Текст книги "Так сказаў Заратустра (на белорусском языке)"
Автор книги: Фридрих Вильгельм Ницше
сообщить о нарушении
Текущая страница: 10 (всего у книги 16 страниц)
– падобна да маленькiх агеньчыкаў успыхваць на высокiх мачтах: хай сабе малое святло, але i яно вялiкая ўцеха тым караблям, якiя збiлiся з дарогi i церпяць бедства.
Многiмi спосабамi, рознымi дарогамi прыйшоў я да сваёй праўды: не па адной лесвiцы падымаўся я ўгору, адкуль позiрк мой ляцеў удалечыню.
Неахвотна распытваў я, якою дарогаю прайсцi, – гэта заўсёды было мне не да густу! Я лепш распытваў i выпрабоўваў гэтыя дарогi.
Выпрабоўваць i распытваць – такiя былi дарогi мае: i сапраўды трэба яшчэ навучыцца адказваць на гэтыя пытаннi! Але такi ўжо мой густ:
– не добры, не благi, а мой густ, якога мне не трэба нi саромецца, нi хаваць.
"Гэта цяпер мая дарога, а дзе ж ваша?" – так адказваю я тым, хто мяне распытвае: "Якою дарогай iсцi?" Бо дарогi, толькi як дарогi, няма!"
Так сказаў Заратустра.
Пра старыя i новыя скрыжалi
1
"Сяджу я тут i чакаю; навокал старыя пабiтыя скрыжалi, а таксама новыя, напалавiну запiсаныя. калi ж настане мая гадзiна?
– гадзiна майго зыходу, зыходу: бо я хачу яшчэ адзiн раз да людзей.
Цяпер я чакаю гэтага: бо спачатку яшчэ павiнны аб'явiцца азнакi, што гадзiна мая настала, – гэта павiнен быць рассмешаны леў з чародкай галубоў.
Чакаючы, гутару сам з сабою, як той, каму ёсць калi. Нiхто нiчога новага мне не кажа: вось я i раскажу сам пра сябе.
2
Калi я прыйшоў да людзей, убачыў, што сядзяць яны на старых прымхах: усе верылi, быццам яны даўно ведаюць, што ёсць чалавеку дабро, а што зло.
Старой пустой забавай здавалiся iм усе гамонкi пра цноту, а той, хто хацеў добра выспацца, балабонiў перад сном пра "дабро" i "зло".
Гэтую дрымоту я страсянуў, калi пачаў вучыць: нiхто яшчэ не ведае, што такое дабро i зло, нiхто, апрача творцы!
А стварае той, хто надае зямлi сэнс i дорыць ёй будучыню, а чалавеку мэту; ён жа i стварае i добрае, i благое.
I сказаў я iм перавярнуць iх старыя кафедры i ўсё, на чым сядзела iх трухлявая пыха; я сказаў iм смяяцца з iх цнатлiвых генiяў, i святых, i паэтаў, i збаўцаў свету.
З iх змрочных мудрацоў каб смяялiся, i з усiх, хто, нiбы чорнае пудзiла, калi-небудзь сядзеў на дрэве жыцця.
На вулiцы iхнiх магiльнiц сеў я побач з груганамi i падлай – i смяяўся з iх мiнулага i яго светлай, разваленай велiкапышнасцi.
Сапраўды, як тапелец i прапаведнiк пакаяння, вылiў я свой гнеў на ўсё, што было ў iх вялiкага i малога: "Лепшае ў iх – нiкчэмнае, кепскае i благое ў iх нiкчэмнае!" – так смяяўся я.
Крыкам i смехам вылiвалася з мяне мудрая палкасць мая, дзiкая мудрасць мая, у гарах народжаная! Найвышэйшая палкасць мая, шумнакрылая!
I часта, калi я смяяўся, яна раптоўна вяла мяне ўдалеч i ўгору: i ляцеў я, трапятлiвы, як страла, у напоеным сонцам захапленнi:
– туды, у далёкую будучыню, якое не бачыла яшчэ нiчыя мара, на Поўдзень такi скварны, што i не снiўся мастакам; туды, дзе багi, танцуючы, саромеюцца любога адзення:
– так я кажу параўнаннямi, запiнаючыся i кульгаючы, як усе паэты: праўда, мне брыдка, што я мушу быць яшчэ i паэтам!
Туды, дзе любое станаўленне здавалася мне боскiм танцам i дзёрзкай весялосцю, а свет – вызваленым з путаў i свабодным, памкнёным да сябе самога:
– быццам багi, якiя вечна шукаюць сябе ў вечных уцёках ад сябе, шчаслiва супярэчачы сабе i зноў, па-новаму, шукаючы сябе, самыя з сабою ў супярэчлiвай згодзе,
– дзе сам час здаваўся мне шчаслiвай насмешкай з iмгненняў, дзе неабходнасцю была сама свабода, якая шчасна гуляла жазлом свабоды,
– дзе знайшоў я i старога свайго д'ябла, i спрадвечнага ворага – Духа Цяжару з усiм, што стварыў ён – Гвалтам, Законам, Неабходнасцю, Вынiкам, Мэтай, Воляй, Дабром i Злом.
Цi ж не павiнна iснаваць нешта, над чым можна танцаваць, летучы танцаваць? Цi не павiнны дзеля лёгкага i найлягчэйшага iснаваць краты i цяжкiя карлiкi?
