Текст книги "Белы Бiм Чорнае вуха (на белорусском языке)"

Автор книги: Гавриил Троепольский

сообщить о нарушении

Текущая страница: 8 (всего у книги 11 страниц)

– Здаровы былi, – абыякава сказаў госць i не зняў шапку.

– Добры вечар, Клiм. Сядай, – адказаў Хрысан Андрэевiч.

Той сеў на лаву, закруцiў вялiкую цыгарку, прыгледзеўся да Бiма i спытаў:

– Гэта i ёсць той самы Чарнавух? – (Бiм навастрыў вушы.) – Прападзе сабака без палявання. Або ўцячэ. Прадай: дам дваццацьпятку.

– Не прадаецца, – адказаў Хрысан Андрэевiч i цяпер устаў з-за стала скончыў вячэру.

Бiм нават i за тры крокi скора адчуў, што госць пахне зайцам. Ён падышоў, абнюхаў, вiльнуў хвастом i зiрнуў у твар лiсiнай шапцы, што абазначала на мове Бiма: "Разумею – паляўнiчы".

– Бачыш? – сказаў Клiм. – Чуе Чарнавух, хто прыйшоў. Прадай, кажу.

– Не прадам, Клiм, не прадам. Ужо збылося – нават Алёша не ведаў спачатку, – паслаў я тры рублi ў рэдакцыю рэспублiканскае газеты i аб'яву: "Прыбiўся паляўнiчы сабака, белы, з чорным вухам". Прыслалi ў адказ: "Не аб'яўляйце, калi ласка. Хай пакуль што пажыве". Што тут такое – не ведаю, але адчуваю сабака гэты важнецкi, трэба шанаваць.

– А ты i зглумiш. Прадай, – наставаў Клiм, пачынаючы злаваць.

– Торгу не будзе, – адрэзаў Хрысан Андрэевiч. – Так – на паляванне – бяры, а ў той жа дзень прыводзь назад. Хай Чарнавух пароду беражэ, так як i паложана.

– Таму што не прадаецца, – умяшаўся Алёшка.

– Ну, так дык так, – незадаволена скончыў Клiм, паляпаў Бiма па загрыўку i пайшоў.

Пасля вячэры, пры лiхтары, Хрысан Андрэевiч зарэзаў баранчыка i, падчапiўшы за заднiя ногi, зняў з яго футра, выпатрашыў, абмыў тушку i пакiнуў яе ў хляве да ранiцы.

Пятроўна ўвесь вечар то пакавала яйкi ў карзiну, то накладала ў слоiкi масла або перапушчанага сала. Потым яна акуратна састаўляла iх у базарныя, з белых дубцоў карзiны.

Цяпер-то Бiм адчуў, што ад усяго гэтага (баранчык без аўчынкi, яйкi, масла, карзiны) пахне горадам, гарадскiм базарам. Цi ж яму не ведаць! Увесь горад з канца ў канец ён вывучыў, шукаючы Iвана Iванавiча. I Бiм захваляваўся: базар, горад, карзiны, свая ўласная кватэра – усё сплялося ў адно: Iван Iванавiч там. За ноч ён не звёў вачэй.

Ранiцаю, раненька-раненька, Хрысан Андрэевiч завярнуў ужо цвёрдую тушку ў чыстую мешкавiну, звязаў шпагатам i ўскiнуў на плячо. Пятроўна пачапiла на каромысла дзве карзiны, падняла i паклала яго на абодва плечукi. Як Бiм прасiўся разам з iмi! Ён ясна гаварыў, уталкоўваў iм настойлiва: "Мне трэба разам з вамi. Я – туды. Вазьмiце".

Нiхто не здагадаўся пра яго хваляваннi. Нават больш таго, Хрысан Андрэевiч сказаў, папраўляючы, каб ямчэй ляжала тушка.

– Патрымай яго, Алёша, Чарнавуха, – каб хоць не пабег за намi.

Алёша ўзяў яго за аброжак i патрымаў на ганку. А Тата i Мама, абое з ношамi, паволi пайшлi да шашы, да аўтобуснага прыпынку. Бiм праводзiў iх вачыма i не звяртаў увагi на Алёшавы пачастункi i на ягоную ласку, праводзiў, пакуль яны не схавалiся з вачэй.

Скора прыйшоў Клiм з рукзаком i стрэльбаю. Паляўнiчае сумкi i патранташа на iм не было (тое, што не ўся экiпiроўка была, Бiм прыкмецiў адразу ж). Але ўсё-такi стрэльба! – вось дзе соль! Бiм даверлiва падаўся да паляўнiчага i адразу ж уведаў, што набоi пакладзены ў кiшэнi. Таксама вялiкi непарадак. Але ж галоўнае – стрэльба. За чалавекам са стрэльбаю ён пойдзе куды хочаш, хоць у свет. Надоўга цi ненадоўга, а пойдзе. Такая ўжо натура ў лягавага сабакi, i Бiм быў не выключэнне: у яго на нейкi час ацiхла нудота, якая ўзнiкла ў апошнi дзень, – нават так. Калi датычылася адносiн да стрэльбы, то Бiм быў як звычайны паляўнiчы сабака. Не скажаш, што няма ў яго логiкi, бо iсцiну ён спасцiгае практыкай, хоць i быў надзвычай разумны сабака. Яму яшчэ многа трэба будзе перажыць толькi таму, што ён сабака. Не будзем асуджаць.

– Пайшлi ж, Чарнавух, на паляванне, – сказаў Клiм.

