Текст книги "Так сказаў Заратустра (на белорусском языке)"

Автор книги: Фридрих Вильгельм Ницше

сообщить о нарушении

Текущая страница: 3 (всего у книги 16 страниц)

Дзяржаваю называю я гэтага кумiра; дзяржаваю, дзе ўсе – i добрыя i благiя – упiваюцца атрутай; дзяржаваю, дзе ўсе – i добрыя i благiя – губляюць самiх сябе; дзяржаваю, дзе павольнае самазабойства ўсiх называецца "жыццём".

Зiрнiце ж на ўсiх гэтых лiшнiх! Яны крадуць творы вынаходцаў i скарбы мудрацоў: культурай называюць яны гэты крадзеж – i ўсё ў iх ператвараецца ў хваробы i нягоды!

Зiрнiце на гэтых лiшнiх! Яны ўвесь час хворыя, яны выблёўваюць сваю жоўць i называюць гэта газетай. Яны глытаюць адзiн аднаго i нiяк не могуць сябе стравiць.

Зiрнiце ж на гэтых лiшнiх! Яны грабуць багаццi i бяднеюць яшчэ больш. Яны, нямоглыя, прагнуць улады i, перш за ўсё, яе рычага – грошай!

Зiрнiце, як яны лезуць, гэтыя ўвiшныя малпы! Як караскаюцца адзiн цераз аднаго i зрываюцца ў смярдзючую прорву!

Туды, да трона iмкнуцца яны: у шаленстве сваiм яны думаюць, быццам на троне сядзiць шчасце! Часта бруд сядзiць на троне, а часта сам трон – на брудзе.

Шаленцы ўсе гэтыя, што караскаюцца, як малпы, кiдаюцца, быццам у гарачцы. Смуродам патыхае iхнi кумiр, гэтая халодная пачвара; смярдзяць i яны самыя ўсе разам, службiты iдала.

Братове мае, няўжо вы хочаце задыхнуцца ў смярдзючым чадзе з iх ненажэрных пашчаў? Бiце шыбы, выскоквайце на свабоду!

Уцякайце ад смуроду! Уцякайце ад iдалапаклонства лiшнiх людзей!

Уцякайце ад смуроду! Бяжыце ад чаднага дыму чалавечых ахвяр!

Зямля яшчэ i сёння свабодная для ўзвышаных душ. Яшчэ шмат вольных мясцiнаў для пустэльнiкаў i тых, хто самотны ўдвух; мясцiнаў, дзе веюць пахошчамi спакойныя моры.

Яшчэ адкрыты вялiкiм душам доступ да свабоднага жыцця. Сапраўды, мала чым авалодае той, хто валодае толькi малым: хвала беднасцi!

Толькi там, дзе канчаецца дзяржава, пачынаецца чалавек – не лiшнi чалавек: там гучыць песня таго, хто патрэбен, – адзiная i непаўторная.

Туды, дзе канчаецца дзяржава, – туды глядзiце, братове мае! Хiба не бачыце вы вясёлкi i мастоў, якiя вядуць да Звышчалавека?

Так сказаў Заратустра.

Пра рыначных мух

Дружа мой, уцякай у свой зацiшак! Я бачу, ты аглушаны шумам вялiкiх i паколаты джаламi малых.

Лес i скалы ўмеюць з годнасцю маўчаць разам з табою. Прыпадобнiся ж зноў да ўлюбёнага дрэва твайго: раскiнуўшы голле, прыслухоўваючыся, цiха схiлiлася яно над морам.

Дзе канчаецца адасабленне, там пачынаецца рынак; дзе пачынаецца рынак, там пачынаецца шум вялiкiх актораў i брунжанне ядавiтых мух.

У свеце сама лепшыя рэчы яшчэ нiчога не значаць, пакуль няма таго, хто iх пакажа з памоста: вялiкiмi людзьмi называе натоўп гэтых паказнiкаў.

Дрэнна разумее натоўп усё вялiкае, цi – творчае. Але добра разумее актораў, якiя паказваюць усё вялiкае на сцэне.

Вакол вынаходцаў новых каштоўнасцяў круцiцца свет – нябачна круцiцца ён; а навакол актораў круцяцца натоўп i слава: гэта i называецца светапарадкам.

У актора ёсць дух, але мала сумлення духу. Ён заўсёды верыць у тое, праз што i iншых прымушае паверыць, – ён верыць у сябе самога!

Па-новаму ён верыць заўтра, а паслязаўтра – зноў iнакш. Iмклiвыя ў яго пачуццi, як у натоўпу, i гэтакiя ж пераменлiвыя настроi.

"Перакулiць" азначае ў яго "даказаць"; "збiць з панталыку" – "пераканаць". А лепшаю за ўсякiя доказы ён лiчыць кроў.

Iсцiна, якая пранiкае толькi ў чуйныя вушы, для яго – хлусня i нiшто. Сапраўды, ён верыць толькi ў тых багоў, ад якiх у свеце найболей шуму!

Рынак поўны гарластых блазнаў, i натоўп ганарыцца сваiмi вялiкiмi людзьмi! гэта ў яго – валадары хвiлiны!

Але хвiлiна настойлiвая, i вось – прыспешваюць яны цябе i патрабуюць адказу: так цi не? Бяда, калi ты захочаш паставiць сваё крэсла памiж iхнiмi "за" i "супраць"!

