Текст книги "Белы Бiм Чорнае вуха (на белорусском языке)"

Автор книги: Гавриил Троепольский

сообщить о нарушении

Текущая страница: 4 (всего у книги 11 страниц)

– А ты не жывi, – сказаў дворнiк i раўнадушна дадаў:– Бач ты, выхудаў, бедалага.

– Зневажаеш! – гыркнуў Тоўсты.

Спынiлiся тры маладыя хлопцы i чамусьцi ўсмiхалiся, гледзячы на Тоўстага i на Бiма.

– А вам чаго смешна? Чаго смешна? Я кажу яму... сабака! Тысячы сабак, па два-тры кiло мяса кожнаму – дзве-тры тоны ў дзень. Кумекаеце, колькi выходзiць?

Адзiн з хлопцаў запярэчыў:

– Тры кiло i вярблюд не з'есць.

Дворнiк спакойна ўдакладнiў:

– Вярблюды не ядуць мяса. – Нечакана ён ухапiўся за мятлу i замахаў ёю па асфальце перад нагамi ў Тоўстага: – Сыдзi, грамадзянiн! Ну? Я што сказаў!

Тоўсты пайшоў, адплёўваючыся. Тыя ўтрох таксама пайшлi сваёй дарогаю, пасмейваючыся. Дворнiк тут жа перастаў месцi. Ён пагладзiў Бiма па спiне, пастаяў крыху i сказаў:

– Сядзi чакай. Прыйдзе. – I пайшоў у варотцы.

З усяе гэтае сваркi Бiм не толькi зразумеў – "мяса", "сабака", "магчыма", "псiна", але чуў iнтанацыю галасоў i, галоўнае, усё бачыў: а гэтага ўжо хопiць, каб разумнаму сабаку здагадацца: Тоўстаму дрэнна жыць, дворнiку добра; адзiн злосны, другi – добры. Каму ўжо ведаць, калi не Бiму, што нi свет нi зара на вулiцах ёсць толькi дворнiкi i што яны паважаюць сабак. Тое, што дворнiк прагнаў Тоўстага, Бiму нават спадабалася. А ўвогуле ўся гэтая пуставатая гiсторыя толькi забавiла Бiма, хаця, можа, i была ад яе карысць, таму што Бiм пачаў здагадвацца: людзi ўсе розныя, яны могуць быць i добрыя i дрэнныя. I тое карысць, скажам мы збоку. Але пакуль што Бiму гэта было ўсё роўна: ён глядзеў i глядзеў на прахожых.

Некаторыя жанчыны пахлi востра, што аж не вытрываць, ландышамi, пахлi тымi беленькiмi кветачкамi, што забiваюць нюх, i ля якiх Бiм рабiўся бясчутным; у такiм выпадку Бiм адварочваўся i некалькi секунд не дыхаў – яму не падабалася. У большасцi жанчын вусны былi гэткага самага колеру, як сцяжкi на воўчай аблаве; Бiму такi колер таксама не падабаўся, як i ўсiм жывёлам, а сабакам i быкам асаблiва. Амаль усе жанчыны нешта неслi ў руках. Бiм прыкмецiў, што мужчыны з паноскаю трапляюцца радзей, а жанчыны – часта.

...А Iвана Iванавiча ўсё няма i няма. Сябар ты мой! Дзе ж ты?..

Людзi цяклi i цяклi. Журба Бiмава крышку аслабела, рассеялася сярод людзей, i ён яшчэ ўважлiвей пазiраў уперад – цi не iдзе ён. Сёння Бiм будзе чакаць тут. Чакаць!

Каля яго спынiўся чалавек з мясiстымi абвiслымi губамi, глыбока-маршчынiсты, кiрпаты, з вачыма навыкаце i закрычаў:

– Чортведама што! (Людзi сталi прыпыняцца.) Навокал грып, эпiдэмii, рак страўнiка, а тут што? – тыкаў ён усёю далоняю ў Бiма. – Тут, у масе народу, у гушчынi працаўнiкоў, сядзiць жывая зараза!

– Не ўсякi сабака – зараза. Глядзiце, якi мiлы сабака, – запярэчыла дзяўчына.

Кiрпаты паглядзеў на яе зверху ўнiз i знiзу ўверх i адвярнуўся, абураючыся:

– Якое дзiкунства! Якое дзiкунства ў вас, грамадзяначка...

I вось... Эх, калi б Бiм быў чалавек! Вось падышла тая самая цётка, "савецкая жанчына" – тая сплетнiца. Бiм спачатку спалохаўся, але потым натапырыў шэрсць на загрыўку i прыняў абарончую пазiцыю. А цётка затараторыла да ўсiх, хто стаяў паўкругам крыху воддаль:

– Дзiкасць i ёсць дзiкасць! Ён жа мяне ўкусiў. У-ку-сi-ў! – I паказвала ўсiм руку.

– Дзе ўкусiў? – спытаў юнак з партфелем. – Пакажыце.

– Ты мне яшчэ, шчанюк! – Ды i схавала руку.

Усе, акрамя кiрпатага, засмяялiся.

– Выхоўвалi цябе ў iнстытуце, чорта, вось ужо выхавалi, гадзёныша, накiнулася яна на студэнта. – Ты мне, савецкай жанчыне, i не верыш? Ды што ж потым будзе? Да чаго ж мы iдзём, дарагiя грамадзяне? Цi ў нас ужо Савецкае ўлады няма?

Юнак пачырванеў i зазлаваўся:

– Каб вы ведалi, як на вас глядзець людзям збоку, то пазайздросцiлi б гэтаму сабаку. – Ён ступiў да цёткi i крыкнуў: – Хто вам даў права зневажаць?