Бiм заскакаў перад iм: "На паляванне, на паляванне!"

Клiм узяў яго за скураны павадок. Алёша папярэдзiў:

– Дзядзька Клiм, калi Чарнавух спынiцца, выцягнецца, замрэ, то тут i курапаткi. Яму так трэба крыкнуць: "Пужай!" Бо не рушыць з месца.

– Няўжо праўда?

– Ну дык! Ведаю ж, – спаважна адказаў Алёша. – Мне вось урокi вучыць, а то б сам паказаў.

– Мы таксама што-нiшто кемiм. Не першына, – запэўнiў Клiм.

Такiм чынам, пасля вялiкага перапынку i многiх хваляванняў Бiм пайшоў на паляванне. Спачатку iм нiчога не траплялася, акрамя смярдзючага тхара.

– Грабi, – загадаў Клiм.

Бiм гэтага не разумеў, адышоўся, сеў збоку недаўменна.

Пад паўдня моцна пацяплела. Сонечна, тоненькi снег раскiс, пад лапамi ўжо хлюпала гразь, ачосы на Бiмавых нагах выквацалiся, ён стаў падсмалены i непрыгожы, як i кожны мокры лягаш. Але Бiм шукаў па ўсiх правiлах – чаўнаком перад Клiмам, упоперак i з праверачным заходам. На ўзлеску кусцiстага калка Бiм стаў на курапатак. Клiм крыкнуў:

– Пужай!

Бiм нават сцепануўся ад басавiтага рыку i падняў курапатак рыўком, без падводкi (ай, якая памылка!), але стрэлу не пачулася. Бiм азiрнуўся. Паляўнiчы ўпiхаў патрон у аднастволку, – а той – нiяк. Потым пачаў яго выцягваць, таксама – нiяк. Бiм сеў, не сыходзячы з месца, адкуль узляцелi курапаткi, i, не падыходзячы, аднак, да паляўнiчага, сачыў за iм. А Клiм пачаў лаяцца так, як лаюцца вечарам на тратуары п'яныя: хiстаюцца i лаюцца адзiн на аднаго або проста на цёмную ноч. Гэты не хiстаўся, але таксама лаяўся.

Хоць Клiм у рэшце рэшт дастаў патрон, уставiў другi i зачынiў стрэльбу, але быў злосны i нечым нагадваў Шэрага.

– Ну, шукай! – загадаў ён Бiму. – Чарнавух, шукай!

Адвярнуўшыся i выходзячы насупраць ветру на чаўнок, Бiм зрабiў выгляд: "Ну што ж, буду шукаць".

Але нешта апатычнае з'явiлася ў яго кульгавай прабежцы, не той спрыт, як да таго, пакуль узляцелi курапаткi. Клiм зразумеў гэта так, што сабака саслабеў, бо не мог зразумець таго, што гэта абазначала, што Бiм засумняваўся ў чалавеку: вось так, скоса азiраецца на яго, не спыняецца, але i не падыходзiць, трымаецца далекавата. Ён быццам i не шукаў, а цiкаваў за паляўнiчым, але гэта толькi здавалася. Азарт неадольны, азарт вечны, пакуль iснуюць паляўнiчыя сабакi, узяў верх. Па сутнасцi, Бiм iшоў за стрэльбаю, а зусiм не за Клiмам.

Нечакана ён улавiў пах заячае лапы. На гэтых звяркоў Iван Iванавiч не паляваў з Бiмам, хоць разы два-тры Бiм i рабiў на iх стойку. Яны ж, гэтыя зайцы, не вытрымлiваюць стойкi нiяк: толькi прыпынiся, а ён драла. Ганяцца за iмi – нельга – гаспадар не дазваляў. Летам, праўда, яны яшчэ крыху ляжаць i пад стойкаю, але Iван Iванавiч заўсёды клiкаў Бiма; а адно зайчанё, з кулачок, нават адабраў з-пад лапы i выпусцiў на волю. Так што заяц не птушка. Аднак Бiм павярнуў нос на струмень паветра, якi плыў ад зайца, пайшоў дакладна i стаў на стойку – мокры, чуць скасабочаны – на скалечаную лапу. Не, ужо не тая стойка ў калекi. Не тая мастацкая артыстычная пастава.

– Пужа-а-ай! – зароў Клiм.

Скажам, у мяккае надвор'е ды яшчэ па раскiслай гразi, заяц ляжыць моцна, а Бiм пакуль што яшчэ не скрануўся з месца, быццам хацеў сказаць: няправiльна крычыш жа.

– Пужай, чорт кульгавы! – раўнуў Клiм.

Падняў зайца Бiм i прылёг, як i трэба перад стрэлам.

Клiм бабахнуў, як з пушкi. Заяц бег усё павальней i павальней. Потым сеў, а потым схаваўся ў разору i знiк з вачэй.

Клiм крычаў дзiкiм голасам:

– Кусi, кусi яго! Ала-ала-ла-ла! Кусi! – i бег туды, дзе схаваўся заяц.

Бiм хоць i заскакаў побач з Клiмам, ведаў дакладна, што ўсё гэта робiцца не па правiлах: паляўнiчы не павiнен бегчы, як сабака, Бiм i сам знойдзе, калi трэба, – нават i зайца, калi загадаў бы Iван Iванавiч.

Клiм спынiўся, засопшыся, i не сваiм голасам крычаў:

– Шукай, балда! Калека чортаў!