Хай жа не будуць табе спакусаю гэтыя мiтуслiвыя паборцы безумоўнага, табе, любаснiку iсцiны! Яна яшчэ нiколi не трымалася за руку абсалютнага.

Ухiляйся i асцерагайся гэтых настырнiкаў: толькi на рынку прыстаюць з пытаннем – "так" цi "не"?

Павольна цячэ жыццё ўсiх глыбокiх крынiц: яны павiнны доўга чакаць, пакуль даведаюцца, што ўпала ў глыбiнi iхнiя.

У баку ад рынку i славы iдзе ўсё вялiкае; у баку ад рынку i славы жылi заўсёды вынаходцы новых каштоўнасцяў.

Дружа мой, уцякай у свой зацiшак: я бачу, што цябе пакусалi ядавiтыя мухi. Бяжы туды, дзе вее свежы сiберны вецер!

Уцякай у свой зацiшак! Занадта блiзка да малых i нiкчэмных ты жыў; уцякай ад iх небяспечнае помсты! Няма ў iх нiчога, акрамя помсты.

Не падымай на iх рук! Бо iм лiку няма, i не твая гэта доля – аганяцца ад мух.

Iх безлiч, гэтых малых i нiкчэмных; не аднаму ганарыстаму будынку сталiся прычынаю пагiбелi кроплi дажджу i пустазелле.

Ты – не камень, але ўжо робiшся пусты ад мноства кропель, што капаюць на цябе. Шчылiны i трэшчыны паяўляюцца на табе ад тых кропель.

Я бачу, стамiўся ты ад ядавiтых мух i да крывi падрапаны ў многiх мясцiнах, а гонар твой не хоча нават абурыцца.

Крывi тваёй хочуць яны, крывi прагнуць iх бяскроўныя душы – вось i джаляць яны ў нявiннасцi i прастаце сваёй.

Але ты глыбокi i глыбока пакутуеш нават ад нiкчэмных ран; i вось, не паспееш ты вылечыцца – зноў паўзе чарвяк па тваёй руцэ.

Але ты занадта горды, каб узяць i раздушыць гэтых ласуноў; дык сцеражыся, каб не сталася доляй тваёй цярпець ад iх ядавiтай нахабнасцi.

I, хвалячы, брунжаць яны вакол цябе: настырнасць – вось што такое iхнiя пахвалы! Быць блiжэй да скуры i да крывi тваёй – гэтага прагнуць яны.

Яны лiслiвяць табе, як Богу цi д'яблу; яны вiшчаць перад табою, быццам перад Богам альбо д'яблам. Што з таго! Яны лiслiўцы, пахлебцы i не больш за тое.

Бываюць яны ласкавыя i запабеглiвыя з табою. Але такая была заўсёды разумнасць у баязлiўцаў. Так, баязлiўцы – разумныя!

Сваёй нiкчэмнай душой яны шмат думаюць пра цябе: ты заўсёды iм падазроны. Усё, пра што яны думаюць, робiцца падазроным.

Яны караюць цябе за ўсе твае цноты. А даруюць – затое цалкам – толькi памылкi твае.

Бо ты, паблажлiвы i справядлiвы, кажаш: "Не вiнаватыя яны ў сваiм гаротным iснаваннi". А iх дробная душа думае: "Вiна на ўсякiм вялiкiм iснаваннi".

Калi ты паблажлiвы, яны ўсё адно адчуваюць тваю пагарду i вяртаюць табе дабрадзейства тваё, джалячы патаемна.

Твая маўклiвая гордасць заўсёды iм не даспадобы; але яны трыумфуюць, калi ты бываеш настолькi сцiплы, каб стаць славалюбным.

Тое, што пазнаём мы ў чалавеку, успалымняем мы ў iм. Сцеражыся ж малых!

Перад табой яны адчуваюць сябе нiкчэмнымi, i нiкчэмнасць iх тлее i разгараецца ў нябачную помсту.

Хiба ты не заўважаў, як часта яны змаўкалi, калi ты падыходзiў да iх, i як сiла пакiдала iх, быццам з вогнiшча, якое тухне?

Так, дружа мой, дакор сумлення ты блiзкiм тваiм; бо не вартыя яны цябе. Таму яны i ненавiдзяць цябе i гатовыя смактаць тваю кроў.

Блiзкiя твае заўсёды застануцца табе ядавiтымi мухамi; сама велiч твая робiць iх такiмi ядавiтымi i падобнымi на мух.

Дружа мой, уцякай у свой зацiшак, туды, дзе вее свежы сiберны вецер. Не твая гэта доля – аганяцца ад мух.

Так сказаў Заратустра.

Пра цноту

Я люблю лес. У горадзе жыць блага: занадта багата палкiх людзей там.

Цi не лепей дацца ў рукi забойцу, чым у мару палкай жанчыне?

Вы толькi гляньце на гэтых мужчын: iх вочы кажуць, што яны не ведаюць нiчога лепшага на зямлi, чым спаць з жанчынай.

Бруд на дне душы ў iх; i бяда, калi толькi ў бруду гэтага ёсць яшчэ i дух.

О, калi б вы былi дасканалыя, прынамсi, гэтаксама, як звяры! Але звярам уласцiвая нявiннасць.