Хаця Бiм i не зразумеў слоў, але больш не вытрымаў: ён скочыў да цёткi, гаўкнуў на ўсю моц i ўпёрся ўсiмi чатырма лапамi, каб стрымацца (за тое, што потым можа быць, ён не ручаўся). Iнтэлiгент. Ды ўсё-такi сабака.

Цётка закрычала не сваiм голасам:

– Мiлiцыя! Мiлi-i-цыя!

Дзесьцi засвiстаў свiсток, нехта, падыходзячы, крыкнуў:

– Праходзьце, грамадзяне! Праходзьце каму куды трэба! – Гэта быў мiлiцыянер. (Бiм нават чуць павiляў хвастом, хоць i быў устрывожаны.) – Хто крычаў?! Вы? – загаварыў мiлiцыянер да цёткi.

– Яна, – пацвердзiў студэнт.

Умяшаўся Кiрпаты:

– I куды вы гледзiце! Што робiце? – запсiхаваў ён на мiлiцыянера. Сабакi, сабакi на праспекце ў абласным горадзе!

– Сабакi! – крычала цётка.

– I гэтакiя вось яшчэ пiцекантропусы! – крычаў i студэнт.

– Ён мяне збэсцiў! – чуць не плакала цётка.

– Грамадзяне, р-разыдзiцеся! А вы, вы ды i вы, пройдзем да мiлiцыi, сказаў ён да цёткi, юнака i Кiрпатага.

– А сабака? – аж запiшчала цётка. – Чэснага чалавека ў мiлiцыю, а сабаку...

– Не пайду, – адрэзаў юнак.

Падышоў другi мiлiцыянер:

– Што тут?

Чалавек пры гальштуку, пры капелюшы з гонарам i памяркоўна растлумачыў:

– Ды вось, гэты студэнцiк не хоча ў мiлiцыю, не слухаецца. Гэныя вунь, абое, хочуць, а гэны не хочаць. Неслухства? А гэта не дазволена. Вядуць трэба iцiць. Цi мала што... – I ён адвярнуўся ад усiх, закруцiў у сваiм вуху вялiкiм пальцам, быццам каб большая дзiрка стала i лепш чуць было. Гэта быў самы што нi на ёсць жэст уласнай перакананасцi, упэўненасцi ў трываласцi сваiх думак i несумненнай перавагi свае асобы над усiмi, хто тут быў, – нават над мiлiцыянерам.

Абодва мiлiцыянеры зiрнулi адзiн на аднаго, але студэнта ўсё ж павялi з сабою. Следам за iмi патупацеў Кiрпаты i Цётка. Людзi разышлiся i ўжо не зважалi на сабаку, акрамя тае мiлае дзяўчыны. Яна падышла да Бiма i пагладзiла яго, але таксама пайшла за мiлiцыянерамi. Сама пайшла, як бачыў Бiм. Ён паглядзеў ёй услед, патаптаўся на месцы i пабег, дагнаў яе i пайшоў поруч.

Чалавек i сабака iшлi ў мiлiцыю.

– Каго ж ты чакаў, Чорнае вуха? – запытала яна, прыпыняючыся.

Бiм сумна прысеў, апусцiў галаву.

– Падцягло табе жываты, мiлы. Я накармлю цябе, пачакай, накармлю, Чорнае вуха.

Ужо некалькi разоў называлi Бiма "Чорнае вуха". I гаспадар некалi гаварыў: "Эх ты, Чорнае вуха!" Даўно-даўно ён так сказаў, яшчэ ў дзяцiнстве. "Дзе ж ты, мой сябар?" – думаў Бiм. I ўсё ж зноў пайшоў з дзяўчынаю, сумны i журботны.

У мiлiцыю яны прыйшлi ўсе разам. Там крычала цётка, рыкаў кiрпаты дзядзька, угнуўшы голаў, маўчаў студэнт, а за сталом сядзеў мiлiцыянер, незнаёмы, i непрыязна глядзеў на ўсiх траiх.

Дзяўчына сказала:

– Прывяла вiноўнiка. – I паказала на Бiма. – Сiмпатычнейшае стварэнне. Я ўсё чула i бачыла там з самага пачатку. Гэты хлопец, – яна кiўнула на студэнта, – нi ў чым не павiнен.

Расказвала яна спакойна, то паказваючы на Бiма, то на каго-небудзь з траiх. Ёй спрабавалi перабiць гаворку, але мiлiцыянер строга спыняў i Цётку, i Кiрпатага. Ён, было вiдаць, давяраў дзяўчыне. Пад канец яна жартам спыталася:

– Правiльна я гавару, Чорнае вуха? – I да мiлiцыянера яшчэ дадала: – Я Даша. – Потым да Бiма: – Я Даша. Зразумеў?

Уся Бiмава iстота паказвала, што ён яе паважае.

– А ну, iдзi да мяне, Чорнае вуха. Да мяне! – паклiкаў мiлiцыянер. О, Бiм ведаў гэты загад "да мяне". Добра ведаў. I падышоў. Той ласкава палапаў па шыi, узяўся за аброжак, паглядзеў нумарок i нешта запiсаў. А Бiму загадаў:

– Ляжаць!

Бiм лёг так, як i трэба: заднiя ногi пад сябе, пярэднiя выцягнуты ўперад, галава – вочы ў вочы з субяседнiкам i чуць набачок.

Цяпер мiлiцыянер пытаўся ў тэлефонную трубку:

– Таварыства паляўнiчых?

"Паляванне!" – здрыгануўся Бiм. "Паляванне!" Што гэта абазначае тут?