Рушыў Бiм неяк пакрыўджана. I так заячы пах быў мала цiкавы яму i дагэтуль, а тут – тупацiць ззаду нагамi Балда. Але ўсё ж па следзе, па следзе – Бiм давёў i спынiўся, зрабiў стойку, чакаў пакуль пачуе апрацiвелае "Пужай!" i нарыхтаваўся падымаць зайца. Але той ледзьве выпаўз з разоры i закульгаў, быццам хворы. Клiм стрэлiў, а заяц бег. Яшчэ раз стрэлiў, а заяц пакрысе кумiльгаўся, прыпыняючыся. Бiм ляжаў, як i павiнна быць, хоць i на гразi, чакаў загаду.

А Клiм рыкаў:

– Кусi, гад! Кусi яго, балда! – I паказваў на зайца.

Бiм зноў знайшоў падранка, якi прытаiўся, i зноў зрабiў стойку. Трэцюю! I зноў Балда прамазаў. I зноў заяц пабег.

Клiм ад злосцi так i не змог зразумець, што Чарнавух не навучаны душыць падранкаў, што гэта не адпавядае вартасцi iнтэлiгентнага сетэра, што сетэр не можа трываць такiх паляўнiчых, як Клiм. Калi апошнi раз заяц прапаў з вачэй (ён пайшоў крыху жывей – вiдаць, рана была адкрытая), Клiм зноў азвярэў: ён падышоў да Бiма i, часта паўтараючы слова "маць", злосна, з нянавiсцю кляў яго.

Бiм адвярнуўся седзячы, сабраўся iсцi прэч ад стрэльбы. I тут Клiм з размаху ўдарыў колькi ставала сiлы наском вялiзнага бота ў грудзi знiзу...

Бiм ахнуў. Як чалавек ахнуў.

"А-а-х! – ускрыкнуў працягла Бiм i ўпаў. – Ой, ой... – гаварыў Бiм па-чалавечы. – Ой... За што?!" – I глядзеў вачыма пакутнiка на чалавека, нiчога не разумеючы i жахаючыся.

Потым ён ледзьве падняўся на чатыры лапы, пахiстаўся крышку i ўпаў зноў, варушачы лапамi.

– Што ж я нарабiў! – схапiўся за галаву Клiм. – Цяпер давядзецца дваццацьпятку аддаваць. Прапалi грошы! – I затрухаўся скоранька-скоранька, быццам уцякаў ад Бiмавага позiрку.

Таго дня Клiм не паказаўся ў вёсцы, недзе працягаўся да ночы. Апоўначы, крадучыся, запоўз у сваю хату, што на краi вёскi.

А як жа Бiм? Дзе ён?

Ён застаўся адзiн на сырой i халоднай зямлi, адзiн-адзiнокi на ўсiм белым свеце. Усярэдзiне нешта абарвалася пасля ўдару, i гэтае "нешта" стала цёплае, яно забiла дыханне, сцiснула грудзi, таму ён i страцiў прытомнасць. Але вось ён кашлянуў, яго вырвала, уздыхнуў – дыхаць балюча. Яшчэ раз схапiў паветра адкрытым ротам i адкашляўся. I ледзьве падняў галаву: поле гойдалася, быццам Бiм плыў на хвалях у паводку. Ён паднатужыўся i сеў: поле гойдалася, сонца гойдалася, быццам падвешанае на вяроўцы.

Сёння ад Бiма хацелi больш, чым ён можа; ад яго патрабавалi: ты павiнны, абавязаны зрабiць тое, чаго не можаш зрабiць, калi хочаш, каб было чыстае тваё сабачае сумленне i iмя. За тое, што не выканаў, жорстка збiлi. Ён, Бiм, не можа душыць падранка, не можа.

"За што-о-о... За што-о-о... – скуголiў цiхенька Бiм. – Дзе ты, мой добры сябар... Дзе-е? Дзе?.." – усё цiшэй i цiшэй жалiўся Бiм i зацiх нарэшце.

Збоку здалося б, што ляжыць у чыстым гразкiм полi мёртвы сабака, але гэта было не так.

Вось ён падняў азадак, абмацаваўся на нагах – не ўпаў. Ступiў раз – не ўпаў. Пастаяў. Ступiў другi раз. I пагробся па вораным полi, цягнучы лапы, закрэслiваючы свой след.

...О вялiкая сабачая мужнасць i цярпенне! Якая сiла зрабiла вас такiмi магутнымi i незнiшчальнымi, што нават у перадсмяротную часiну вы несяце цела ўперад? Хоць памаленьку, але наперад. Наперад, туды, дзе, магчыма, будзе давер i спагада да няшчаснага, адзiнокага, забытага ўсiмi сабакi з чыстаю душою.

I Бiм iшоў. Ледзьве iшоў, але iшоў усё-такi. На губах запенiлася кроў, а ён усё-такi iшоў. Кашляў крывёю, але iшоў. Лажыўся знясiлена на халодную зямлю, уставаў i зноў iшоў наперад.

Ля ручая прагна напiўся вады – стала крышку лягчэй. Нешта падказвала яму нельга адыходзiць ад вады. Ён i сапраўды дабраўся да блiжняе сцiрты, цераз сiлу працiснуўся пад навiслую аж да зямлi салому i зацiх. Так сабакi адлежваюцца ў час хваробы, хаваючыся ад людскога вока i звяроў; гэтаму навучыла iх сама прырода. Хвала яе законнаму парадку i разумнай мэтазгоднасцi!