3
I там гэта было; дзе я падняў з дарогi слова "Звышчалавек" i што чалавек ёсць нешта, што трэба пераадолець,
– што чалавек ёсць мост, а не мэта; што ўслаўляе ён свой полудзень i вечар, як дарогу да новых золкаў:
– слова Заратустры пра Вялiкi Полудзень, якое ўзнёс я калiсьцi над людзьмi, быццам другую вячэрнюю зару.
Сапраўды, я даў iм убачыць новыя зоркi i новыя ночы; i над хмарамi, днямi i ночамi напяў я свой смех, як стракатую палатку.
Я лiчыў iх усiм маiм, змыслам i намыслам: сабраць у адно i сплавiць усё, што ёсць у чалавеку ўрыўкавага, загадкавага i застрашлiва выпадковага,
– як паэт, адгадчык i збаўца ад выпадковага я вучыў iх быць стваральнiкамi будучынi i ратаваць, ствараючы, тое, што было.
Выбавiць у чалавеку яго мiнулае i так пераўтварыць усялякае "Было", каб воля сказала: "Але ж я так хацела! Я так буду хацець!"
– вось што я назваў збавеннем, вось што вучыў я называць збавеннем...
– цяпер я чакаю майго збавення, каб iсцi да iх апошнi раз.
Бо яшчэ адзiн раз я iду да людзей: сярод iх я хачу дайсцi да свайго захаду i, памiраючы, даць iм свой сама багаты дарунак!
Гэтаму я навучыўся ў сонца, калi заходзiць яно, сама багатае свяцiла: яно сыпле золата ў мора з невычэрпных сваiх скарбнiц,
– каб i сама бедны рыбак веславаў залатым вяслом! Якраз яго я аднойчы бачыў, i слёзы ад бачанага не спатолiлi душы маёй.
Як сонца, iдзе Заратустра да захаду: i вось, ён сядзiць, чакаючы, а вакол яго старыя разбiтыя скрыжалi, а таксама i новыя, напалавiну запiсаныя.
4
Глядзiце, вось новая скрыжаль: але дзе мае браты, каб разам са мною занесцi яе ў далiну, у сэрцы людскiя?
Так загадвае мая вялiкая любоў да далёкага: не шкадуй блiзкага твайго! Чалавек ёсць нешта, што трэба пераадолець.
Ёсць многа шляхоў i спосабаў, як пераадолець: твая задача – дабрацца да iх! Але толькi блазен думае: "Цераз чалавека можна пераскочыць".
Пераадолей сябе самога нават у блiзкiм тваiм: i права, якое можаш узяць сiлком, не дазваляй даваць табе так!
Што робiш ты, нiхто нiколi не зробiць табе. Ведайце, няма нiякага аддання.
Хто не можа загадваць, мусiць слухацца. Некаторыя ўмеюць загадваць сабе, але iм шмат чаго не стае, каб слухацца самога сябе!
5
Такiя вось яны, высакародныя душы: яны нiчога не хочуць дарам, тым болей жыцця.
Хто ў чэрнi – той хоча жыць за так, дарам; а мы iншыя, каму жыццё дадзена, мы ўвесь час разважаем, што лепей даль нам на замену!
I сапраўды, высакародная тая казань, якая абвяшчае: "Тое, што нам абяцае жыццё, мы хочам захаваць жыццю!"
Не трэба хацець асалоды, калi не дадзена ёю цешыцца. I яшчэ – не трэба хацець цешыцца асалодай!
Асалода i нявiннасць – сама сарамлiвыя рэчы: яны не хочуць, каб iх шукалi. Iх трэба мець – а шукаць трэба, бадай што, вiну i цярпеннi!
6
О братове мае, першынца заўсёды прыносяць у ахвяру. I вось, сёння мы першынцы.
Усе мы пралiваем кроў на таемных алтарах, згараем у ахвярным полымi ў гонар старых iдалаў.
Наша лепшае яшчэ маладое: i вось – сплываюць слiнаю нашы бяззубыя зяпы. Наша мяса далiкатнае, наша скура – яшчэ толькi ягнячая скура: як жа нам не будзiць сквапнасцi ў жрацоў, прыслужнiкаў старых iдалаў!
У нас самiх яшчэ жыве ён, гэты жрэц, якi смажыць сабе на стол сама далiкатныя лагодкi. О братове мае, як жа першынцы не маюць быць ахвярай!
Але кожны, хто роднасны нам, прагне гэтага; i я люблю тых, хто не хоча берагчы сябе. Пагiбельных, якiя iдуць дарогай захаду, я люблю ўсёй любоўю сваёй: бо яны пераходзяць на той бок.
7
Быць праўдзiвым – гэта могуць нямногiя! А хто можа – яшчэ не хоча! I найменей могуць – добрыя.
О гэтыя добрыя! Добрыя нiколi не кажуць праўды. Духу быць добрым хвароба.
Яны саступаюць, гэтыя добрыя, яны ўпакорваюцца, iх сэрца паўтарае чужое, iх iстота слухаецца: а хто слухаецца, той не чуе самога сябе!
Усё, што ў добрых завецца злом, павiнна ўз'яднацца, каб нарадзiлася адзiная iсцiна: о братове мае, цi дастаткова злыя вы для гэтай iсцiны?