– Таварыства паляўнiчых? З мiлiцыi. Нумар дваццаць чатыры паглядзiце. Сетэр... Як гэта няма? Быць не можа. Сабака харошы, вывучаны... У гарсавет? Добра. – Паклаў трубку i яшчэ раз узяў, нешта пытаўся i пачаў запiсваць, паўтараючы ўслых: – Сетэр, са знешнiмi дэфектамi, пасведчання на радаслоўную няма, гаспадар Iван Iванавiч Iваноў, вулiца Праезджая, сорак адзiн. Дзякую. Цяпер ён загаварыў да дзяўчыны: – Вы, Даша, маладзец. Найшоўся гаспадар.

Бiм затанцаваў, ткнуў носам у калена мiлiцыянеру, лiзнуў руку Дашы i глядзеў у вочы, проста ў вочы, так, як умеюць глядзець толькi разумныя i ласкавыя, даверлiвыя сабакi. Ён жа ўсё зразумеў, што гаварылi пра Iвана Iванавiча, пра яго сябра, пра яго брата, пра яго бога, як на гэта сказаў бы чалавек. I аж уздрыгваў ад хвалявання.

Мiлiцыянер строга буркнуў да Цёткi i Кiрпатага:

– Iдзiце. Усяго добрага.

Дзядзька ўзяўся пiлаваць дзяжурнага:

– I гэта – усё? Якi ж у нас пасля ўсяго будзе парадак? Распусцiлi!

– Iдзiце, iдзiце, дзед. Усяго добрага. Да пабачэння. Адпачывайце.

– Знайшоў мне "дзеда"! Я табе бацька, баця. Нават як ветлiва гаварыць забылiся, с-сукiны сыны. А хочаце вось такiх, – кiўнуў на студэнта, выхоўваць, па галоўцы гладзiць, па галоўцы. А ён вас – пачакайце! – гаў! I з'есць. – Гаўкнуў i сапраўды, якраз як сабака.

Бiм, вядома, таксама гаўкнуў.

Дзяжурны засмяяўся:

– Глядзiце, папаша, а сабака ж вас разумее, спачувае.

А Цётка, здрыгануўшыся ад падвойнага брэху – чалавечага i сабачага, плiшчылася ад Бiма да дзвярэй i крычала:

– Гэта ён на мяне, на мяне! I ў мiлiцыi нiякае абароны савецкай жанчыне!

Яны пайшлi ўсё-такi.

– А мяне што – затрымаеце? – насуплена спытаў студэнт.

– Слухацца трэба, мiлы. Запрашаюць – павiнен iсцi. Так трэба.

– Трэба? Адкуль такое, каб цвярозага чалавека весцi ў мiлiцыю, як злодзея? Цётцы гэтай трэба было пятнаццаць сутак, а вы... Эх, вы! – I пайшоў, пацерабiўшы Бiма за вуха.

Цяпер Бiм ужо зусiм нiчога не разумеў: дрэнныя людзi лаюцца на добрых людзей, добрыя таксама лаюцца, а мiлiцыянер трывае ды яшчэ i пасмiхаецца; тут, вiдаць, i разумнаму сабаку не разабрацца.

– Самi даведзяце? – запытаўся дзяжурны ў Дашы.

– Сама. Дадому, Чорнае вуха, дадому.

Бiм цяпер iшоў паперадзе, азiраўся на Дашу i чакаў яе: ён выдатна ведаў слова "дадому" i вёў яе менавiта дадому. Людзi i не дакумекалi, што ён i сам знайшоў бы кватэру, iм здавалася, што ён неразумны сабака; толькi Даша ўсё зразумела, адна Даша, гэтая бялявая дзяўчына з вялiкiмi задумёнымi i цёплымi вачыма, якiм Бiм паверыў з першага позiрку. I ён прывёў яе да самых сваiх дзвярэй. Яна пазванiла – адказу не было. Пазванiла яшчэ раз, цяпер да суседзяў. Выйшла Сцяпанаўна. Бiм прывiтаў яе: ён быў прыкметна весялейшы, чым учора, ён гаварыў: "Прыйшла Даша. Я прывёў Дашу". (Не было другiх слоў, каб растлумачыць позiркi Бiма на Сцяпанаўну, на Дашу.)

Жанчыны гаварылi цiха i вымаўлялi "Iван Iванавiч" i "асколак", потым Сцяпанаўна адамкнула дзверы. Бiм запрашаў Дашу: не спускаў з яе вачэй. Яна перш-наперш узяла мiску, панюхала кашу i сказала:

– Скiсла. – Выкiнула кашу ў вядро на смецце, вымыла мiску i паставiла зноў на падлогу. – Я зараз прыйду. Чакай, Чорнае вуха.

– Яго Бiмам клiчуць, – паправiла Сцяпанаўна.

– Чакай, Бiм. – I Даша пайшла.

Сцяпанаўна села на крэсла, Бiм сеў насупраць яе, аднак пазiраў увесь час на дзверы.

– А ты змысны сабака, – загаварыла Сцяпанаўна. – Застаўся адзiн, а разбiраешся, хто да цябе з душою. Я вось, Бiмка, таксама... на старасцi год з унучкаю жыву. Бацькi-то нарадзiлi ды i падалiся ў Сiбiр, а я выгадавала. I яна, унучка, добрая, мяне любiць, усiм сэрцам да мяне.