Колькi Бiм пралежаў без памяцi, ён не ведаў, але, ачнуўшыся, адчуў, як востра балiць у грудзях; галава пайшла кругам, i ён адчуў усiм нутром, што зараз нешта здарыцца з iм, выпаўз з саломы. Паляжаў на паветры, адчуў, што шэрсць стала сухая. Сеў. Асенняя трава цяпер не гойдалася, сцiрта – таксама, сонца – таксама, i яно цёплае, нават чуць грэе. Бiм даплёўся да ручая i зноў пiў, пiў, пiў. Адпачыў крыху i зноў пiў патрошку. Ён заўважыў непадалёку ад ручая стэпавую асаку, дробненькую i яшчэ зялёную, падобную да пырнiку (мароз не скора яе бярэ). Бiм пачаў есцi асаку. Што яму падказала на гэту непрыкметную траву, людзi так нiколi i не даведаюцца, але ён-то ведаў: трэба абавязкова есцi яе. I еў. Потым трапiўся i рамонак, прысохлы, познi, а на iм прыцiснутыя восенню напаўсухiя кветкi. Ён еў i рамонак. Яшчэ раз вярнуўся да ручая, напiўся i пайшоў да вёскi. Iшоў уперад i ўперад.

I такi дабраўся, калi змерклася ўжо. Не, Бiм не пайшоў у вёску. Як жа! Туды пабег Клiм... Не, за iм ён не пойдзе. Клiм можа зноў узяць за аброжак i тады... Не, не быць таму.

Бiм умасцiўся на астатках ад капы, вылежаўся крыху. Пачуў побач сцябло дзядоўнiка, паспрабаваў яго – сухое, адгрыз паўз зямлю i пачаў шчыпаць корань, угрызаючыся глыбей. Гэта ён таксама ведаў, што дзядоўнiк трэба есцi абавязкова.

Вялiкiя i шматбаковыя веды сабакi пра лекi. Пусцiце сабаку, калi ён толькi пачынае шалець, у лес: праз два-тры тыднi ён вернецца схудалы i знясiлены ўшчэнт, але здаровы. Стаў балець у сабакi страўнiк – вядзiце яго ў лес або ў стэп i пажывiце з iм два-тры днi: ён вылечыцца сам травою. Менавiта ў сабакi i трэба вучыцца, як яго лячыць. Прырода замацавала так багатыя "веды" ў сабакi, што дзiву гэтаму чалавек нiколi не перастане дзiвiцца.

...Ноч прайшла. Вялiкая, асенняя нудная ноч, ад якое ныла ўсярэдзiне.

Пракукарэкаў першы певень. Бiм не захацеў чакаць другiх i трэцiх, апошнiх, свiтальных. Ён сiлiўся, але нiяк не мог падняцца з месца ад болю ў грудзях. Але ўсё ж, хоць цераз сiлу, разварушыўся, два разы ўстаючы i кладучыся, ды i патупаў памаленьку.

Ён прыцягнуўся да Хрысана Андрэевiча, узабраўся цераз дзве прыступкi на ганак i прылёг. У доме было цiха.

Хто ведае, можа, i не пайшоў бы ён адсюль сёння, але побач, зусiм побач, прайшоў Клiм, цiха крадучыся, як злодзей. Бiм задрыжаў. Бiм гатовы быў баранiцца да апошняга ўздыху. У iм прачнуўся гонар асуджанага, калi таму больш няма чаго страчваць. Але Клiм перагнуўся цераз балясiну i сказаў паўшэптам:

– Прыйшоў, Чарнавух. – I спехам, торапка патупаў назад, быццам павесялеў.

У Бiма не было сiлы, каб даганяць i адпомсцiць за здраднiцкi ўдар ботам, брахаць ён не мог, таму што, акрамя хрыпу, нiчога не выходзiла са скалечаных грудзей. Але Бiм не хацеў i таго, каб Клiм зноў прыйшоў i ўзяў яго. I вось ён устаў, цiха абышоў па двары, прынюхаўся да падсвiнкаў, да каровы, да авечак, крыху пасядзеў i пайшоў прэч ад вёскi. А як хацелася прылегчы ля сяброў-парасят!

...Праспявалi трэцiя пеўнi. Днела.

Да шашы iшоў сабака. Галава апушчана, хвост вiсеў, як нежывы, быццам у шалёнага. Збоку ён i здаўся б шалёным на самай апошняй стадыi: вось-вось упадзе, наткнуўшыся на тое, што перш трапiцца на дарозе, i памрэ тут жа. Гэта быў наш Бiм, добры i адданы Бiм. Ён iшоў шукаць свайго гаспадара, Iвана Iванавiча. Iшоў дакладна тою самаю дарогаю, па якой яго вялi сюды.

Ад вёскi да аўтобуснага прыпынку было кiламетраў пяць-шэсць, але недзе на паўдарозе ў Бiма зноў не стала сiлы, ён ледзьве давалокся да стога сена. Нехта, крадучы начамi, выскуб у стозе дзiрку – туды Бiм i забраўся. Ляжаў там доўга, амаль цэлы дзень, а на захадзе сонца выбраўся са сваёй схованкi. Хацеў пiць, але вады не было. Боль пёк грудзi, хоць дыхаць стала лягчэй, а галава не закружылася, калi ён рушыў у дарогу. Зараз яму трапiлася вяршалiнка цмену, ён з'еў i гэтыя кветачкi – жоўценькiя, сухiя, якiя не мяняюць свой колер ад пачатку цвiцення да таго, пакуль саспеюць, i на ўсю зiму, да вясны. Абшчыпаў i куст рамонку, але галоўкi яго, аказалася, саспелi, рассыпалiся ў роце i казыталi ў горле. Таму яшчэ мацней захацелася пiць. Калi ён пераходзiў адну дарогу ў полi, трапiлася лужынка расталага снегу ў калюжыне. Так дарога падарыла Бiму вадзiцы. Ён напiўся i пайшоў цiхенька далей.