Хiба я заклiкаю забiваць свае пачуццi? Я заклiкаю да нявiннасцi пачуццяў.

Хiба да цноты я заклiкаю вас? У некаторых цнота – дабрадзейнасць, у многiх – амаль загана.

Яны, магчыма, i стрымлiваюцца, але сабака пачуццёвасцi зайздрослiва выглядвае з усiх iхнiх учынкаў.

Да вышыняў iх дабрадзейнасцi, аж да сферы духу, дзе пануе холад, гонiць iх гэтая жывёлiна, якая нясе з сабою варожасць.

I як вынаходлiва сабака пачуццёвасцi ўмее малiць за калiўца духу, калi яму адмоўлена ў целе!

Вы любiце трагедыi i ўсё, што кроiць вам сэрца, але я не давяраю вашаму сабаку.

У вас надта жорсткiя вочы: надта пажадлiва гледзiце вы на пакутнiкаў. Цi не пераапранулася пажадлiвасць ваша, якая называе сябе цяпер спагадлiвасцю?

I яшчэ такое параўнанне дам вам: многiя, што хацелi выгнаць свайго змушчальнiка, ператварылiся ў свiней.

Каму цнота заважае, таму яе не варта раiць: каб не сталася яна дарогаю ў апраметную, каб не ператварылася ў бруд i пахацiнства душы.

Няўжо я кажу пра нешта бруднае? А ўсё ж гэта – яшчэ не сама благое.

Той, хто спазнае, неахвотна iдзе ў ваду iсцiны не тады, калi яна брудная, а калi яна плыткая.

Сапраўды, ёсць цнатлiвыя да глыбiнi душы: яны паблажлiвыя i смяюцца вельмi ахвотна i весялей за вас.

Яны смяюцца i з цноты i пытаюцца: "Што такое цнота?

Цi не дурасць гэта? Але гэтая дурасць сама прыйшла да нас, а не мы да яе.

Вельмi гасцiнна прытулiлi мы гэтую госцю ў нашым сэрцы: цяпер яна жыве ў нас, хай застаецца колькi хоча!"

Так сказаў Заратустра.

Пра сябра

"Сам-насам з сабою, – думае адлюднiк, – гэта ўжо не адзiн, гэта ўжо зашмат. Заўсёды адзiн ды адзiн – гэта надоўга – два!"

"Я" i "Мяне" не знаюць меры ў гутарцы: як гэта вытрываць, калi б не было сябра?

Сябар адлюднiку – гэта заўсёды трэцi, гэта каранец, якi заважае гутарцы двух заглыбляцца.

Ах, як многа безданяў у адлюднiка. Вось чаму так палка прагне ён сябра i вышынi ягонай.

Нашая вера ў iншых выдае, у што б мы хацелi верыць у самiх сабе. Наша палкае жаданне здабыць сябра – гэта наш прадажнiк.

I часта праз каханне хочуць усяго толькi пераскочыць зайздрасць. I часта нападаюць i робяць сабе ворага толькi на тое, каб прыхаваць сваю слабасць.

"Будзь, прынамсi, маiм ворагам!" – кажа сапраўдная пачцiвасць, якая не адважваецца прасiць сяброўства.

Калi ты хочаш мець сябра, ты павiнен быць гатовы весцi за яго вайну; а каб весцi вайну, трэба ўмець быць ворагам.

У сваiм сябры трэба шанаваць яшчэ i ворага. Хiба можаш ты падысцi да свайго сябра, не падступiўшыся да яго?

Хай будзе твой сябар сама годным ворагам тваiм. Будзь сама блiзкi да сэрца ягонага, супрацiўляючыся яму.

Ты не хочаш перад сваiм сябрам насiць вопратку? Ты робiш гонар яму, паказваючыся такiм, якi ты ёсць? Але за гэта ён пасылае цябе к чорту!

Хто не маскуе сябе, той абурае: у вас аж столькi падстаў баяцца сваёй галiзны! Былi б вы багамi, тады вы саромелiся б сваёй вопраткi!

Не прыхарошвайся дзеля сябра, бо стралой i парывам да Звышчалавека маеш ты быць яму.

Цi глядзеў ты на сябра, калi ён спiць, каб убачыць, якi ён тады? Што такое твар твайго сябра? Гэта – сама твой твар, але ў грубым i недасканалым люстры.

Цi бачыў ты сябра свайго, калi ён спiць? Цi не спалохаўся ты яго выгляду? О, чалавек ёсць нешта такое, што трэба пераадолець.

Здагадвацца i ўмець маўчаць павiнен сябар: не ўсё ты павiнен хацець бачыць. Хай сон твой адкрые табе, што робiць твой сябар, калi чувае.

Хай здагадка твая будзе мiлажальная: даведайся спярша, цi хоча сябар твайго мiлажалю. Можа, ён любiць у табе цвёрды пагляд i позiрк вечнасцi.

Хай будзе твой мiлажаль да сябра схаваны пад моцнай абалонкай, на ёй ты павiнен скрышыць свае зубы. Тады спагада набудзе вытанчанасць i слодыч.

Цi стаў ты чыстым паветрам, хлебам i лекамi свайму сябру? Некаторыя не ўмеюць скiнуць з сябе ланцуг, аднак ратуюць сваiх сяброў.

Ты раб? Тады ты не можаш быць сябрам. Тыран? Тады ты не можаш мець сяброў.

