зямля...» Ляціць прыветнае слова ў Вырай, туды падымаецца на спакой душа вешчуна, які выстаяў жыццё...

Вогнішча дагарэла, пачалі насыпаць курган. І вось тут, калі кідалі прыгаршчамі зямлю, агледзела Рагнеда, што сышлося на пахаванне ўсё Заслаўе, нават цівун Серада аддаваў вешчуну апошнюю пашану. Нейкая злосная радасць заўважалася ў людскіх вачах, нібыта ўдзел у пахаванні вешчуна здымаў з сэрца цяжар абразлівага хрышчэння, перажытай ганьбы, і разбураныя асновы зноў набылі ранейшую моц. Яны так – мы гэтак!..

Быў вяшчун і сышоў, душа ягоная ляціць над рэчкамі і лясамі, над Дняпром, морам, за трыдзевяць зямель, у сады, дзе цешацца спакоем стомленыя бедствамі жыцця прашчуры і продкі. Там добра, бесклапотна, а тут жыццё складаецца з абавязковых малых справаў. Вось ужо прыцемкі, мыкаюць нядоеныя каровы, народ затурбоціўся і пачаў разыходзіцца па хатах. Клопаты ва ўсіх былі ранейшыя, абавязкі ранейшыя, нічога не змянілі гэты дзень і абвешчаная новая вера...

І Рагнеда вярнулася ў сваё новаё жыллё. Запаліла лучыну і застыла каля яе, чуючы ў сабе ток маркоты. Агеньчык дрыжыць, трапеча, адзінокая іскра падае на падлогу, сцены зацягваюцца змрокам, у келлі гусцее мёртвая цішыня, яшчэ ні цвыркуна, ні мышы, нават сэрца пакінула біцца. Нядужы агеньчык ціха з'ядае тонкую шчапу, высвечваючы страшную ісціну цішыні. Адзінота – вось гэтая ісціна. Тужліва запаўзае яна ў душу, выціскае нядаўнюю кароткую радасць мяцяжу. У цьмяным святле лучыны гаснуць папярэднія падманлівыя прывіды і адкрываецца зрэз будучага жыцця: нікога побач і непатрэбнасць нікому.

Дваццаць два гады, думае Рагнеда, мне дваццаць два гады, і столькі ж, пэўна, адпушчана наперад, а нашто? Наперадзе цемра, бясконцая маркотная ноч. Як гэтую ноч пражыць? Ці прасвятлее яна? Хто запаліць святло? Захлынуліся крывёю бацька і маці, загінулі пад нажамі родныя і стрыечныя браты, пасечаны вяшчун, і яшчэ тысячы людзей пасечаны, і яшчэ сотні загінуць у тых мясцінах, куды ідуць Дабрыня і стары грэк. А яна стаіць у цёплай хаце, дыхае, бачыць, думае, але ўжо нікога не падашлюць яе секчы, бо мёртвых і нямоглых не сякуць.

Ніхто не мае да яе патрэбы, нават дзеці. Яны патрэбныя ёй, а яна ім – не. Развезлі іх па розных гарадах, без яе яны гадуюцца, а дачок навучылі, што маці кінула іх дзеля славы новага бога. Няма Рагнеды, няма княгіні Гарыславы, засталася ад іх няпэўная памяць, а ў бягучую хвіліну стыне, працятая тугой, у цеснай, як пастка, келлі, у чорнай, як смерць, кашулі нейкая інакіня Анастасся. Пуста навокал, няма наступнага, і сум відушчасці не дае падмануцца. Дзяцей адабралі, Уладзімір ператварыўся ў Васіля, аддаў за цароўну шэсць тысяч ваяроў, яны загінуць, затое ён адной веры з рамеямі, усё ў яго будзе, як у іх, усё ж падобнае: адзін Васіль у Царгорадзе, другі ў Кіеве, там папы, тут папы, ён на роўных з грэчаскім базілеўсам, а яе, яе саштурхнуў ён у бездань невядомасці.

Была крывіцкая князёўна, кіеўская княгіня, зрабілася самотніца, цень забранай істоты, нейкі ўцінак без прошласці і будучага. Нават гэтае жыццё, гэтая келля для інакіні Анастассі – акровак ад полацкай княжай палаты, кіеўскага двара, камора ад той пяцісценкі, дзе пражыла яна з Ізяславам мінулы год і дзе пасяліўся поп. Так, цень, ператворана яна ў чорны цень, які не можа пакінуць ніякага следу...

Ды не, не, тут ён не выказаў смеласці, князь Уладзімір, падумала Рагнеда; балгары і ляхі хрысціліся раней, і нічога благога багі ім не зрабілі, старыя багі змірыліся з новым. Магчыма, так трэба і так будзе лепш. Час пакажа. Але страх і маладушша валодалі ім, калі ён вырашыў адабраць у мяне маё імя і даць чужынскае.