Дзёрзкая адвага, доўгi недавер, жорсткае – "не" – перасычанасць, надрэзванне жыцця – як рэдка ўсё гэта злучаецца ў адно! Але з такога насення расце iсцiна!
Заўсёды побач з лiхiм сумленнем раслi любыя веды! Дык разбiце ж, спазнаўцы, старыя скрыжалi!
8
Калi на вадзе ўмацаваныя палi, калi па-над патокам перакiнутыя кладкi i парэнчы, далiбог – нiхто не паверыць таму, хто скажа: "Усё цячэ".
Але нават дурань яму запярэчыць. "Як? – скажа дурань, – як гэта – усё цячэ? Вунь жа i мост, i парэнчы – яны над патокам!
Над патокам – усё нерухомае i моцнае, усе каштоўнасцi рэчаў, масты, тэрмiны, усё "дабро" i ўсё "зло": усё гэта – моцнае!"
Як жа прыходзiць зiма, утаймавальнiца рэк, дык i разумнейшыя прасякаюцца недаверам; i праўда, не толькi дурнi тады пытаюцца: "Цi не павiнна ўсё стаяць спакойна?"
"У аснове сваёй усё нерухомае" – вось сапраўднае зiмовае вучэнне, прыдатнае бясплоднаму часу, добрая ўцеха запечным лежням.
"У аснове сваёй усё нерухомае" – але i супроць гэтага прапаведуе адлiжны вецер.
Адлiжны вецер – гэта бык, але не той, якi арэ, не, – гэта кручаны бык, разбуральнiк, якi трушчыць лёд гнеўнымi рагамi! А лёд трушчыць масты i парэнчы!
I вось, братове мае, цi не ўсё цячэ цяпер у патоку? Цi не ўсе масты i парэнчы пападалi ў ваду i прапалi? Хто яшчэ трымаецца там за "дабро" i "зло"?
"Гора нам! Шчасце нам! Павеяў цёплы вецер!" – дык прапаведуйце, братове мае, на ўсiх плошчах!
9
Ёсць адна старая аблуда: iмя ёй – Дабро i Зло. Вакол вешчуноў i звездароў дагэтуль абарочвалася кола гэтай аблуды.
Калiсьцi давяралi вешчунам i звездарам i таму верылi: "Усё – лёс: ты павiнен, бо табе – мус!"
Потым перасталi давяраць вешчунам i звездарам i таму верылi: "Усё свабода: ты можаш, бо ты – хочаш!"
О братове мае, да гэтага часу толькi цьмяна здагадваўся чалавек пра зоркi i будучыню, не ведаючы iх: i таму пра дабро i зло дагэтуль толькi здагадваюцца, але не ведаюць iх!
10
"Ты не павiнен рабаваць! Ты не павiнен забiваць" – калiсьцi гэтыя словы абвяшчалiся свяшчэннымi; перад iмi хiлiлi каленi i галовы i разувалiся.
Але я пытаюся ў вас: цi былi на ўсiм свеце страшнейшыя разбойнiкi i забойцы, чым гэтыя святыя словы?
Хiба мала ў самiм жыццi забойства i разбою? I каб сталi свяшчэннымi гэтыя словы, цi не давялося забiць самую iсцiну?
Альбо ж гэта была пропаведзь смерцi – абвяшчалася свяшчэнным тое, што супярэчыць i супрацьстаiць усяму жывому?
О братове мае, разбiце, разбiце старыя скрыжалi!
11
Мне шкада ўсяго мiнулага, бо бачу я: яно запрададзена...
– лiтасцi, духу, вар'яцтву кожнага новага пакалення, якое прыходзiць i ператлумачвае нанава ўсё, што было, так, каб яно зрабiлася яму мостам!
Можа з'явiцца вялiкi тыран, падступны вораг, якi будзе чынiць гвалт над усiм мiнулым у згодзе са сваёй сваволяй, пакуль яно не зробiцца яму мостам, i азнакаю, i герольдам, i пеўневым крыкам.
Але вось другая небяспека i прадмет маёй згрызоты: памяць чэрнi не сягае далей за дзеда, а з дзедам i час спыняецца.
Так адыходзiць у забыццё ўсё мiнулае: бо можа так стацца, што натоўп нiколi не запануе, i час патоне ў плыткай вадзе.
Таму, братове мае, патрэбна новая арыстакратыя, варожая натоўпу i ўсякай тыранii, арыстакратыя, якая зноў напiша слова "высакародны" на новых скрыжалях.
Патрэбна шмат высакародных i яшчэ больш высакародных, каб магла быць арыстакратыя! Альбо, як я аднаго разу сказаў: "Боскасць якраз у тым, што ёсць багi, але няма нiякага Бога!"
12
О братове мае, я паказваю вам новую арыстакратыю i дасвядчаю вас у яе: вы павiнны зрабiцца пачынальнiкамi i выхавальнiкамi, сейбiтамi будучынi,
– праўда, не пра тую арыстакратыю я кажу, месца сярод якое можна купiць, як купляюць яе гандляры за золата: бо ўсё, што мае цану, не мае вялiкай каштоўнасцi.