Занадта доўга жылi ў жанчыне раб i тыран. Таму яна няздольная на сяброўства: яна ведае толькi каханне.

У яе каханнi заўсёды ёсць несправядлiвасць i слепата да ўсяго, чаго яна не любiць. Але i ў свядомым каханнi жанчыны ёсць i раптоўнасць, i маланка, i ноч побач з святлом.

Пакуль яшчэ жанчына няздольная на сяброўства. Жанчыны – усё яшчэ кошкi альбо птушкi. Альбо, у лепшым разе, каровы.

Пакуль яшчэ жанчына няздольная на сяброўства: але скажыце вы мне, мужчыны, хто з вас здольны?

О вашая беднасць, мужчыны, о скнарыстасць вашай душы! Тое, што вы даяце сябру, я даю кожнаму свайму ворагу, але ж не раблюся бяднейшы.

Ёсць таварыскасць: хай будзе i сяброўства!

Так сказаў Заратустра.

Пра тысячу i адну мэту

Шмат краiн i народаў пабачыў Заратустра: так ён адкрыў дабро i зло ў розных народаў. Не знайшоў ён на цэлай зямлi сiлы, большай за дабро i зло.

Нiводзiн народ не здолеў бы выжыць, не робячы ацэнкi – што дабро i што зло; каб захавацца, ён павiнен ацэньваць iнакш, чым ягоны сусед.

Многае, што ў адных народаў называюць дабром, у другiх лiчыцца ганьбаю i гiдою – вось што зразумеў я. Многае з таго, што тут называецца лiхам, там ходзiць у пурпурах шаноўлi.

Нiколi сусед не разумеў суседа; заўсёды здзiўлялася душа аднаго з шалу i злосцi другога.

Скрыжаль даброцяў вiсiць над кожным народам. Глядзi, гэта скрыжаль ягоных пераадоленняў, гэта голас ягонай волi да ўлады.

Вартае хвалы ў яго тое, што цяжка робiцца; добрым называецца цяжкае i непазбежнае; а тое, што настолькi моцнае, што аж можа вызвалiцца ад найвялiкшай гароты, – сама рэдкае i цяжкае – ён абвяшчае свяшчэнным.

Тое, што дазваляе яму панаваць, перамагаць i ззяць на зайздрасць суседу, мае ў яго значэнне найвышэйшага, сама першага мернiка каштоўнасцяў i сэнсу ўсiх рэчаў.

Сапраўды, браце мой, калi ты ўведаў патрэбу народа, яго зямлю, i неба, i суседа ягонага, ты адкрыў закон пераадолення яго i адгадаў, чаму ён падымаецца па гэтай лесвiцы да надзеi сваёй.

"Ты заўсёды павiнен быць першы i стаяць наперадзе iншых; нiкога не павiнна любiць твая раўнiвая душа, акрамя сябра", – словы гэтыя ўзрушалi душу грэка, i ён iшоў сцежкай сваёй велiчы.

"Гаварыць праўду i добра валодаць лукам i стрэламi", – лiчылася годнаю, але i нялёгкаю справаю кожнага народа, ад якога паходзiць маё iмя – iмя, якое я нашу з годнасцю i гонарам, хоць i нялёгка мне гэта.

"Шанаваць бацьку i мацi i да патаемных глыбiняў душы аддавацца iх волi" такая скрыжаль пераадолення другога народа, якi ўзвёў яе над сабою i зрабiўся магутнай i вечнай сiлай яе.

"Захоўваць вернасць i ў iмя яе ахвяраваць крывёю i гонарам нават у лiхiх i небяспечных дзеях" – так, павучаючыся, пераадольваў сябе другi народ, i, пераадольваючы, вялiкiя надзеi панёс ён у сабе.

Сапраўды, людзi самi сабе зрабiлi ўсё сваё дабро i зло. Сапраўды, не пазычалi яны i не знайшлi нiчога, i нiшто не ўпала само да iх, быццам голас з неба.

Спачатку чалавек даў каштоўнасць рэчам, каб гэтым захаваць сябе; ён даў рэчам сэнс, чалавечы сэнс. Таму i назваў сябе чалавекам, што пачаў ацэньваць.

Ацэньваць – гэта ствараць. Чуеце вы, творцы! Ацэнка прыўлашчвае каштоўнасць усiм ацэненым рэчам. Толькi праз ацэнку з'яўляецца каштоўнасць: без ацэньвання быў бы пусты арэх быцця. Чуеце вы, творцы!

Перамена каштоўнасцяў – гэта перамена творцаў. Заўсёды будзе разбуральнiкам той, хто робiцца творцам.

Калiсьцi творцамi былi цэлыя народы, i толькi потым – асобныя людзi; сапраўды, асобны чалавек – гэта сама маладое з усяго створанага.

Скрыжалi даброцяў павесiлi над сабою народы. Любоў, якая iмкнецца загадваць, i любоў, якая прагне слухацца, разам стварылi гэтыя скрыжалi.

Iмкненне да статка больш даўняе за iмкненне да свайго "Я": i пакуль добрае iмкненне азначае волю статку, толькi дрэннае сумленне скажа: "Я".

Сапраўды, падступнае i бессардэчнае "Я", якое шукае сваёй выгоды ў выгодзе многiх, – не пачатак статка, а пагiбель яго.