Чагосьці князь Уладзімір пабаяўся. Можа, пабаяўся памяці сваёй – і ахвяраваў мяне новай царкве. Ён, Дабрыня, Кірыла дамовіліся – будзе цень. Усё адабралі: зямлю, уладу, дзяцей. Усё могуць адабраць і што вакол мяне, ды нічога, што ў сэрцы. Тут не маюць яны моцы, рашыла Рагнеда. Яны пастрыглі мяне, назвалі інакіняй, але душа ў мяне ранейшая, і маіх жаданняў ім не змяніць. А калі ды як яны споўняцца – лёс пакажа. Няхай спачываюць, як зямля зімой пад снежнай посцілкай.

Няхай спяць дзесяць гадоў да прызначанага дня. Вось час майго цярпення.

2

Звычайна на зломе дня, калі скрозь слюдзяное акенца ўжо не прасочвалася ў келлю святло і маці Анастасся запальвала лучыну, рыпелі дзверы і айцец Сымон пераступаў парог. Айцец Сымон уваходзіў, хрысціўся на абраз, даўно падараваны ім Анастассі за вылячэнне, і садзіўся ў кут. Анастасся моўчкі чакала звычнага пытання. Сымон таксама памоўчваў у дарэмнай надзеі, што яна першая пачне размову. Маўчанне зацягвалася, і, завязнуўшы ў ім, поп Сымон збянтэжана абрываў гэтую нудную цішыню.

– Што пачытаць табе, маці Анастасся?

Чытаў поп Сымон з Бібліі па памяці.

Анастасся называла: пра братоў-пакутнікаў. Але ў айца Сымона была свая мэта, ён адразу ж пярэчыў: «Пра братоў шмат чыталі, лепш новае пачытаю».

Анастасся прысланялася да печы, гатовая слухаць, і сачыла, як худы, змораны твар айца Сымона прасвятляецца, а чорныя, іскрыстыя вочы пачынаюць бачыць нешта далёкае, і вось ужо ён і духам не тут, у келлі, а ў тых даўніх пустынях і гарадах, дзе нарадзіўся, хадзіў і быў распнуты ягоны бог. Айцец Сымон апавядаў, яна слухала і яшчэ чула, як за сцяной звычна крадзецца пад акенца вечны яе наглядчык Сыч. Ліпнуць вухам да сцяны даўно яго не абавязвалі – падслухваў Сыч ад нуды.

Айцец Сымон чытаў, а па чытанні хрысціўся і з гэтым крыжом быццам вяртаўся з суровага падарожжа ў родны дом – усміхаўся, мякчэў і казаў Анастассі, каб і яна ўбачыла: «Вялікую мудрасць даў гасподзь Бог у сваіх кнігах». Анастасся прасіла пачытаць яшчэ. Але калі айцец Сымон чытаў з Евангелля, а потым казаў: «Вялікую мудрасць даў людзям Хрыстос: палюбі ворага свайго!» – Анастасся адразу і крута пярэчыла: «Ворагаў палюбіць – нашто?» – «Палюбім ворага, – добразычліва адказваў айцец Сымон, – і не стане ворагаў!» – «Выходзіць, на каленях стаяць?» – пыталася Анастасся. Поп Сымон вытрымліваў ганьбавальны позірк і даводзіў сваю праўду: «Здацца – адно, палюбіць – іншае. Што слабы, што дужы – ёсць розніца? Ці няздольная зразумець?» Пачыналі спрачацца. Але калі поп Сымон услаўляў: «Дзеля выратавання людзей прыняў Ісус смяротныя пакуты!» – Анастасся скаланалася: «Паўдня на крыжы правісеў – незямныя пакуты! Балела яму, боль была! А пакутаў не было. Другая баба пры родах больш намучыцца. Яшчэ і памрэ». У айца Сымона наліваўся крывёю шрам – цераз лоб, шчаку, да шыі скажаў ён твар папа. Сымон абражана крычаў: «Баба! Пры родах! Гэта адно, гэта ўсё... А то бог у чалавечым абліччы»... – «А табе, айцец Сымон, – святкавала Анастасся, – калі рэбры перабілі, месяц крывёй густа пляваў, і твар пасеклі – табе таксама балела. Чаго ж мучыўся? Плоць балела, жылы парваныя. Усяго!» – «Душа балела, – крычаў поп Сымон, – што людзі глухія, ісціны не слухаюць, ходзяць у цемры падобна жывёлам». – «Усе падобна жывёле, адзін ты, поп Сымон, на святле чалавек», – усміхалася Анастасся. І абодва спрачаліся да глыбокай ночы і расставаліся, знядужаныя безнадзейнасцю пераканаць у сваім. Але іншым разам не варагавалі, слухалі адзін аднаго са спагадай і разыходзіліся задаволеныя.