Ад сёння хай будзе вашым гонарам не тое, адкуль вы паходзiце, а куды прыходзiце. Ваша воля i вашы ногi, якiя iмкнуцца далей за вас самiх, – ад сёння хай будуць вашым новым гонарам!
Няпраўда, што служылi вы прынцу, – што мне да тых прынцаў! – альбо служылi апорай хiсткаму, каб яно стаяла мацней!
Няпраўда, што пры двары ваш род праз прыдворства стаўся прыдворным, i вы навучылiся быць каляровымi, як фламiнга, i гадзiнамi выстойваць у невялiкiх сажалках:
– бо ўменне выстойваць – дабрачыннасць прыдворных; усе яны думаюць, што да шчасця пасля смерцi належыць таксама дазвол сесцi!
I няпраўда, што дух, якi вы называеце святым, вёў вашых продкаў у зямлю абяцаную, якая, як я лiчу, нявартая абяцання: бо там, дзе вырасла найгоршае дрэва, крыж, няма чаго абяцаць!
– i сапраўды, куды б нi вёў "святы дух" сваiх рыцараў, ва ўсiх паходах перад iмi беглi казлы i гусi, апантанцы крыжа i iншыя шалянiцы!
О братове мае, не назад, а наперад павiнен глядзець арыстакратызм ваш! Хай будзеце вы выгнаныя з земляў вашых бацькоў i прадзедаў!
Зямлю дзяцей вашых вы павiнны любiць: любоў гэта хай будзе новым вашым арыстакратызмам; любiце яе, яшчэ не адкрытую зямлю, што ляжыць у далёкiх акiянах! Хай шукаюць яе вашыя караблi!
У дзецях вашых павiнны вы апраўдаць тое, што былi дзецьмi сваiх бацькоў: так вы павiнны адкупiць усё мiнулае! Гэтую новую скрыжаль я станаўлю над вамi!
13
"Навошта жыць? Усё – марнасць! Жыць – гэта малацiць салому, жыць – гэта палiць сябе i ўсё роўна не сагравацца".
Гэтая старая трызня ўсё яшчэ ўважаецца за "мудрасць"; а таму, што старая яна i тхне гнiлiзнай, шануюць яе яшчэ болей. Так i тленне высакароднiць!
Можна дараваць, калi так кажуць дзецi, якiя баяцца агню, бо калiсьцi апяклiся! Шмат дзiцячасцi ў старых кнiгах мудрасцi.
А хто заўсёды "малоцiць салому", – як ён бярэцца ганiць саму малацьбу! Такiм дурням трэба затыкаць рот!
Такiя садзяцца за стол i не прыносяць з сабою нiчога, нават здаровага голаду; i вось паклёп узводзяць яны: "Усё – марнасць!"
Але смачна есцi i пiць, о братове мае, гэта, сапраўды, не марнае мастацтва! Разбiце, разбiце скрыжалi тых, хто нiколi не радуецца!
14
"Чыстаму – усё чыста" – так кажа народ. А я кажу вам: "Свiнням – усё свiнства!"
Фанатыкi i дэвоты з панiклымi сэрцамi прапаведуюць: "Увесь гэты свет брудная пачварына".
Бо ва ўсiх у iх – нячысты дух; асаблiва ў тых, якiя не маюць нi спакою, нi продыху, бо ўбачылi заднi бок свету, – вось i мкнуцца яны ў iншыя светы!
Такiм я кажу проста ў твар, i хай гэта не мiлагучна: свет тым падобны да чалавека, што ў яго ёсць зад – аж настолькi гэта праўда!
У свеце многа бруду: аж настолькi гэта праўда! Але ад гэтага свет – яшчэ не брудная пачварына!
Мудрасць у тым, што многае ў свеце дрэнна пахне: бо сама агiда дае крылы i сiлу, якая ўгадвае чыстыя крынiцы!
I ў найлепшым ёсць нешта агiднае; нават найлепшае – гэта тое, што мае быць пераадолена!
О братове мае, шмат мудрасцi ў тым, што ў свеце ёсць бруд!
15
Я чуў, як звярталiся да свайго сумлення пабожныя шукальнiкi iншага свету, i праўда, без злосцi i фальшу яны гаварылi, хоць на зямлi няма нiчога больш злоснага i фальшывага.
"Хай свет будзе такi, якi ён ёсць! I мезенцам не пакiвай на яго!"
"Не супрацiўляйся таму, хто хоча душыць i палiць, катаваць i лупiць скуру: i мезенцам не пакiвай на яго! Бо так, пакутуючы, вучацца людзi адмаўляцца ад свету".
"А свой розум ты павiнен задушыць сам; бо твой розум – ад гэтага свету: так навучышся ты адмаўляцца ад яго".
Разбiце, разбiце ж, о братове мае, гэтыя старыя скрыжалi пабожнасцi! Разбурце выслоўi паклёпнiкаў на свет!
16
"Хто многа вучыцца, той адвучваецца ад усякiх моцных жаданняў" – так шэпчуцца сёння на ўсiх цёмных вулiцах.
"Мудрасць стамляе, нiшто не акупляецца; ты не павiнен нiчога жадаць!" гэтую новую скрыжаль я знайшоў павешаную нават на кiрмашах.
Разбiце мне, о братове мае, разбiце мне i гэтую новую скрыжаль! Стомленыя ад свету, прапаведнiкi смерцi i турэмшчыкi павесiлi яе: ведайце, што iхняя пропаведзь – гэта пропаведзь рабства!