Хто любiць i стварае – вось ён быў заўсёды творцам дабра i зла. Агонь любовi i гневу палае на iмёнах усiх дабрачыннасцяў.

Шмат краiн i народаў пабачыў Заратустра, але не знайшоў ён на цэлай зямлi большае сiлы, чым творы тых, што любяць: Дабро i Зло – iх iмёны.

Сапраўды, пачварная сiла i ўлада гэтай пахвалы i гэтага паганьбення. Скажыце мне, братове мае, хто адолее iх? Хто накiне аковы на тысячагаловага звера, скажыце?

Тысяча мэт было дагэтуль, бо была тысяча народаў. Цяпер не хапае толькi кайданоў на тысячагаловага звера, не хапае адной мэты. У чалавецтва яшчэ пакуль што няма мэты.

Але скажыце мне, братове мае: калi ў чалавецтва дагэтуль няма мэты, дык цi ёсць яно само, цi яго яшчэ няма?

Так сказаў Заратустра.

Пра любоў да блiзкага

"Вы тулiцеся да блiзкага i гаворыце прыгожыя словы. А я кажу вам: ваша любоў да блiзкага – гэта толькi любоў да самога сябе.

Вы ўцякаеце да блiзкага ад самiх сябе i хацелi б выдаць гэта за дабрачыннасць; а я наскрозь бачу вашу "самаадданасць".

"Ты" старэйшае за "Я"; "Ты" абвешчана свяшчэнным, але пакуль што не прызнана свяшчэнным "Я": i вось – чалавек тулiцца да блiзкага.

Хiба ж заклiкаю я вас любiць блiзкага? Я лепей параю вам уцякаць ад блiзкiх i любiць далёкiх!

Вышэй за любоў да блiзкага стаiць любоў да далёкага i будучага; вышэй за любоў да чалавека – любоў да дзеяў i прывiдных яваў.

Гэтая прывiднасць, што лунае над табой, браце мой, прыгажэйшая за цябе; чаму б табе не аддаць ёй сваё цела i кроў? Але ты баiшся i ўцякаеш да блiзкага.

Вы не трываеце сябе i недастаткова сябе любiце: i вось вы хочаце спакусiць блiзкага свайго на любоў да вас i пазалацiць сябе ягонымi аблудамi.

Я хацеў бы, каб вы не трывалi ўсiх гэтых блiзкiх i суддзяў iхнiх; тады вы мусiмеце стварыць з самiх сябе сябра з перапоўненым сэрцам.

Вы запрашаеце сведку, калi хочаце, каб вас пахвалiлi; i калi вы пераканалi яго думаць пра вас добра, тады i самi пачынаеце думаць пра сябе добра.

Хлусiць не толькi той, хто гаворыць насуперак таму, што ён ведае, а найперш той, хто гаворыць насуперак свайму няведанню. Менавiта так вы стасункуецеся памiж сабою, уводзячы наконт сябе ў зман сваiх суседзяў.

Неразумны гаворыць пра сябе так: "Стасункi з людзьмi псуюць характар, асаблiва калi яго няма".

Адзiн iдзе да блiзкага, бо шукае сябе, а другi – бо хоча страцiць сябе. Ваша неразумная любоў да сябе ператварае вашу адзiноту ў турму.

Далёкiя расплачваюцца за вашу любоў да блiзкага; i кожны раз, калi вы зберацеся ўпяцёх, шосты павiнен памерцi.

Я не люблю вашых святаў: надта багата актораў сустракаю я там, i нават гледачы часта прыкiдваюцца акторамi.

Не пра блiзкага я вучу вас, а пра сябра. Хай будзе сябар вам святам зямлi i прадчуваннем Звышчалавека.

Я вучу вас пра сябра i поўнiцу сэрца ягонага. Але трэба ўмець быць губкай, калi хочаш, каб цябе любiлi ад поўнiцы сэрца.

Я вучу вас пра сябра, пра шалю дабра, на якой свет стаiць, дасканалы i завершаны; я вучу вас пра стваральнага сябра, якi заўсёды гатовы адарыць такiм светам.

I як гэты свет разгортваецца перад iм, так, згортваючыся, зноў вяртаецца да яго, падобна да станаўлення дабра праз зло, падобна да станаўлення мэты праз выпадак.

Хай будзе табе будучае i далёкае прычынаю твайго сённяшняга: у сябру сваiм любi Звышчалавека, як прычыну сваю любi.

Братове мае, любiць блiзкага не запрашаю я вас, я заклiкаю вас любiць далёкага".

Так сказаў Заратустра.

Пра дарогу стваральнiка

"Браце мой, ты хочаш асамотнiцца? Хочаш шукаць дарогi да самога сябе? Пацярпi крыху i выслухай мяне.

"Хто шукае, той лёгка губляе сябе. Усякае асамотненне ёсць грэх" – так кажа статак. А ты доўга быў у статку.

I голас ягоны яшчэ доўга будзе гучаць у табе. I калi ты скажаш: "У мяне ўжо не адно сумленне з вамi", – гэта будзе скарга i боль.

Бачыш, гэты самы боль народжаны ў табе адным сумленнем: апошнiм водблiскам гэтае сумленне яшчэ ўспыхвае на смутку тваiм.

Але ты хочаш iсцi дарогаю смутку, бо гэта дарога да цябе самога? Тады пакажы, што маеш на гэта i права, i новую сiлу!