Зацемна ён дайшоў нарэшце да шашы. Пасядзеў крышку, правёў вачыма некалькi машын з асляпляльна белым святлом i ўжо ведаў: трэба iсцi туды. Але ж не ноччу! А раптам – Клiм? Або – Шэры? Або – воўк?

Бiм вырашыў не адыходзiць ад аўтамабiльнае дарогi i схавацца на ноч дзе-небудзь непадалёку. Ён прыцягся да аўтобуснага прыпынку, дзе быў маленькi домiк без аднае сцяны, але з шырокiмi лаўкамi ў сярэдзiне; там залез пад лаўку, у куток, i пачаў чакаць.

За ноч ён не звёў вачэй, нягледзячы на страшэнную слабасць. То адна, то другая праляталi збоч машыны – дарога жыла i ноччу. Аўтобус ехаў цiшэй ля прыпынку, але таму што не было пасажыраў, не спыняўся.

Ноч была хаця i насцярожаная i хворая, але цёплая, слава богу, – восень яшчэ раз прагнала зiму.

...Што ж было ў вёсцы за гэтыя суткi, пакуль адсутнiчаў Бiм?

Хрысан Андрэевiч з Пятроўнаю вярнулiся з рынка прыцемкамi. Алёшы не было дом на замку. Яны ўвайшлi, палiчылi выручку, схавалi грошы пакуль што ў куфэрак, каб заўтра занесцi ў ашчадную касу. Тут i з'явiўся Алёша.

– Ты куды гэта прапаў? – спытаўся бацька.

– Хадзiў да Клiма.

– Цi ж ён не прывёў Чарнавуха?

– Яшчэ не вярнуўся з палявання.

– Вернецца. Прывядзе – нiкуды не дзенецца, – супакоiла Пятроўна, мераючы Алёшу новы свiтарок.

– Так-то яно так, – няўпэўнена адказаў Хрысан Андрэевiч, – ды толькi Клiм жа зладзюга... Каб хоць браў адно калгаснае, яно там нiчыё, а то i ў калгаснiкаў валачэ. О, з гэтым звяжыся – не будзеш рады. Усякi яго баiцца. Хай лепш бярэ на паляванне Чарнавуха, чорт яго бяры.

– Як гэта – "нiчыё"? – спытаў Алёша. – Наша ж?

– Яно, вядома, так... Агаварыўся... Гэта ты правiльна – нашае... Але як бы табе панятлiвей сказаць? Там – наша, а тут – сваё. Ну, скажам, напрыклад, так: школа, напрыклад, наша i дзецi ўсе нашы, а ты – мой. Цi так: палi – нашыя, а сядзiба – мая... Выходзiць, i жывёла ёсць нашая, а ёсць i свая. Зразумеў?

– Ну дык! Чаму ж не зразумець... А ты – "нiчыё"!

– Тут ты праўду: зусiм нiчыё – не можа такога быць.

Бацька заўсёды гаварыў з Алёшам, як з дарослым. Алёша адказваў тым жа:

– Выходзiць, i Клiм бы браў з нашага, але не з майго.

– Факцiчаскi так, – падвёў вынiк бацька. – Мы ж з табою бяром... сена там цi бурачкоў карове? Бяром. Тайком ад старшынi i ад брыгадзiра, а бяром чуць. Ды i ён, старшыня, ведае, i брыгадзiр ведае, усе ведаюць. I ад гэтага нiкуды не дзенешся: з нашага бяром. I бяром сумленна, з леташнiх стагоў або дабiраем астаткi буракоў. А як жа? Скацiну кармiць трэба.

– Факцiчаскi так, – пацвердзiў трынаццацiгадовы мужычок, якi ўжо можа i чараду пасвiць, i даглядаць "сваю" скацiну, i бiць масла, дапамагаючы мацi, калi не заняты, вядома, i скрэбцi на марозе "нашы" буракi, i капаць "сваю" бульбу.

А Хрысан Андрэевiч тлумачыў далей:

– Як павiнна быць па статуту, так i робiм: там – наша, а тут – маё. Я вось занёс баранчыка ў горад. А як жа? Кармiць-паiць людзей трэба – мы на тое i жывём. I мацi занесла яек. I масла. Усё па статуту, усё планава. Жызня, Алёшка, добра наладзiлася, абуты, апранутыя не горш, чым старшыня цi настаўнiк, тэлевiзары ёсць i ўсё такое, грошы на патрэбу. А хто многа працуе, дык таму толькi работа моцы дадае. Толькi вось гарэлку пiць не трэба, павучаў Хрысан Андрэевiч.

– А сам п'еш, – справядлiва заўважыў Алёша. – Калi не трэба – не трэба. Што толку!

– Гэта ты праўда, – згадзiўся бацька. – Калi ты на брыгадзiра павагу маеш, дык гэта ж не мы завялi... А Клiм – што? Клiм – зладзюга. Як гэта пайсцi да суседа i ўкрасцi куру? Гэта ж трэба на людзей вочы засляпiць. Куды-ы там! Прапаў чалавек.