За адзінаццаць гадоў такіх вячэрніх спрэчак было тысячы. Не ўсе вечары былі падобныя, іншы раз айцец Сымон апавядаў не з Бібліі, а з свайго жыцця, калі-нікалі дзялілася маці Анастасся, а поп Сымон спачувальна слухаў, часам Сыч дзе гуляў і забываўся падслухваць, а часам, слухаючы, пачынаў пазяхаць (праз акно чуліся яго пазяханні), іншым разам прыходзілі паслухаць манашкі Праскоўя і Ефрасіння, часам поп Сымон тыднямі не з'яўляўся, заняты апостальскімі паходамі па наваколлі, з якіх рэдка вяртаўся не пабіты, а часам маці Анастасся тыднямі нікога не ўпускала ў хату. Нават айца Сымона, хоць ён і ўдзень, і ўвечары падыходзіў да акенца і клікаў:

– Што робіш, маці Анастасся?

– Малюся, поп Сымон!

– Што не ясі нічога, маці Анастасся?

– Пашчуся, поп Сымон, – адгукалася яна, і той адыходзіў з цяжкім уздыхам.

Уздыхаў поп Сымон таму, што адгадваў ісціну адказу: «ніхто не патрэбны». Пачуццё падказвала яму, што маці Анастасся не моліцца – ляжыць ніцма, утаропіўшы гаротны позірк у сцяну, не думае пра бога – пакутуе, а есці не хоча з раўнадушша да сябе і жыцця.

Маці Анастасся ляжала ніцма, адшукваючы хоць нейкі доказ сваёй неабходнасці на свеце. Раней сэнсам жыцця былі свабода, вяртанне на бацькаўшчыну, помста. Усё гэта здрабнела: дзеці выраслі пры чужых людзях і зажылі сваім жыццём, забыліся пра яе, а для яе нічога не змянілася. Час размываў яе праўду. Яе саму забывалі; можа, ужо і забылі. Толькі ў гэтым маленькім Заслаўі ведалі, што яна жывая. Ды як вырвацца з забыцця? Усё жыццё яна была адзінокая; ніхто не наважыўся прыйсці да яе, парушыць хлусню і забароны. Хто захоча цяпер? У каго ёсць памяць, сіла, смеласць, жаданне? Маці Анастасся знемагала ад безнадзейнасці, а пад акенцам таптаўся поп Сымон.

– Што робіш, маці Анастасся?

– Малюся, поп Сымон.

Яна была адзінокая, але і айцец Сымон быў адзінокі: жонка яго на другім годзе тутэйшага жыцця занядужала і неўзабаве сканала. Айцец Сымон прыняў смерць жонкі як выпрабаванне сваёй веры і панёс Хрыстова вучэнне ў Заслаўскае наваколле. Маці Анастасся сказала яму аднойчы, калі яны пасябравалі: «Я таму цярплю твайго бога, поп Сымон, што ты жывы». Сказала яна так таму, што вяртаўся поп Сымон са сваіх хаджэнняў з парадчэлымі зубамі, моцна збіты ці патаптаны. З Анастассяй у пачатковы год яе манаства ён трымаўся строга, прыкрываючы гэтай строгасцю сваю збянтэжанасць. Бянтэжыў айца Сымона лёс чарніцы. Іншым часам ахопліваў яго недавер уласным вачам; ён глядзеў на маці Анастассю і сумняваўся: ці павінна так быць? Вось ён, Сымон, святар, запрошаны мітрапалітам Міхаілам хрысціць паганскую кіеўскую дзяржаву, апынуўся выпадкам у глухім Заслаўі, а выпадак грунтаваўся на тым, што тут жылі былая жонка Ўладзіміра і яго сын, а каб не яны, абмінула б гэты глухі кут апостальская місія Кірылы. Можа, яго пакінулі тут, бо яе трымаюць тут, чарніцу Анастассю. А гэтая маладая жанчына – маці князёў полацкага, ноўгарадскага, уладзімірскага. Яна зведала славу і пашану, і вось яна – першая на Русі манашка, сама паліць печ, сама гатуе, жыве ялмужнай, а ён, поп Сымон, прызначаны настаўляць яе ў ісціне веры. Але мелася іншая ісціна: першай манашкай княгіня стала па чужой волі. Вялікі грэх прыняў уладыка Кірыла, калі выканаў гэтую волю князя. Хрыстос не прымае гвалту прымусу. Таму ў любую хвіліну магла маці Анастасся зноў надзець людское адзенне і вярнуць сабе княжацкае імя і годнасць. Ходзіць яна ў чорным, але адвярнуў яе ад свету гвалт. Хто не сам зразумеў – не верыць. Напачатку поп Сымон рашыў трымацца цвёрда: царква не выпрошвае веры ў Хрыста, гэта бог за веру даруе любоў.