А цi ёсць ты новае права i новая сiла? Першы рух? Кола, якое круцiцца само сабою? Цi можаш ты прымусiць зоркi абарочвацца вакол цябе?

О, як многа любацерпцаў за вышыню! I тых, каму яна курчамi славалюбства выходзiць! Пакажы мне, што ты не любацерпец i славалюбец!

О, як многа вялiкiх iдэй, дзеянне якiх падобнае да кавальскiх мяхоў: ад iх чалавек надзiмаецца i робiцца яшчэ пусцейшы.

Ты сябе лiчыш свабодным? Я хачу пачуць тваю галоўную думку, а не тое, што ты ўцёк з-пад ярма.

Цi з тых ты, хто меў права скiнуць ярмо? Ёсць i такiя, што пазбылiся сваёй апошняй вартасцi, адкiнуўшы паслужлiвасць.

Свабодны ад чаго? Што Заратустры да гэтага! Але позiрк твой павiнен сказаць мне: дзеля чаго ты свабодны?

Цi можаш ты стварыць сабе сам дабро i зло? I ўцвердзiць над сабою волю сваю як закон? I быць самому сабе помснiкам i суддзёю закону свайго.

Страшна быць сам-насам з такiм суддзёю i помснiкам. Так кiнута зорка ў пустую прастору i ў ледзяное дыханне адзiноты.

Сёння ты яшчэ пакутуеш ад людскога мноства, ты самотны; пакуль яшчэ з табою ўся твая мужнасць i ўсе твае надзеi.

Але прыйдзе час, i ты стомiшся ад самотнасцi, i сагнецца твая ганарыстасць, i заскрыгоча зубамi твая мужнасць, i ты крыкнеш: "Я адзiнокi!"

Настане час, i не ўбачыш ты больш сваёй вышынi, а ўсё тваё нiзкае будзе блiзка; узнёслае тваё будзе палохаць цябе, быццам прывiд, i ты крыкнеш тады: "Усё – ашуканства!"

Ёсць пачуццi, якiя могуць забiць самотнiка; калi ж гэта iм не ўдаецца, яны павiнны памерцi самi! Але цi здолееш ты зрабiцца забойцам?

Браце мой, цi вядомае табе слова "пагарда". I пакуты справядлiвасцi – быць справядлiвым з тымi, хто пагарджае табою?

Многiх ты прымушаеш мяняць думку пра цябе: за гэта яны жорстка адпомсцяць. Бо ты ж наблiзiўся да iх i ўсё-такi прайшоў мiма: гэтага яны табе нiколi не прапусцяць.

Ты ўздымаешся над iмi; але чым вышэй падымаешся, тым меншым ты здаешся воку зайздрасцi. А найбольш ненавiдзяць таго, хто здольны лётаць.

"Як вы хочаце быць справядлiвымi са мною? – павiнен ты казаць. – Я выбiраю вашую несправядлiвасць як вызначаную мне долю".

Несправядлiвасць i бруд кiдаюць услед самотнаму; але, браце мой, калi ты хочаш зрабiцца зоркай, ты ўсё адно павiнен свяцiць iм!

Сцеражыся добрых i праведных! Яны любяць крыжаваць кожнага, хто сам стварыў сабе цноту: яны ненавiдзяць самотнага.

Пiльнуйся таксама святой прастаты! Усё, што не проста, не святое ў яе; яна таксама любiць бавiцца з агнём – з агнём вогнiшча.

Бойся прыпадкаў сваёй любовi! Надта ж бо хутка падае самотнiк руку першаму лепшаму.

Сяму-таму-iншаму ты павiнен падаць не руку, а толькi даць лапу; i я хачу, каб у лапы тваёй былi пазуры.

Але сама небяспечны вораг, якi табе можа заступiць дарогу, – гэта ты сам: ты сам цiкуеш сябе ў пячорах i ў нетрах.

Самотны, ты ў дарозе да самога сябе! I на гэтай дарозе ты абмiнаеш самога сябе i пройдзеш мiма сямi сваiх засмуцiцеляў!

Ты будзеш сам сабе ерэтыком, i чарадзеем, i вешчуном, i шаленцам, i скептыкам, i бязбожнiкам, i лiхадзеем.

Ты мусiш спалiць сябе ў сваiм полымi, як бы iнакш ты хацеў абнавiцца, не абярнуўшыся спачатку ў попел!

Самотны, ты iдзеш дарогаю стваральнiка: ты хочаш стварыць Бога з тых сямi змусцiцеляў-засмуцiцеляў!

Самотнiк, ты iдзеш дарогаю любовi: самога сябе ты любiш i таму пагарджаеш сабою, як пагарджаюць толькi тыя, што любяць.

Тварыць хоча хай, хто любiць, бо ён пагарджае! Што ведае пра любоў той, хто не пагарджаў тым, што любiў!

З любоўю iдзi ў асамотненне i з прагаю стварання, браце мой; i толькi потым пакульгае за табою справядлiвасць.

З маiмi слязьмi iдзi ў сваё асамотненне, браце мой. Я люблю таго, хто iмкнецца тварыць звыш сябе i таму гiне..."

Так сказаў Заратустра.

Пра старых i маладых жанчын

Чаго ты так баязлiва крадзешся ўпоцемках, Заратустра? I што так старанна хаваеш пад палою?