Бо кепска вучылiся яны, i нават не найлепшаму вучылiся, i ўсяму занадта рана, i ўсяму занадта спехам: бо дрэнна елi яны, i гэта сапсавала iм страўнiк;
– сапсаваны страўнiк – вось гэта i ёсць iхнi дух; гэта ён i наводзiць на думку пра смерць! Сапраўды, братове мае, дух ёсць страўнiк!
Жыццё – гэта крынiца радасцi: але ў кiм гаворыць сапсаваны страўнiк, той бацька смутку, таму ўсе крынiцы затручаныя.
Спазнаваць – гэта радасць таму, у каго iльвiная воля! А хто стамiўся, той слухаецца чужое волi, любая хваля кiдае яго.
Так бывае са слабымi: яны губляюцца на сваiх шляхах. I, нарэшце, iхняя стома пытаецца: навошта iшлi мы тымi шляхамi? Усюды адно i тое самае!"
Прыемна iм слухаць пропаведзь: "Нiчога не акупляецца! Вы не павiнны нiчога хацець!" Але гэта – пропаведзь рабства.
О братове мае, павевам свежага ветру iдзе Заратустра да ўсiх, хто стамiўся ў дарозе сваёй; шмат насоў ён яшчэ прымусiць чмыхаць!
Навошта праз сцены праходзiць маё свабоднае дыханне, у турмы, у запалонены розум праходзiць яно!
"Хацець" – вызваляе, бо хоча азначаць – "ствараць", – так вучу я. Толькi дзеля стваральнасцi вы павiнны вучыцца!
Але каб вучыцца, вы павiнны спярша навучыцца ў мяне, i навучыцца добра! Хто мае вушы, хай чуе!
17
Вось стаiць човен – ён гатовы плысцi туды, магчыма, у вялiкае Нiчога. Але хто захоча ўступiць у гэтае "магчыма"?
Нiхто з вас не хоча ўступiць у Човен Смерцi! Як жа так, вы ж стамiлiся ад свету?
Стомленыя ад свету! Не, вы яшчэ не адкiнулi нават зямлю! Я бачу, што вы ўсё яшчэ юрыце да зямлi i закаханыя ў сваю стомленасць ад яе!
Нездарма адвiсла ў вас губа – на ёй яшчэ сядзiць маленькае зямное жаданне! А ў вачах у вас хiба не носiцца аблачынка зямной радасцi, яшчэ не забытай?
Шмат добрых прыдумак ёсць на зямлi, адны – карысныя, другiя – прыемныя; дзеля iх варта любiць зямлю.
А некаторыя прыдумкi такiя добрыя, што яны, як жаночыя грудзi, карысныя i разам з тым прыемныя.
А вы, стомленыя ад свету! Вы, нядбальцы зямныя! Даць бы вам дубчыкам! Дубчыкам трэба вярнуць бадзёрасць вашым нагам!
Бо калi вы не хворыя i не аджылыя, ад каго стамiлася зямля, дык вы хiтрыя абiбокi або затоеныя пажадлiвыя каты, аматары прысмакаў. I калi не хочаце зноў весела бегаць, дык выпратвайцеся з зямлi!
Няма патрэбы лячыць невылечных: так вучыць Заратустра. Хай выпратваюцца з зямлi!
Але каб паставiць кропку, трэба болей мужнасцi, чым на пiсанне новых вершаў: гэта ведаюць усе лекары i паэты.
18
О братове мае, ёсць скрыжалi, створаныя стомленасцю, i ёсць скрыжалi, створаныя гультайствам – гультайскiя: кажуць яны адно, а хочуць, каб iх чулi па-рознаму.
Зiрнiце на гэтага змардаванага! Адна толькi пядзя аддзяляе яго ад мэты, але ў стомленасцi сваёй ён упарты i звалiўся ён тут, у пыл, гэты адважнiк!
Ад стомленасцi пазяхае ён на шлях свой, на зямлю, на мэту i на сябе: i лепей пакутуе, а нi кроку не хоча ступiць далей, упарцiцца:
– пакутаваць за пядзю ад сваёй мэты! Сапраўды, яшчэ давядзецца за валасы цягнуць яго на нябёсы, – такога героя!
Але лепш пакiньце яго там, дзе ён ляжыць, каб сышоў да яго суцешнiк-сон з асвяжальным пошумам дажджу.
Хай ляжыць, пакуль сам не прачнецца, пакуль сам не адмовiцца ад усялякае стомы i ад усяго, што стома вяшчала ягонымi вуснамi!
Толькi, братове мае, адганiце ад яго сабак, гэтых умлелых лiзуноў, увесь гэты гамуз свалаты:
– увесь гэты гамуз "адукаванай" набрыдзi, што раз'ядаецца на поце герояў!
19
Я замыкаю сябе ў кола i святыя гранiцы; чым вышэй горы, на якiя я ўзыходжу, тым меней людзей падымаецца са мною: з сама свяшчэнных гор я будую горны хрыбет.
Куды б вы нi падымалiся разам са мною, братове мае, глядзiце, каб не падымаўся разам з вамi якi-небудзь захрыбетнiк.