Чакаючы Чарнавуха, Алёша i Хрысан Андрэевiч прагаварылi так да адзiнаццацi гадзiн вечара. Потым хадзiлi вакол дома, зазiралi да парасят, пад ганак (магчыма, уцёк ад Клiма i схаваўся). Нарэшце Хрысан Андрэевiч пайшоў сам.

Наталля, жонка Клiмава, жанчына затурканая i цiхая, тая самая, што заплакала на бурачным полi, сказала горка:

– Не прыйшоў яшчэ, валацуга. Заначаваў дзе-небудзь, iдал. Або запiўся, пракляты. Ох, гора маё! Лiчы, толькi заўтра прывалачэцца, шатун. А сабаку ён нiдзе не дзене, ведаю яго. Прывядзе...

Хрысан Андрэевiч вярнуўся дадому, расказаў, што чуў, i яны з Алёшкам леглi адпачываць, перагаворваючыся шэптам, каб не пабудзiць мацi. Яны не чулi, як прыходзiў Чарнавух на ганак, як падкраўся i ўцёк Клiм, як пайшоў iх новы добры сябар ад лiхога чалавека.

Ранiцою бацька пабудзiў Алёшку:

– Уставай. На ганку свежыя сляды: прыйшоў Чарнавух.

Удвух яны пачалi шукаць, зваць, свiстаць, але Чарнавух ужо не мог iх чуць. Хрысан Андрэевiч бягом затрухаўся да Клiма, пабудзiў таго.

– Прывёў жа, прывёў, – басiў той хрыпла i незадаволена. – Апоўначы прывёў i не захацеў цябе будзiць... Хочаш, сляды свае пакажу. А ты вось мяне пабудзiў, растрывожыў. Як думаеш: па-чалавечы гэта цi не? Ды i сабака твой нягодны на паляванне. На чорта ён мне – не буду браць нiколi.

Хрысан Андрэевiч не спрачаўся: з гэтым толькi звяжыся.

Абышлi яны з Алёшам усю вёску, усе агароды, былi на калгасным двары (цi не ў сабак гасцюе Чарнавух?). Не, нiхто нiдзе не бачыў Чарнавуха. Прапаў Чарнавух.

– Выходзiць, Клiм збiў яго, – здагадаўся Хрысан Андрэевiч. – Збег Чарнавух.

У Алёшы пякло ад жалю сэрца. Ён пачаў прыглядацца да падлогi на ганку: сляды ўжо высахлi, але месца, дзе ляжаў Чарнавух, было адметна. Алёша прыгнуўся i нечакана крыкнуў на ўвесь двор:

– Тата! Кроў!

Той выбег з хаты, прыгледзеўся: там, дзе ляжала галава Чарнавуха, засталiся высахшыя плямкi слiны, перамешанай з крывёю.

– Звер! – сказаў Хрысан Андрэевiч. Падумаў i папярэдзiў Алёшу: – Глядзi, не звязвайся з гэтым чалавекам – бяды нажывеш. Вось што: пайшлi па Чарнавухавай дарозе – больш няма яму куды iсцi.

Яны дабралiся да аўтобуснага прыпынку, па дарозе клiчучы i шукаючы Чарнавуха, доўга там чакалi i пайшлi дадому. Думалася, што калi iшоў сюды, то цяпер недзе далёка-далёка. Таго дня яны iшлi непадалёку ад стога, дзе адлежваўся Бiм, iхнi Чарнавух.

Вечарам Алёша некалькi разоў выходзiў на ганак, чакаў, клiкаў. А потым вярнуўся ў сенцы, сеў ля сабачае будкi, напханае сенам, i заплакаў, адкрыта, па-дзiцячы, усхлiпваючы i размазваючы рукавом непаслухмяныя слёзы.

Хрысан Андрэевiч пачуў, выйшаў у сенцы, запалiў святло.

– Э, ды ты таго? – здзiвiўся ён.

– Таго, – адказаў Алёша, уздрыгваючы.

Бацька правёў шурпатаю, драўлянаю далонню па сынавых валасах i прамовiў:

– Гэта добра, Алёша... Душа ў цябе ёсць, хлопчык...

Выйшла Пятроўна.

– Шкадуеш Чарнавуха? – спытала яна.

– Шкада, мама!.. Шкада...

– Гора ж якое, бацька! – усхлiпнула яна. – Але што ж цяпер зробiш, Алёшка... Так таму i быць... Шкада...

...А ў гэты самы час Бiм ужо ляжаў пад лаўкаю ў павiльёнчыку аўтобуснага прыпынку.

Ляжаў i чакаў. Чакаў ён толькi аднаго – свiтання.

Раздзел 13

ЛЯСНАЯ БАЛЬНIЦА. ТАТА I МАМА. НАВАЛЬНIЦА Ў ЛЕСЕ

Як толькi засвятлелася на досвiтку, Бiм паспрабаваў устаць, але гэта было нялёгка, амаль немагчыма. Галоўнае, цяжка выпрастацца з абаранка: нешта застыла ўсярэдзiне i быццам склеiла там. Сяк-так, не па-сабачаму, ён спачатку выпрастаў адну заднюю нагу, быццам курыца з-пад крыла, потым другую, упёрся iмi ў сценку i выпаўз з-пад лаўкi. Чуць паляжаў i папоўз з павiльёна. Сеў. Здранцвелыя ногi пачалi ажываць. Перамагаючы боль i суцяшаючы сябе цiхiм паскугольваннем, ён пайшоў – спачатку ледзьве-ледзьве, чыркаючы лапамi па зямлi, потым усё цвярдзей i цвярдзей.