Цi не скарб якi, падараваны табе? Цi не дзiця, якое толькi што нарадзiлася? А можа, ты спрыяцелiўся з лiхадзеямi i цяпер ходзiш дарогамi злодзеяў?"

"Сапраўды, браце мой, – адказваў Заратустра, – тое, што нясу я, гэта скарб, падораны мне: адна маленькая праўда, вось што нясу я. Аднак яна з норавам i капрызная, як дзiця; i калi б я не зацiскаў ёй рот, яна крычала б бесперастанку.

Калi сёння, на захадзе сонца, iшоў я адзiн сваёй дарогаю, сустрэлася мне старэнькая бабка, i як бы звярнулася да маёй душы:

"Пра многае сказаў Заратустра i нам, жанчынам, але нiчога не сказаў пра жанчыну".

I я запярэчыў ёй: "Гаварыць пра жанчыну трэба толькi з мужчынамi".

"Пагавары пра жанчын i са мною, – папрасiла яна, – я ўжо даволi старая, так што адразу i забудуся".

I я ўмiлажалiўся са старое i сказаў так: усё ў жанчыне – загадка, i на ўсё ёсць адна разгадка: гэта – цяжарнасць.

Мужчына ў жанчыны – сродак; мэта заўсёды – дзiця. А што такое жанчына ў мужчыны?

Дзвюх рэчаў хоча сапраўдны мужчына – небяспекi i гульнi. I таму патрэбна яму жанчына, як сама небяспечная цацка.

Мужчына павiнен быць выхаваны для вайны, а жанчына – для выхавання воiна; усё астатняе – лухта.

Занадта салодкiх пладоў не любiць воiн. Таму i любiць ён жанчыну: горкая яму найсаладзейшая жанчына.

Жанчына разумее дзяцей лепш за мужчыну, але ў мужчыне дзiцячага больш, чым у жанчыне. У сапраўдным мужчыне заўсёды схавана дзiця: яно хоча гульнi. Знайдзiце ж у iм дзiця, жанчыны!

Хай будзе жанчына цацкаю, чыстай i далiкатнай, быццам каштоўны камень, якi блiшчыць цнотамi яшчэ не створанага свету.

Хай зорны прамень ззяе ў каханнi яе! Хай будзе яе недзеяй: "О,калi б мне нарадзiць Звышчалавека!"

Хай адвага будзе ў каханнi яе! Каханнем яна пераможа таго, хто ёй страшны.

Хай будзе гонар у каханнi яе! Зрэшты, жанчына мала глуздуе ў гонары. Хай жа стане гонарам яе – кахаць заўсёды мацней, чым кахаюць яе, i ў каханнi нiколi не быць другою.

Мужчына хай асцерагаецца жанчыны, калi яна кахае: яна iдзе на любыя ахвяры, усё астатняе ў яе не мае вартасцi.

Мужчына хай асцерагаецца жанчыны, калi яна ненавiдзiць: бо мужчына ў глыбiнi душы толькi злы, а жанчына – пахiбная.

Каго ненавiдзiць жанчына найбольш? – Так гаварыла жалеза магнiту: "Найбольш за ўсё я цябе ненавiджу за тое, што ты цягнеш, не маючы даволi сiлы, каб прыцягнуць".

Шчасце мужчыны завуць "Я хачу". Шчасце жанчыны – "Ён хоча".

"Бач, толькi цяпер свет удасканалiўся" – так думае кожная жанчына, калi ўпакорваецца з поўнiцы свайго кахання.

Упакорвацца павiнна жанчына i здабыць глыбiню для сваёй паверхнi. Бо паверхня яе – неспакойнае, бурлiвае шумавiнне на плыткай вадзе.

Наадварот, мужчына глыбокi, яго бурлiвы паток бушуе ў падземных пячорах: жанчына толькi ледзь-ледзь адчувае, але не спасцiгае яго сiлы". I тут запярэчыла мне жанчына: "Шмат вабнага сказаў нам Заратустра, асаблiва занадта маладым.

Дзiўна, Заратустра мала ведае жанчын, аднак мае рацыю, што да iх! Цi не таму гэта, што ў жанчыны няма нiчога немагчымага?

А цяпер прымi як падзяку адну маленькую праўду! Я ўжо залiшне старая на яе!

Угарнi яе i затулi ёй рот, а то яна крычыць занадта голасна, гэтая малая праўдка".

"Давай мне, жанчына, тваю маленькую праўду!" – сказаў я.

I сказала старая жанчына:

"Iдзеш да жанчыны? Не забудзь плётку!"

Так сказаў Заратустра.

Пра ўкус змяi

Аднаго разу ў спякотны дзень заснуў Заратустра пад смакоўнiцаю i прыкрыў рукамi свой твар. I вось – падпаўзла змяя i ўкусiла яго ў шыю так, што ён крыкнуў ад болю. Прыняўшы рукi з твару, ён убачыў гадзюку; а тая пазнала Заратустравы вочы, сумелася i ўжо хацела была адпаўзцi.

"О не, – сказаў Заратустра, – яшчэ не аддзячыўся я! Ты ў час разбудзiла мяне, яшчэ далёкая ў мяне дарога".

"Твая дарога ўжо недалёкая, – журботна адказала гадзюка, – мой яд забiвае".