Захрыбетнiк: гэта чарвяк, паўзун, плазун, якi шукае ранаў i патайных хворых закуткаў вашага сэрца, каб тлусцець, раз'ядаючыся на iх.
I ў тым уся штука ягоная, што ён адгадвае стомленасць у душах, якiя ўзыходзяць: у вашай тузе i бяссiллi, у вашай пяшчотнай ветлiвасцi, сарамяжлiвасцi ладзiць ён сваё мярзотнае логвiшча.
Дзе дужы бывае слабы, дзе высакародны – надта лагодны, там i ладзiць ён сваё мярзотнае логвiшча: захрыбетнiк жыве там, дзе ў вялiкага сэрца ў рубцах дробных ран.
Што ёсць найвышэйшы род сутнага i што ёсць найнiкчэмнейшы? Захрыбетнiк гэта сама найнiкчэмнейшы, але той, хто вялiкi, кормiць болей за ўсё захрыбетнiкаў.
Бо калi доўгая тая лесвiца, па якой душа можа ўзыходзiць угору i спускацца ў найглыбейшыя безданi, як не абсесцi яе мноству захрыбетнiкаў?
– бо калi душа шырокая i можа бегаць, блукаць i лунаць у сабе самой; калi гэта душа таго, хто патрэбен, душа, якая палка кiдаецца ва ўсё Выпадковае;
– душа сутная, якая апускаецца ў станаўленне; душа, якая валодае, якая прагне волi i палкiх парыванняў;
– душа, якая ўцякае ад сябе самой i зноў сябе даганяе, апiсваючы шырокiя кругi; душа мудрая, якую так соладка ўмаўляе неразумнасць;
– душа, якая сама сябе любiць, у якой усе рэчы набываюць iмкненне i супрацьборства, прылiў i адлiў свой: – о, як ёй не мець, найвышэйшай душы, найгоршага захрыбетнiка?
20
О братове мае, няўжо я жорсткi? Але я кажу так: што падае, – папхнi!
Усё цяперашняе – яно падае i распадаецца: хто яго ўтрымае! А я хачу яшчэ i папхнуць!
Цi зведалi вы асалоду – скочваць камянi ў прорву са спадзiстых скалаў? Глядзiце, як коцяцца людзi з цяпершчыны ў мае глыбiнi!
Я – уверцюра да iгры найлепшага музыкi, братове мае! Я – прыклад! Рабiце ж на мой прыклад!
I тых, каго не вучыце лётаць, вучыце хутчэй падаць!
21
Я люблю адважных: але мала быць рубакам, трэба яшчэ ведаць, каго рубаць!
I часта адвагi бывае болей у тым, каб утрымацца i прайсцi мiма: i захаваць сябе на больш вартага ворага!
Хай будуць ворагамi вам толькi тыя, хто варты нянавiсцi, а не пагарды: вы павiнны ганарыцца сваiмi ворагамi: так я калiсьцi вучыў вас.
На больш вартага ворага вы павiнны захаваць сябе, братове мае: таму многiх вы павiнны абмiнуць на дарозе сваёй,
– асаблiва ж безлiчны зброд, што гарлае вам у вушы пра народ i народы.
Захавайце ж чыстым сваё вока ад iхнiх "за" i "супраць"! Многа там правiльнага, а многа i няправiльнага: i напоўнiцца гневам той, хто аддасць iм увагу сваю.
Углядацца ў iх, рубаць iх – гэта адно i тое самае; лепей iдзiце ў лясы i ўкладзiце мячы вашыя ў похвы!
Iдзiце сваiмi дарогамi! А народу i народам дайце – хай iдуць сваiмi! Сапраўды, цёмныя дарогi iхнiя, не азораныя анiводнай надзеяй!
Хай гандляр пануе там, дзе ўсё, што блiшчыць яшчэ, – гэта толькi яго золата! Час каралёў мiнуўся: што сёння завецца народам, не заслугоўвае каралёў.
Бачыце ж, як народ пачаў пераймаць гандляроў: здабывае любую выгоду з усякага смецця!
Яны падглядваюць адно аднаго, яны пераймаюць адно аднаго – i гэта ў iх называецца "добрым суседствам". О шчасныя, далёкiя часiны, калi народ казаў сабе: "Я хачу быць над народамi!"
Бо, братове мае: лепшае павiнна панаваць, лепшае хоча панаваць! А дзе вучэнне кажа iнакш, там не хапае лепшых.
22
Пра што б яны крычалi, калi б хлеб свой елi дарам? Падтрыманне жыцця ў целе – вось адзiнае, што падтрымлiвае iх iснаванне i дае змест яму; i хай нялёгка iм гэта даецца.
Яны – драпежныя звяры: у iх "працы" жыве драпежная прага спажывы, i калi яны кажуць: "зарабiць", мне чуецца "абхiтрыць"! I хай нялёгка даецца iм гэта!
Больш драпежнымi павiнны стаць яны, хiтрэйшымi, разумнейшымi i быць больш падобнымi да чалавека, бо ён – сама драпежны звер.
Ва ўсiх звяроў чалавек адабраў iх цноты: таму ўсё i даецца яму цяжэй, чым звярам.
Пакуль што толькi птушкi вышэй за яго. Калi ж ён навучыцца лётаць – бяда! Куды толькi не заляцiць драпежнасць ягоная!