Паспрабаваў крыху трушком – не так балiць у грудзях. I ён павольна-павольна патрухаўся i патрухаўся наперад. З боку здалося б, што сабака i не бяжыць. I не iдзе, а красае нагамi, каб не трэслася толькi тулава. Так Бiму лягчэй. Ён адчуў, што яму i наогул стала здаравей ад травы i ад таго, што пачаў варушыцца. I ён драбнiў, драбнiў па шашы.

Iшоў па левай абочыне дарогi, насупраць сустрэчных машын. Ён, вядома ж, не ведаў "Правiл вулiчнага руху на дарогах СССР", i нiякае логiкi, спрактыкаванасцi ў яго законным руху не было – проста падказваў iнстынкт; па гэтым баку мяне везлi сюды, пайду i назад тою ж дарогаю. Людзi, што мiльгалi ў акенцах машын, няйначай, думалi: "...Разумны сабака – выконвае правiлы руху. Але хворы". На самай жа справе тут нiякага вялiкага розуму не трэба было, каб пацвердзiць, што адпаведны артыкул задавальняе патрабаваннi бяспекi.

Доўга трухаўся Бiм – магчыма, тры, магчыма, чатыры гадзiны (спыняючыся i адлежваючыся – больш, вядома). Рухаўся не скарэй за пешага, магчыма, чуць-чуць i хутчэй. I то ўжо добра!

Але вось ён нечакана нават i для самога сябе, пазнаў той аўтобусны прыпынак, дзе звычайна выходзiў з Iванам Iванавiчам на пачатку палявання. Пазнаў!

Каля павiльёна стаялi людзi i чакалi аўтобуса. Бiм прыпынiўся, не даходзячы да iх, i скiраваў улева, на тую дарогу, па якой хадзiў калiсьцi на паляванне. Нехта засвiстаў яму ўслед, нехта загалёкаў, нехта крыкнуў: "Шалёны!" Бiм не звяртаў увагi. Ён нават прыбавiў ходу, спрабуючы перайсцi ў галоп, але гэтага не ўдалося, хутчэй не пабег, толькi стала яшчэ цяжэй.

Галоўнае – туды. Туды, дзе, магчыма, быў нядаўна цi скора будзе Iван Iванавiч. Туды, наперад.

Бiм трухаўся да лесу. На ўзлеску ён прыпынiўся, агледзеўся i пайшоў у лес. Непадалёку адразу ж знайшоў знаёмую палянку i стаў ля пянька, быццам укопаны. Пастаяў, пакруцiў наўкола носам, не знаходзячы месца, абышоў пянёк, прынюхаўся да самое зямлi. I раптам неяк рашуча лёг ля пянька на апалае лiсце: тут, вось тут заўсёды сядзеў перад паляваннем Iван Iванавiч. Бiм выцягнуў галаву i цёрся, цёрся аб жоўтае лiсце на тым месцы, дзе стаялi некалi ногi яго сябра, хоць увесь пах даўно выветрыўся.

А дзень жа быў цёплы-цёплы!..

Бывае ў познюю восень, нават i пасля зазiмкаў, вернецца лета i патурбуе на адыходзе восень вогненным хвосцiкам. I восень прыгрэецца, запесцiцца i прыцiхне, быццам ласкавы сабака, якога гладзiць жанчына. I тады запахне ў лесе развiтальным водарам апалага лiсця, рубiнавымi ягадамi шыпшыны i бурштынам барбарысу, церпкiм i вострым, як перац, падалешнiкам, баравiком, якога нiхто не зачапiў i якi ўжо рассыпаўся, прамоклы ад вiльгацi, але яшчэ пахучы, якi напамiнае пра мiнулае надвор'е, i пацячэ па лесе ўсмешлiвы добры дух ад сасны да бярозы, ад бярозы да дуба, а той адкажа магутным пахам сiлы, лясное моцы i вечнасцi. Ёсць у лясным паху нешта вечнае i невынiшчальнае, асаблiва адчувальнае ў цёплыя, мяккiя i ласкавыя развiтальныя, апошнiя днi восенi; яна ўжо вольная ад нуднага дажджу, злосных зазiмкавых налётаў i настырных, да ўсяго лiпучых iголак iнею: усё прайшло, усё мiнулася. I быццам восень, засынаючы, бачыць сон пра лета, а нам паказвае ўсё, што прыснiлася, ва ўсёй велiчнасцi адухоўленае прыгажосцi i ў жыватворных водарах зямлi. Шчаслiвы той, хто сумеў узяць сабе ўсё гэта з дзяцiнства i пранёс па ўсiм жыццi, не вылiваючы нi кроплi з падараванага прыродаю сасуда для ратунку душы!

У такiя днi сэрца можа дараваць усё, але i яшчэ больш патрабаваць ад сябе самога. Заспакоены, ты злiваешся ў адно з прыродаю. Гэтымi ўрачыстымi хвiлiнамi асеннiх сноў так хочацца, каб не было няпраўды i бяды на зямлi. I ў цiшынi адыходзячай восенi, агорнуты яе пяшчотнаю дрымотаю, у днi нядоўгага забыцця пра тое, што будзе зiма, ты пачынаеш разумець: толькi праўда, толькi чалавечая вартасць, толькi чыстае сумленне, i пра ўсё гэта – слова. Слова да малых людзей, якiя потым будуць дарослымi, слова да дарослых, якiя не забылiся, што былi калiсьцi дзецьмi.