Сцяпанаўна адводзiла душу сама з сабою, гаворачы да Бiма. Так часам людзi, калi няма да каго абазвацца, гавораць да сабакi, да любiмага каня цi кармiцелькi-каровы. Сабакi ж, у якiх выдатны розум, вельмi добра адрознiваюць няшчаснага чалавека i спачуваюць яму. А тут у абаiх: Сцяпанаўна жалiцца Бiму, а Бiм гаруе, мучыцца ад таго, што людзi ў белых халатах забралi яго сябра; бо ўсе непрыемнасцi, што здарылiся за дзень, толькi крыху забавiлi Бiма ад болю, якi цяпер зноў узяўся з новаю сiлаю. Ён разабраў з гаворкi Сцяпанаўны два знаёмыя словы "добра" i "да мяне", сказаныя з сумнай цеплынёю. Вядома ж, Бiм падышоў да самае яе i паклаў галаву на каленi, а Сцяпанаўна прытулiла да вачэй хусцiнку.

Даша вярнулася з пакуначкам. Бiм цiха падышоў, лёг жыватом на падлогу, паклаў адну лапу на яе туфельку, а галаву на другую лапу. Так ён сказаў "Дзякуй табе".

Даша дастала з паперы дзве катлеты, дзве бульбiны i паклала iх у мiску.

– Бяры.

Бiм не ўзяўся есцi, хаця трэцiя суткi ў яго не было ў роце i пылiнкi. Даша далiкатна пацерабiла за загрывак i ласкава гаварыла:

– Вазьмi, Бiм, вазьмi.

Голас у Дашы мяккi, душэўны, цiхi i, здавалася, спакойны; рукi цёплыя i пяшчотныя, ласкавыя. Але Бiм адвярнуўся ад катлет. Даша адкрыла Бiму рот i ўвапхнула туды катлету. Бiм трымаў, трымаў яе ў роце, здзiўлена глядзеў на Дашу, а катлета тым часам пракаўтнулася сама. Тое здарылася i з другою. З бульбiнамi – таксама.

– Яго сiлком кармiць трэба, – сказала Даша Сцяпанаўне. – Ён занудзiў без гаспадара, таму i не есць.

– Ды што ты! – здзiвiлася Сцяпанаўна. – Сабака сам сабе знойдзе. Колькi iх ходзiць, а ядуць жа.

– Што ж рабiць? – спытала Даша ў Бiма. – Ты ж так прападзеш.

– Не прападзе, – упэўнена сказала Сцяпанаўна. – Такi разумны сабака не прападзе. Буду раз у дзень варыць яму кашу. Што ж рабiць? Жывое ж.

Даша нечаму задумалася, потым зняла аброжак.

– Пакуль я не прынясу аброжак, не выпускайце Бiма. Заўтра гадзiн да дзесяцi я прыйду... А дзе ж цяпер Iван Iванавiч? – спытала яна ў Сцяпанаўны.

Бiм страпянуўся: пра яго!

– Павезлi на самалёце ў Маскву. Аперацыя на сэрца, цяжкая. Асколак жа побач.

Бiм – увесь адзiн слых: "асколак", зноў "асколак". У гэтым слове чуваць гора. Але, калi яны гавораць пра Iвана Iванавiча, значыць, ён павiнен недзе быць. Трэба шукаць. Шукаць!

Даша пайшла. Сцяпанаўна – таксама. Бiм зноў застаўся адзiн бавiць ноч. Цяпер ён не-не i задрэмле, але толькi на некалькi хвiлiн. I кожны раз ён снiў Iвана Iванавiча – дома цi на паляваннi. I тады ён прахоплiваўся, азiраўся, хадзiў па пакоi, нюхаў закуткi, прыслухоўваўся да цiшынi i зноў клаўся ля дзвярэй. Вельмi моцна балеў рубец ад дубца, але гэта было нiшто, калi раўняць з большым горам i невядомасцю.

Чакаць. Чакаць. Сцiснуць зубы i чакаць.

Раздзел 7

ПОШУКI ПРАЦЯГВАЮЦЦА

Гэтае ранiцы Бiм ледзь не плакаў. Сонца ўжо вышэй за акно, а нiхто не iдзе. Ён прыслухоўваўся да крокаў жыхароў у пад'ездзе, якiя праходзiлi паўз яго дзверы з верхнiх паверхаў або падымалiся ўгору. Усе крокi знаёмыя, а яго няма i няма. Нарэшце выразна пачуў туфелькi Дашы. Яна! Бiм уголас даў пачуць пра сябе. Яго крык, калi сказаць па-чалавечаму, абазначаў: "Я цябе чую, Даша!"

– Зараз, зараз, – абазвалася яна i пазванiла да Сцяпанаўны.

Яны абедзве ўвайшлi да Бiма. З кожнаю ён павiтаўся, потым кiнуўся да дзвярэй, спынiўся там, павярнуў галаву да жанчын i патрабаваў, прасiў, павiльваючы хвастом: "Адчыняйце! Шукаць трэба".

Даша адзела на яго аброжак, на якiм цяпер была на ўсю шырыню трывала прымацавана латунная пласцiнка-жэтон з выгравiраваным надпiсам: "Яго завуць Бiм. Ён чакае гаспадара. Добра ведае, дзе дом. Жыве адзiн у кватэры. Не крыўдзiце яго, людзi". Даша прачытала надпiс Сцяпанаўне.

– Якая ж ты добрая душа! – успляснула рукамi Сцяпанаўна. – Любiш, выходзiць, сабак?

Даша паглядзела на Бiма i адказала незвычайна:

– Муж мяне пакiнуў, хлопчык памёр... А мне трыццаць год. Жыла на кватэры. Паеду...

– Адзiнокая. Мая ж ты дарагая! – запрыказвала Сцяпанаўна. – Ды гэта ж...