23
Такiмi я хачу бачыць мужчыну i жанчыну: яго – здатным да вайны, яе раджаць дзяцей, але каб яны маглi танцаваць – i нагамi, i галавой.
Хай будзе прапашчы той дзень, калi мы хоць раз не танцуем! Хай назавецца ў нас хлуснёю любая iсцiна, якая без радаснага смеху!
24
Вы бераце шлюб: глядзiце ж, каб не зрабiўся ён вам турмою! Вы надта спяшаецеся, i вось вынiк гэтага – разрыў шлюбу!
Але гэта ўсё-такi лепш, чым схiляцца i хлусiць! Адна жанчына сказала мне: "Я парушыла шлюб, але да гэтага шлюб парушыў – мяне!"
Блага спараваныя, заўважаў я, сама помслiвыя: яны гатовыя помсцiць усяму беламу свету за тое, што ўжо не могуць разлучыцца.
Вось таму я i хачу, каб шчырыя гаварылi адно аднаму: "Мы любiмся; пабачым, цi любоўна паводзiмся! Iнакш зарука нашая – памылка.
Дайце нам часу i нядоўгага шлюбу, каб мы пабачылi, цi вартыя мы на вялiкi шлюб! Вялiкая рэч – быць заўсёды ўдваiх!"
Так я раю ўсiм шчырым; i чым была б мая любоў да Звышчалавека i да ўсяго, што наблiжаецца, калi б я гаварыў i раiў iнакш!
Расцi не толькi ўшыркi, але i ўгору – у гэтым, о братове мае, хай паможа вам сад шлюбу!
25
Глядзiце, хто зачарпнуў мудрасцi са старых крынiц, будзе шукаць новых крынiц i вытокаў будучынi.
О братове мае, скора ўзнiкнуць новыя народы, i зашумяць у новых глыбiнях новыя крынiцы.
Бо землятрус, якi засыпае шмат крынiц, i тады многiя смягнуць, – ён жа вызваляе схаваныя, патаемныя сiлы.
Землятрус адчыняе новыя крынiцы. Пры трасеннi народаў пачынаюць струменiць новыя крынiцы.
I хто крыкне тады: "Вось крынiца многiм сасмяглым, адно сэрца многiм ператомленым, адна воля многiм прыладам", – вакол таго збiраецца народ, iнакш кажучы – шмат выпрабоўцаў.
Хто можа загадваць i хто павiнен слухацца – вось што выпрабоўваецца тады! О, якiмi доўгiмi пашукамi, варажбою, парадамi, промахамi, доследамi i новымi спробамi выпрабоўваецца гэта!
Вось вучэнне маё: чалавечае грамадства – гэта спроба, гэта доўгае шуканне; яно шукае таго, хто загадвае!
– гэта спроба, братове мае! А нiякi не "дагавор"! Разбiце, разбiце мне гэтае слова, слова размяклых i распалавiненых сэрцаў!
26
О братове мае! Хто найбольш небяспечны будучынi чалавецтва? Цi ж бо не добрыя i праведныя!
– цi не тыя, што кажуць i чуюць у сэрцы сваiм: "Мы ўжо ведаем, у чым дабро i праведнасць, мы ўжо дасягнулi гэтага; гора тым, якiя ўсё яшчэ шукаюць!"
I якую шкоду нi чынiлi б лiхiя, шкода ад добрых – сама шкодная!
I як бы нi нашкодзiлi светапаклёпнiкi, шкода ад добрых – сама шкодная!
О братове мае, у сэрцы добрых i праведных зiрнуў калiсьцi той, хто сказаў: "Гэта – фарысеi". Але яго не зразумелi.
I не маглi зразумець яго менавiта добрыя i праведныя: бо iхнi дух паланёны iх чыстым сумленнем. Глупства добрых незвычайна разумнае.
Але вось праўда: добрыя мусяць быць фарысеямi, у iх няма выбару!
Добрыя мусяць укрыжоўваць таго, хто вынаходзiць сваю дабрачыннасць! Такая яна, праўда!
А другi, хто адкрыў iхнюю зямлю, – зямлю, сэрца i зямное царства праведнiкаў, быў той, што спытаўся: "Каго больш за ўсiх ненавiдзяць яны?"
Стваральнiк ненавiсны iм найбольш: той, хто разбiвае скрыжалi ўсiх каштоўнасцяў i нiшчыць старыя каштоўнасцi; яны называюць яго злачынцам.
А добрыя – яны не могуць ствараць: яны заўсёды – пачатак канца:
– яны крыжуюць таго, хто пiша новыя каштоўнасцi на новых скрыжалях, яны прыносяць сабе ў ахвяру будучыню – яны крыжуюць усю чалавечую будучыню!
Гэтыя добрыя – яны заўсёды былi пачаткам канца.
27
О братове мае, цi зразумелi вы i гэтае слова? I тое, што казаў я калiсьцi пра "апошняга чалавека"?..
У кiм найбольшая небяспека будучаму чалавецтву? Цi ж бо не ў добрых i праведных?
Разбiце, разбiце мне добрых i праведных! О братове мае, цi зразумелi вы i гэтае слова?
28
Вы ўцякаеце ад мяне? Вы напалохалiся? Вы дрыжыце ад маёй казанi?