Магчыма, таму i пiшу я пра лёс сабакi, пра яе вернасць, пра яе сабачую вартасць i адданасць. Пра таго самага сабаку, што ляжаў цёплага-цёплага асенняга дня ў лесе ля пянька. I сумаваў.

Дык вось, у адзiн са шчаслiвых дзён прыроды ў лесе ляжаў няшчасны сабака Бiм. А дзень стаяў – бог ты мой! – цёплы-цёплы!

Але зямля ж была халодная. Таму Бiм скруцiўся ля пянька, быццам ля ног у гаспадара, адпачыў крышку ды i пайшоў павольненька лесам, нешта шукаючы. Ля толькi што зрэзанага ясакара ён пачаў грызцi сакавiтую кару, смачную, любiмую ласiную ежу. Цi здагадваўся Бiм, што i гэтая кара – гаючая. Людзям, мiж iншым, i неўздагад, што востры сабачы нюх, мабыць, пазнае па паху, што шкоднае, што не. Не стаў жа Бiм есцi атрутны падалешнiк, а ля кораня валер'яны спынiўся. Чаму сабакi i каты любяць яго пах?

Таксама невядома. Але Бiм сяк-так капнуў раз-другi мяккую пухова-лiстоўную зямлю, адгрыз карэньчык i з'еў. I яшчэ з'еў. Валяр'янавы корань амаль зверху, даставаць яго лёгка. Але з'еў ён роўна столькi, колькi яму трэба, i нi кроплi не болей, пакруцiўся на адным месцы, быццам вытоптваў, дзе легчы, але месца чамусьцi яму не спадабалася (таксама невядома чаму). Зрабiў невялiкi круг, потым звузiў яго, натрапiў на стары франтавы акопчык, закiданы даверху лiсцем, увайшоў у яго i закруцiўся на месцы, але, вiдаць, не хацеў класцiся, быццам бы перамагаў сон: аднак раптоўна ўпаў на пасцель i адразу ж заснуў моцным сном. Валяр'ян узяў сваё. Купыр завуць яго ў Тамбоўскай вобласцi. Але нi ў адной вобласцi здаровыя сабакi не елi i не ядуць корань купыра, хiба толькi патрэцца каторы аб яго носам, а хворыя вось ядуць. Бiм у адносiнах да гэтага быў не горшы за астатнiх сабак, дарма што iнтэлiгент. Вось ён i з'еў. Так што вельмi прашу вас, цiшэй. Цiшэй. У той ямцы спiць наш добры Бiм.

Ужо трэцiя суткi нiчога не еў Бiм, акрамя травы, не спаў ад болю i асцярогi, вiдаць, i даўно не спаў так моцна. У ямцы было цёпла i цiха. Лес, прыцiхлы па-восеньску, сцярог спакой хворага Бiма, лячыў яго травою i гаючым паветрам. Дзякуй табе, лес!

Прачнуўся Бiм ужо надвячоркам, вылез з ямы. Iсцi хоць i было цяжка, аднак лягчэй, намнога лягчэй, чым ранiцою. Усярэдзiне адпусцiла. Толькi вось сiлы не было яшчэ ранейшае. Ён схадзiў да роднага пянька, пасядзеў крыху i вярнуўся да свайго логаўца. Зноў пасядзеў. I зноў панюхаў навокал, агледзеўся: усё было спакойна. I зноў лёг у цёмную, утульную глыбокую яму. Вiдаць, Бiм снiў прыемны сон. Сапраўды бачыў, таму што злёгку павiльваў хвастом.

Так ён праспаў усю ноч i не змёрз.

На свiтаннi яго пабудзiў цiхi шоргат, ён прыпадняў голаў, прыслухаўся: нехта гробся ў лiсцi. Вылез Бiм, прачытаў носам ледзь адчувальныя без ветру, мiкраскапiчныя струменьчыкi паветра i даведаўся: слонка!

Неадольны паляўнiчы азарт напрудзiў слабае цела i прыглушыў боль, якi цiснуў усярэдзiне. Слонка была крокаў за пяць, не далей. Яна разграбала лiсце, усоўвала нос у мяккую зямлю, дакладна цаляючы ў норку чарвяка-расавiка, выцягвала таго i ахвотна з'ядала. Птушынае крыло цягнулася па зямлi (так застаюцца падранкi пасля гора-паляўнiчых, жывуць да зiмы, а потым або становяцца лiсiнаю здабычаю, або гiнуць, калi ўхiтраюцца ацалець да вялiкiх марозаў).

Бiм пераступiў – слонка не пачула, захапiўшыся работаю. Пераступiў яшчэ раз – не чуе. Слонцы таксама нельга марнаваць час: у цяпло чарвяк падыходзiць наверх або залягае нават пад шчыльным лiсцем. Бiм падкраўся вось так, з-за дрэва, i замёр стойкаю. Нiхто не загадаў яму: "Наперад!", хацеў скочыць на птушку i прыцiснуць яе лапамi, але скочыць не ўдалося: ён проста ўпаў на зямлю i схапiў слонку зубамi. Патрымаў, лежачы на баку, лёг на жывот i... з'еў дзiчыну. Усю. Засталiся толькi пёрцы. Нават дзюбу, зусiм мяккую, як вызначыў Бiм, таксама з'еў усю.