Але Даша абарвала:

– Пайду. – А ад дзвярэй дадала: – Пакуль што не выпускайце Бiма, каб не пабег за мною.

Бiм паспрабаваў працiснуцца ў дзверы разам з Дашаю, але яна адапхнула яго i выйшла разам са Сцяпанаўнай.

Не болей чым праз гадзiну Бiм заскуголiў, потым i завыў ад суму ўголас, так завыў, як пра гэта гавораць людзi: "Хочацца завыць, як сабаку".

Сцяпанаўна выпусцiла яго (Даша цяпер далёка):

– Ну, iдзi, iдзi. Вечарам кашы навару.

Бiм нават i вухам не павёў на сказанае, не зiрнуў у вочы, а кулём зляцеў унiз i – на двор. Чаўнаком паснаваўся па двары, выйшаў на вулiцу, чуць пастаяў, быццам падумаў, а потым пачаў чытаць пахi, радок за радком, нават не звяртаючы ўвагi на тыя дрэвы, дзе стаялi роспiсы братоў i чытаць якiя павiнен кожны сабака, калi хоць крыху паважае самога сябе.

За ўвесь дзень Бiм не знайшоў нiякiх прыкмет Iвана Iванавiча. А надвячоркам на ўсякi выпадак заблудзiў у малады парк новага гарадскога раёна. Там чацвёра хлапчукоў ганялi мячык.

Ён пасядзеў крыху, праверыў наваколле, на колькi хапала яго носа, i хацеў ужо iсцi. Але хлопчык год дванаццацi адышоў ад тых, што гулялi, падышоў да Бiма i з цiкавасцю глядзеў на яго.

– Ты чый? – спытаўся ён, быццам Бiм мог адказаць на пытанне.

Бiм перш-наперш павiтаўся: павiляў хвастом, але нявесела, нахiлiўшы галаву спачатку ў адзiн, а потым у другi бок. Гэта, акрамя ўсяго, абазначала пытанне: "А ты што за чалавек?"

Хлопчык здагадаўся, што сабака пакуль што не зусiм давярае яму, смела падышоў i падаў руку:

– Прывiтанне, Чорнае вуха.

Калi Бiм падаў лапу, хлопчык крыкнуў:

– Хлопцы! Сюды, сюды!

Тыя падбеглi, але спынiлiся ўсё ж наводдаль.

– Глядзiце, якiя разумныя вочы! – дзiвiўся першы хлопчык.

– А можа, ён вучаны? – запытаўся слушна тоўсценькi карапуз. – Толя, Толiк, ты скажы яму што-небудзь – зразумее цi не?

Трэцi, старэйшы за ўсiх, аўтарытэтна заявiў:

– Вучаны. Бачыш, таблiчка на шыi.

– I нiякi не вучаны, – запярэчыў худзенькi хлопчык. – Ён не быў бы такi худы i невясёлы.

Бiм i праўда страшна схудаў без гаспадара, i выгляд у яго змарнелы: падвяло жывот, нерасчэсаная шэрсць скудлачылася на баках i пашарэла на некалi блiскучай спiне. Сум i голад не робяць прыгожым i сабаку.

Толiк дакрануўся Бiму да лба, i той паглядзеў на ўсiх з даверам. Пасля гэтага ўсе па чарзе гладзiлi Бiма, i ён не пярэчыў. Адносiны адразу ж наладзiлiся добрыя, а ў атмасферы поўнага ўзаемаразумення заўсёды не так далёка i да шчырага сяброўства. Толiк услых прачытаў напiсанае на латуннай таблiчцы i ўсклiкнуў:

– Ён – Бiм! Адзiн жыве ў кватэры! Хлопцы, ён есцi хоча. А ну па дамах – i – сюды: нясi хто што можа.

Бiм застаўся з Толiкам, а хлопцы разбеглiся. Цяпер Толiк сеў на лаўку, а Бiм лёг у яго ля ног i глыбока ўздыхнуў.

– Дрэнна, вiдаць, табе, Бiм? – спытаўся Толiк, пагладжваючы сабаку па галаве. – А дзе ж твой гаспадар?

Бiм уткнуўся носам у чаравiк i так ляжаў. Скора паказалiся адно за адным дзецi. Тоўсценькi прынёс булачку, Дарослы – кавалак каўбасы, Худзенькi – два блiнчыкi. Усё гэта яны паклалi перад Бiмам, але ён нават i не панюхаў.

– Ён хворы, – сказаў Худзенькi, – можа, нават i заразны. – I падаўся ад Бiма.

Тоўсценькi таксама нечаму выцер руку аб штаны i таксама адышоў. Дарослы пацёр каўбасою нос Бiму i ўпэўнена сказаў:

– Не будзе. Не хоча.

– Мама казала – усе сабакi заразныя, – усё баяўся Тоўсценькi, – а гэты i саўсiм хворы.

– Ну i iдзi, – сярдзiта буркнуў Толiк. – Каб я цябе тут i не бачыў... "Заразны"... Заразных ловяць жывадзёры, а гэты – вунь з якою таблiчкаю.