О братове мае, калi я сказаў вам разбiць скрыжалi добрых i праведных, тады ўпершыню я пусцiў чалавека плысцi ў адкрытае мора.
I толькi цяпер iм авалодвае вялiкi страх i абачлiвасць, вялiкая нядужасць i агiда, вялiкая марская хвароба.
Уяўныя берагi i прывiдную бяспеку завялi ў вас добрыя; у падмане гэтых добрых былi вы народжаныя i спавiтыя падманам. Усё, да самых асноў перакручана i перахлушана добрымi.
А той, хто адкрыў зямлю, што называецца "чалавек", той адкрыў i другую "чалавечую будучыню". Ад сёння вы павiнны зрабiцца маракамi, адважнымi i настойлiвымi!
Прыспела ўжо вам хадзiць у рост, братове мае, вучыцеся гэтаму! Многiя маюць патрэбу ў вас, каб, гледзячы на вас, выпрастацца i ўзбадзёрыцца.
Мора бушуе: усё – у моры. Ну што ж! Наперад, верныя марскiя сэрцы!
Што нам тая бацькаўшчына! Туды iмкне карабель, дзе зямля нашых дзяцей! Туды, удалеч, iмклiвей за буру марскую памыкаецца вялiкая наша жаданне!
29
"Чаму ты такi цвёрды? – спытаўся аднаго разу кухонны вугаль у алмаза. – Цi ж мы не блiзкiя сваякi?"
"Чаму вы такiя мяккiя?" – так пытаюся я, о братове мае: цi ж вы не браты мне?
Чаму вы такiя мяккiя, слабыя i дагодлiвыя? Чаму так многа адмаўлення i ўмаўлення ў вашым сэрцы? I чаму так мала лёсу ў вашым позiрку?
I калi вы не хочаце быць лёсам i няўмольнасцю, хiба зможаце вы са мною перамагаць?
I калi цвёрдасць ваша не хоча ззяць, рэзаць i расцiнаць, хiба зможаце вы са мною ствараць?
Бо стваральнiкi – цвёрдыя. I вам павiнна быць шчасце адбiць руку сваю на тысячагоддзях, як на воску...
– шчасце – быццам на медзi, адбiць пiсьмён на волi тысячагоддзяў, на волi, якая цвярдзейшая i высакароднейшая за медзь. Сама высакароднае найцвярдзейшае.
О братове мае, гэтую новую скрыжаль я мацую над вамi: цвярдзейце!
30
О ты, мая воля! Ты, паваротнiца ўсiх нягодаў, ты, мая неабходнасць! Асланi мяне ад малых перамог! Ты, воля душы маёй, якую я называю лёсам! Ты, Ува-Мне! Нада-Мною! Асланi i ахавай мяне дзеля аднаго вялiкага лёсу!
I апошнюю сваю велiч, о воля мая, захавай на апошняе змаганне, каб быць табе няўмольнай у перамозе сваёй! О, хто не быў пераможану ўласнай сваёй перамогай!
О, чый позiрк не цямнеў у гэтым п'янючым сутоннi! О, у каго з пераможцаў ногi не падгiналiся i не развучвалiся стаяць!
Няхай сталы i дасканалы сустрэну я калi-небудзь свой вялiкi Полудзень: як растопленая медзь, як хмара, цяжарная маланкамi, як грудзi, поўныя малака:
– спелы самому сабе i схаванай волi сваёй, быццам лук, успалымнёны да стралы сваёй, як страла, успалымнёная да зоркi сваёй;
– да зоркi, даспелай i дасканалай у зенiце сваiм, – палкай, пранiзанай, шчаслiвай пад забойчымi стрэламi сонца;
– быццам сонца i няўмольная воля яго, гатовая загiнуць у перамозе сваёй!
О воля, адваротнiца ўсiх нягодаў, мая неабходнасць! Захавай мяне на адну вялiкую перамогу!.."
Так сказаў Заратустра.
Той, хто ацаляе
1
Аднае ранiцы, неўзабаве пасля вяртання ў пячору, Заратустра як апантаны, падхапiўся са свайго ложка, крыкнуў страшным голасам i ўстаў над ложкам з такiм выглядам, быццам нехта ляжаў на iм i не хацеў уставаць; i так гучаў Заратустраў голас, што ягоныя звяры, спалохаўшыся, пазбягалiся да яго, а з усiх нораў i шчылiн, што былi непадалёк ад Заратустравай пячоры, усе жывёлы кiнулiся хто куды – ляцелi, беглi, паўзлi, – гледзячы па тым, што ў iх было ногi цi крылы. А Заратустра сказаў такiя словы:
"Падымайся, прадонная думка, выходзь з маёй глыбiнi! Я – свiтанак i твой ранiшнi певень, уставай, заспаны чарвяк, падымайся! Даўно пара табе прачнуцца ад майго голасу!
Развяжы повязi свайго слыху: слухай! Бо i я хачу цябе слухаць! Падымайся! Тут хапае грому, каб i магiлы пачулi!
I сатры сон, i слепату, i тупасць з вачэй! I слухай мяне нават вачыма: бо мой голас ацаляе нават тых, што нарадзiлiся сляпыя.
А прачнуўшыся – чувай вечна: не такi я, каб, разбудзiўшы прабабку, сказаць ёй: "Спi далей!"