Заратустра ўсмiхнуўся. "Калi гэта памiраў дракон ад змяiнага яду? запярэчыў ён. – Вазьмi ж свой яд назад! Ты не такая багатая, каб дарыць яго мне". Тады гадзюка абвiлася вакол яго шыi i злiзала з раны яго.

Калi Заратустра расказаў пра гэта сваiм вучням, яны спыталiся ў яго: "У чым жа, Заратустра, мараль тваёй прыпавесцi?" I ён адказаў так:

"Разбуральнiкам маралi называюць мяне добрыя i праведныя: мараль прыпавесцi амаральная.

Менавiта ж: калi ёсць у вас вораг, не плацiце яму за зло дабром, бо гэта пасаромiць яго. Наадварот, пераканайце яго, што ён зрабiў вам дабро.

Лепей разгневацца, чым пасаромiць! I мне не падабаецца, што вы гатовыя дабраслаўляць, калi вас праклiнаюць. Лепей таксама крыху праклясцi!

I калi спасцiгла вас вялiкая несправядлiвасць, адразу адкажыце на яе пяццю малымi! Агiдна глядзець на таго, каго несправядлiвасць гняце толькi аднаго.

Цi вядома вам гэта? Падзеленая несправядлiвасць – гэта ўжо напалову справядлiвасць. I толькi той павiнен браць на сябе несправядлiвасць, каму па сiле несцi яе!

Маленькая помста больш чалавечная за нiякую. I калi кара не ёсць гонар i права злачынцы, дык навошта мне вашыя кары.

Больш высакародна прызнаць сябе несправядлiвым, чым чапляцца за права сваё, асаблiва калi твая праўда. Але на гэта трэба быць удосталь багатым.

Я не трываю вашай халоднай справядлiвасцi, i з вачэй суддзi вашага глядзiць кат з халодным мечам.

Скажыце, дзе знайсцi тую справядлiвасць, якая ёсць любоў з вiдушчымi вачыма?

Дык прыдумайце ж мне такую любоў, якая панясе не толькi любую кару, але i любую вiну!

Прыдумайце такую справядлiвасць, якая апраўдвае ўсiх, акрамя тых, што судзяць!

Хочаце пачуць яшчэ i гэта? У таго, хто хоча быць справядлiвым да канца, нават хлусня ператвараецца ў чалавекалюбнасць.

Як жа зрабiцца справядлiвым да канца? Як аддаць кожнаму сваё! Мне будзе даволi, калi я аддам кожнаму маё.

I нарэшце, братове мае: сцеражыцеся ўнесправядлiвiцца да пустэльнiка! Як пустэльнiк можа забыць? Чым адплацiць!

Пустэльнiк падобны да глыбокага калодзежа. Лёгка кiнуць камень у яго; але пойдзе ён на дно – i скажыце, хто з вас захоча дастаць яго зноў?

Сцеражыцеся скрыўдзiць пустэльнiка. Але калi вы ўсё ж зрабiлi гэта, тады яшчэ i забiце яго!"

Так сказаў Заратустра.

Пра дзiця i шлюб

Ёсць у мяне адно пытанне да цябе – i толькi да цябе, браце мой; як марскi лот, кiдаю яго ў тваю душу, каб даведацца, наколькi яна глыбокая.

Ты малады i марыш пра дзiця i шлюб. I я пытаюся ў цябе: цi той ты чалавек, каб мець права жадаць дзiцяцi?

Цi пераможца ты, цi адолеў самога сябе, цi кiруеш сваiмi пачуццямi, цi гаспадар сваiх цнотаў? Пра гэта пытаюся я ў цябе.

Цi, можа, у жаданнi тваiм гаворыць жывёла i патрэба тваёй прыроды? Альбо адзiнота? Альбо незадаволенасць сабою?

Я хачу, каб твае перамога i свабода прагнулi дзiцяцi. Жывыя помнiкi павiнен ты ставiць перамозе i вызваленню.

Ты павiнен будаваць вышэй i далей за сябе. Але перш збудуй самога сябе, суразмерна з душою i целам.

Расцi ж не толькi ўшыркi, але i ўгору. Сад сужэнства хай дапаможа табе ў гэтым!

Ты павiнен стварыць вышэйшае цела, першы рух, кола, якое круцiцца самое: ты павiнен стварыць творцу.

Шлюб: я так называю волю дваiх стварыць адзiнае, большае за тых, што стварылi яго. Шлюб – гэта ўзаемная павага i шанаванне гэтай волi.

Хай гэта будзе сэнсам i праўдай твайго шлюбу. Але тое, што лiчыцца шлюбам у процьмы людзей, ва ўсiх гэтых лiшнiх, – як гэта назваць?

О, гэтая ўбогасць душы на дваiх! О, гэты бруд душы на дваiх! Гэта нiкчэмная асалода – быць удваiх!

Усё гэта называюць яны шлюбам i кажуць, што саюзы iх змацаваныя на нябёсах.

Тады не трэба мне такога неба лiшнiх людзей! Не, не трэба мне гэтых аблытаных нябеснаю сеткаю жывёл!

Хай не наблiзiцца да мяне гэты Бог, якi, крэкчучы, дабраслаўляе тое, чаго не злучаў!

Але не смейцеся з такiх шлюбаў! Якое дзiця не мае прычыны паплакаць па бацьках сваiх!