Памяркоўны доказ падзейнiчаў: дзецi зноў акружылi Бiма. Толiк пацягнуў за аброжак угару. Бiм сеў. Толiк адхiлiў у яго мяккую губу i ўбачыў шчылiну ў шчэлепах, дзе канчаюцца зубы; адламаў кавалачак каўбасы i ўвапхнуў у гэту шчылiну – Бiм пракаўтнуў. Яшчэ кавалачак – i яшчэ пракаўтнуў. Так i кончылi каўбасу са згоды i адабрэння прысутных. Усе засяроджана назiралi, а Тоўсценькi з кожным глытком таксама каўтаў, хаця ў роце ў яго нiчога i не было: ён быццам дапамагаў Бiму. Кавалачкi булкi нiяк нельга было ўвапхнуць – яна крышылася, тады Бiм урэшце ўзяў булачку сам, лёг на жывот, паклаў булачку на лапы, паглядзеў-паглядзеў на яе i з'еў. Зрабiў ён гэта толькi з павагi да Толiка. У яго такiя ласкавыя рукi i такi мяккi, нават чуць i сумны позiрк, i так ён шкадуе Бiма, што той не вытрываў гэтае душэўнае шчырасцi. Бiм i раней ставiўся да дзяцей iнакш, а цяпер ён зусiм пераканаўся, што маленькiя людзi ўсе добрыя, а вялiкiя бываюць усялякiя, бываюць i дрэнныя. Ён, вядома, не мог ведаць, што маленькiя людзi потым становяцца вялiкiмi i таксама рознымi, але не сабачая гэта работа – разважаць, як i чаму з маленькiх добрых растуць вялiкiя нядобрыя людзi, такiя, як Цётка або Кiрпаты. Ён усяго-наўсяго з'еў булачку з-за Толiка, i ўсё. А ад гэтага яму не стала лягчэй, таму ён не адмовiўся i ад блiнчыкаў. Ды i за цэлы тыдзень Бiм еў толькi другi раз. Першы пасля загаварыў Толiк:

– Паспрабуем уведаць, што ён умее рабiць.

Худзенькi сказаў:

– У цырку, каб скакалi, крычаць "Ап!".

Бiм прыўстаў i ўважлiва паглядзеў на хлопчыка, быццам пытаўся: "Цераз што – ап?!"

Дваiх узялiся за канцы папругi, а Толiк скамандаваў:

– Бiм, ап!

Бiм лёгенька пераскочыў цераз наiўны бар'ер. Усе былi ў захапленнi. Тоўсценькi загадаў выразна:

– Ляжаць!

Бiм лёг (калi ласка, дзеля вас – з задавальненнем!).

– Сядзець, – папрасiў Толiк. (Бiм сеў.) – Падай! – I кiнуў шапку.

Бiм прынёс i шапку. Толiк абняў яго ад захаплення, а Бiм у сваю чаргу не застаўся вiнен i лiзнуў яго проста ў твар, у самую шчаку.

Вядома ж, Бiму зрабiлася куды лягчэй з гэтымi маленькiмi чалавечкамi. Але вось тут-то i падышоў дзядзька, пакручваючы ў руках палачку, падышоў так цiха, што дзецi i не заўважылi яго, пакуль не запытаўся:

– Чый сабака?

На выгляд ён быў важны, пры шэрым вузкаполым капелюшы, пры шэрым банцiку замест гальштука, у шэрым пiнжаку, шэра-белых штанах, з кароткаю шэраю бародкаю, у акулярах. Ён, не зводзячы з Бiма воч, паўтарыў:

– Дык чый жа сабачка, дзецi?

У два галасы адказалi Дарослы хлопчык i Толiк.

– Нiчый, – сказаў наiўна адзiн.

– Мой, – насцярожана адказаў Толiк. – На гэтую часiну мой.

Толiк не раз бачыў Шэрага дзядзьку: ён паважна выгульваўся вакол парку ў адзiночку. Неяк раз вёў з сабою сабаку, якi ўпiраўся i не хацеў iсцi. А аднойчы падышоў да дзяцей i нудзiў iм, што i гуляць яны не ўмеюць так, як некалi, i ветлiвасцi тае няма, i выхоўваюць iх не так, як трэба, не так, як раней, i што за iх людзi ваявалi нават у грамадзянскую вайну, за вось гэтых, такiх, а яны нiчога не паважаюць i нiчога не ўмеюць, i што за ўсё гэта сорамна.

У той далёкi дзень, калi Шэры навучаў iх, Толiку было дзевяць год. Цяпер ужо дванаццаць. Але дзядзька не памятаў пра тое. Цяпер Толiк сядзеў, абняўшы Бiма, i сказаў: "Мой".

– Ну дык як жа: нiчый цi яго? – запытаўся дзядзька да ўсiх, паказваючы на Толiка.

– На ёй вунь i таблiчка ёсць, – умяшаўся не ў пару тоўсценькi.

Шэры падышоў да Бiма, палашчыў за вуха i стаў чытаць на аброжку.

Бiм выразна пачуў, зусiм дакладна: Шэры пахне сабакамi, пахне неяк далёка, мнагадзённа, але пахне. Ён паглядзеў яму ў вочы i адразу ж не паверыў – нi голасу, нi позiрку, нават i паху. Не можа тое быць, каб чалавек проста так увабраў у сябе далёкi пах розных сабак. Бiм прыцiснуўся да Толiка, спрабуючы адкаснуцца ад Шэрага, але той не пускаў.

– Нельга хлусiць, хлопчык, – прысарамацiў ён Толiка. – Па таблiчцы – не твой сабака. Сорамна, хлопчык. Што, цябе бацькi так прывучылi, гаварыць няпраўду? Што ж з цябе будзе, як вырасцеш? Эх-хэ-хэ! – Ён выцягнуў з кiшэнi павадок i прышпiлiў да аброжка.

Толiк схапiўся за павадок i крыкнуў:

– Не чапайце! Не аддам!

Шэры адхiлiў яго руку:

– Я абавязан даставiць яго на месца. А можа, давядзецца i протакал скласцi. (Ён так i сказаў "протакал".) Магчыма, гаспадара яго алкагаль заеў. (Ён так i вымавiў – "алкагаль".) Калi так, то трэба сабаку адабраць. Пасада ў мяне такая – рабiць усё чэсна, па-чалавечы. Вось так-то. Знайду яго кватэру, праверу, цi правiльна.

– А таблiчцы не давяраеце? – з дакорам i амаль скрозь слёзы сказаў Толiк.

– Давяраю, хлопчык, давяраю цалкам. Але... – Ён падняў палец угору i павучальна вымавiў, амаль урачыста: – Давярай, але правярай! – i павёў Бiма.

Бiм упiраўся, азiраўся на Толiка, бачыў, як той пакрыўджана заплакаў, але – што тут зробiш! – потым пайшоў-такi за Шэрым, падцiснуўшы хвост i гледзячы пад ногi, не i падобны сам на сябе. Усiм сваiм выглядам быццам гаварыў ён: "Такое ўжо наша сабачае жыццё, калi нiдзе няма гаспадара". Тут-то толькi i работы – цiмануць за сцягняк i даць лататы, але Бiм – сабака iнтэлiгентны: вядзi куды вядзеш.

Iшлi яны па вулiцы, на якой стаялi новыя дамы. Усе новыя. Усе шэрыя i такiя аднолькавыя, што нават Бiм мог бы сярод iх заблудзiць. У адным з дамоў-блiзнят узышлi на трэцi паверх, пры гэтым Бiм заўважыў, што i дзверы ўсе аднолькавыя.

Адчынiла iм жанчына ў шэрай сукенцы:

– Зноў прывёў? А госпадзi ты мой!

– Не гундзi! – строга абарваў Шэры. Ён зняў з Бiма аброжак i паказаў: На, глядзi. – Жанчына чытала, надзеўшы акуляры, а ён працягваў: – Нiякага паняцця. На ўсю рэспублiку – толькi я адзiн калекцыянер сабачых знакаў. А гэта таблiчка – рэч! Пяцiсоты знак!

Нiчога Бiму не было зразумела, нiчога-нiчога, нiякiх знаёмых слоў, нiякiх зразумелых жэстаў – нiчога. Вось Шэры пайшоў з аброжкам з прыхожай у пакой. Адтуль i паклiкаў:

– Бiм, да мяне!

Бiм падумаў-падумаў i асцярожна пайшоў. У пакоi агледзеўся, не падыходзячы да Шэрага, а так – седзячы ля дзвярэй. На чыстай сцяне вiселi дошкi, абабiтыя аксамiтам, а на iх радамi вiселi сабачыя знакi: нумаркi, жэтоны, медалi шэрыя i медалi жоўтыя, некалькi прыгожых павадкоў i аброжкаў, некалькi ўдасканаленых напыснiкаў i iншыя сабачыя рэгалii, нават капронавая пятля, каб душыць, нашто яна, Бiм не разумеў; дзе здабыў яе ўладар калекцыi – нельга зразумець нават i чалавеку, а Бiму яна здалася звычайнаю вяроўкаю, не болей.

Бiм уважлiва глядзеў, як Шэры пакруцiў у руках аброжак, пласкагубчыкамi зняў таблiчку i прымацаваў яе на адну з дошак на аксамiце; тое самае зрабiў i з нумарком, а потым адзеў на Бiма аброжак i сказаў:

– Ты – добры сабака.

Гэтак жа сама некалi гаварыў гаспадар, але цяпер Бiм не паверыў. Ён выйшаў у прыхожую ля дзвярэй, гаворачы: "Выпускай! Мне няма тут чаго рабiць".

– Ужо выпусцi, – сказала жанчына. – Чаго толькi сюды прыпёр яго? Зняў бы на вулiцы.

– Нельга было – падшыванцы прычапiлiся. I цяпер нельга: убачаць яны яго без таблiчкi, – могуць давесцi да ведама... Так што хай начуе да свiтання. Ляжаць! – загадаў ён Бiму.

Бiм лёг ля дзвярэй: нiчога не зробiш! I зноў жа: трэба было яму завыць уголас, кiдацца па кватэры, накiнуцца на Шэрага, i ўсё! Выпусцiў бы. Але Бiм умее чакаць. Ды i стамiўся ён, знясiлеў так, што нават ля чужых дзвярэй задрамаў на хвiлiну, хоць i трывожным сном.

То была першая ноч, калi Бiм не прыйшоў дадому, у сваю кватэру. Ён гэта адчуў, калi ачнуўся ад дрымоты, i не адразу зразумеў, дзе знаходзiцца. А калi змiкiцiў, засумаваў. Ён жа зноў снiў Iвана Iванавiча; кожны раз, калi толькi засынаў, снiў яго, а прачынаўся i адчуваў цеплыню яго рук, знаёмых са шчанячага ўзросту. Дзе ён, мой харошы i добры сябар? Дзе? Нудота нязносная. Такая цяжкая адзiнота, i нiкуды не дзецца ад яе. А тут яшчэ Шэры чалавек храпе, як заяц пад хортам. I пахне ад усiх гэтых дошак мёртвымi сабакамi. Нудота. I Бiм заскуголiў. Потым i забрахаў двойчы, таксама з лёгкiм падвывам, так, як ганчак, калi дабiрае заячы след па ўчарашняй жыроўцы. I нарэшце не вытрымаў – завыў працяжна.

"Ох-хо-хо-й! Ой-ой, лю-удзi-i, – плакаў ён. – Цяжка мне, ой цяжка без сябра. Адпусцiце вы мяне, адпусцiце шукаць яго. Ой-ой-ой, л-юдзi-i-i, ой!"

Шэры падхапiўся, уключыў святло i пачаў малацiць Бiма палкаю i шыпець:

– Маўчы, маўчы, вырадак! Суседзi чуюць! На табе! На табе!

Бiм адхiляўся ад удараў, iнстынктыўна хаваючы галаву, i стагнаў, як чалавек: "Ох... Ах-х... Ах-хр-р... Ох..."

Але лiхi чалавек злаўчыўся i лупянуў-такi па галаве. Бiм на некалькi секунд страцiў прытомнасць, задрыгаў лапамi, але скора апамятаўся, адскочыў да дзвярэй, упёрся азадкам у куток i выскалiў зубы. Упершыню аскалiўся.

Шэры паплiшчыўся ад Бiма:

– Бач ты! Укусiць яшчэ, чорт... – I расчынiў дзверы.

Але Бiм не верыў нават i таму, што дзверы сапраўды адчынены, не верыў i тады, калi Шэры загаварыў:

– Iдзi, iдзi, iдзi, Бiм, гуляй! Iдзi, сабачка, iдзi.

Не верыў ён гэтаму лiслiваму ласкаваму голасу, таму падлiзванню пасля таго, як бiў. О, падлiзванне пасля таго, як б'юць, – новае Бiмава адкрыццё ў жыццi. Цётка i Кiрпаты – проста нядобрыя людзi. А вось гэты... гэтага Бiм ужо ненавiдзеў. Ненавiдзеў! Бiм пачынаў пераставаць верыць людзям. Менавiта так.

Бiм выцягнуў шыю, выскалiў зубы i... пайшоў на Шэрага, цiха, але рашуча, паволi, але ўпэўнена. Шэры прыцiснуўся да сцяны.

– Ты што? Ты што?

Жанчына ў начной сарочцы крычала на Шэрага:

– Далазiўся! Укусi-iць!

Бiм убачыў, што страшны дзядзька перапужаўся, што ён яго панiчна баiцца. Ад гэтага Бiм упэўнiўся ў сваёй рашучасцi: скочыў, цiмануў ворага, якi хацеў вылузацца, за мяккае месца i выскачыў у расчыненыя дзверы. Бiм бег i адчуваў у роце смак чалавечага мяса з азадка, якi ён зненавiдзеў усёю сваёй iстотаю. Не, Бiм не лiчыў сябе няшчасным i вартым жалю, наадварот, зараз ён быў храбры, а храбрасць заўсёды заадно з гонарам i пачуццём сваёй вартасцi – нават у тхара.

У ранiшнiх прыцемках бег Бiм па вулiцы, хоць i з аброжкам, але ўжо без нумарка "24". Спачатку ён згарача пакiраваў не туды, не ў горад, а з горада (далей дамоў не было). Ён вярнуўся назад i патрапiў у той жа самы лабiрынт аднолькавых дамоў. Кружыў, кружыў, пятляў, пятляў ды i трапiў да таго самага дома, з якога выскачыў. I тут аж заспяшаўся куды патрэбна, а дапамагло яму тое, што людзям амаль не вядома: учора, калi яго вялi тут, ён улавiў на адным вугле роспiс сабрата, на другiм – другога, цяпер жа, прабегшы ад знаёмага па гэтай прыкмеце вугла да наступнага, узяў патрэбны арыенцiр. Сапраўды, трэба выдатнае чуццё, каб не толькi знайсцi тут дом, але i выбрацца адсюль. У Бiма было выдатнае чуццё i цудоўная кемлiвасць.

Ужо завiдна ён дабег да свайго дома, узбег да родных дзвярэй, падрапаўся. Адказу не было. Яшчэ падрапаўся – тое самае: цiшыня. Галоўнае, ля дзвярэй не было слядоў Iвана Iванавiча. I яшчэ рана, вельмi рана, каб Сцяпанаўна пачула скрозь ранiшнi сон пазыўныя Бiма. Ён задумёна пасядзеў ля дзвярэй.

Пасля таго, як бiлi, стукала ў галаве i было млосна, не вытрымаць. Але ён усё ж пайшоў. Пайшоў шукаць свайго сябра. Ды i хто ж, акрамя Бiма, будзе шукаць яго?

Па горадзе бег на выгляд невясёлы засмучаны сабака, але адданы, верны i смелы.

Раздзел 8

ВЫПАДАК НА СТРЭЛЦЫ

Iшлi днi за днямi. Бiм не заўважаў iх ужо. Ён рэгулярна аглядаў горад i ўведваў самыя драбнiцы яго. Цяпер ён хадзiў па зараней намечаным маршруце: каб людзi маглi здагадацца, яны правяралi б па Бiму гадзiннiкi. Паказваўся ля парку ён – пяць гадзiн ранiцы, ля вакзала – шэсць, ля завода – палавiна восьмае, на праспекце – дванаццаць, на левым беразе – чатыры гадзiны апоўднi i гэтак далей.

Завялiся i новыя знаёмыя мiж людзей. Бiм вызначыў, што большасць з iх добрыя, але такiя iшлi па вулiцы моўчкi, а нядобрыя заўсёды многа балбаталi. Знайшоў людзей, якiя пахлi маслам i жалезам (раней ён сустракаў iх па аднаму). Яны штодня, недзе пад восем гадзiн ранiцы, цяклi несупыннаю плынню да варот, потым да дзвярэй будкi.

Тут яны былi гаманлiвыя, як гракi, так што i пачуць, мабыць, нiчога было нельга, ды гэта, мiж iншым, i не цiкавiла Бiма. Ён садзiўся збоч i глядзеў, чакаў.