Текст книги "Тяжелое сердцебиение (ЛП)"
Автор книги: Джанесса Биар
сообщить о нарушении
Текущая страница: 8 (всего у книги 13 страниц)
Але ўсё адно жахлівей не было нічога. Падалі лесвіды, а яны лезлі і лезлі, як чэрці, і хутка сеча закіпела на мурах.
Кізгайла, я і мае людзі секліся адчайна, але яны цяснілі нас, а наперадзе іх выў і крыўляўся сівы і маленькі, як кобальд9, чалавечак у рыззі – іхні святы.
І яшчэ бачыў я, як сек двухручным мячом дэман у барвяніцы. Яго скінулі ўніз разам з лесвіцай, але яна зачапілася за рог вежы і спаўзла ўніз, і ніхто, здаецца, не загінуў.
Мужыкі з навакольных вёсак сцякаліся на ўзгоркі і глядзелі на пабоішча, як на бойку ля шынка.
– Зляцелася груганнё, – хрыпеў Кізгайла, гледзячы на іх і з нянавісцю адбіваючыся ад тых, што нападалі.
Потым ён кудысьці знік.
А нас адцяснілі да сцяны глухой Саляной вежы, і тут мы, сорак швейцарцаў, стаялі, ашчацініўшыся зброяй, і рыкалі на абкружаўшых нас ворагаў.
Гэта было ўжо толькі справай гонару, таму што абараняць не было чаго.
Замак быў узяты.
Дзіды абкружалі нас з усіх бакоў, нават зверху, з забрала сцяны. Варта было нам вякнуць – і з нас зрабілі б вожыкаў. Нас засталося сорак. Астатніх забілі альбо ўзялі ў палон. Вачыма, затуманенымі стомай, я ўбачыў, як перад намі з’явіўся Лаўр у светлых латах, у блакітным плашчы, у блакітных саф’янавых чаравіках, усмешлівы, млява-зняможаны, быццам не з сечы, а са спаткання. Ён крыху нагадваў архангела Гаўрыіла, і гэты архангел кінуў нам словы, поўныя лянівай паблажлівасці:
– Кідайце зброю, ці што.
– Не, сынок, – адказаў я, – не ты нам гэтую зброю даў, не табе і загадваць.
– Не строй дурня, бацька, пашкадуй хлопцаў.
І раптам аднекуль з вышыні, з балюстрады, пачуўся безжыццёвы голас:
– Складзі зброю, Канрад, я дазваляю. Ты зрабіў усё, што мог.
Гэта быў голас Кізгайлы. І я ўбачыў пана на балюстрадзе. А за
ім стаяў Дамінік з дзідай. І Дамінік кінуў зверху да ног Лаўра ключ і крыкнуў:
– Т рымайце. Я замкнуў дзверы ў кутні пакой.
– Які пакой? – узняў бровы Лаўр.
– У той, адкуль падземны лаз.
Я апусціў галаву. Дзіўнае чынілася тут. Гаспадар хацеў уцячы, пакінуўшы нас на ярасць мужыкоў. А схілены ім да каталіцтва му-жык, яго апора, не даў яму гэтага зрабіць. І тады я наступіў нагою на свой клінок і зламаў яго, а кавалкі кінуў да Лаўравых ног. Нас абяз-зброілі. А Кізгайлу, напэўна, разарвалі б на месцы, каб не зарыпелі форткі брамы і не заляскалі ланцугі моста, які апусціўся. Я ўбачыў проста перад сабою дарогу, гурмы людзей па абодва бакі і конніка на белым кані, што ехаў да брамы. Твар яго быў запэцканы сажай, барвяны плашч раздзёрты, але вочы палалі агнём, што ўсяляў жах.
Народ выў. Я бачыў змардаваныя твары, па якіх цяклі слёзы, і іншыя твары, ярасныя. Але і на тыя і на другія было страшна глядзець.
– Раман! Нарог божы! – Роў рабіўся нязносны. – Ратуй! Дай зброю! Рай будуюць на нашым пекле! Ратуй нас! Ратуй!
Я ўбачыў, як некалькі чалавек кінуліся цалавадь сляды капытоў яго каня, і, слова гонару, гэта не было смешна.
А ён крычаў у адказ сваім страшным трубным голасам:
– Праваслаўныя, усё бярыце! Зямля – ваша, хлеб – ваш, вера -ваша! І доўбні – вашы! А гэтым нечасціўцам – меч!
Але нават яго голас заглушыў роў і крыкі “ратуй!”. Калі ён мінуў арку брамы і ўехаў у двор – да ног яго каня сталі шпурляць скручаных шляхціцаў, усіх, хто ўдалеў пасля бітвы на мурах.
А народ усё роў, і тут я ўпершыню пачуў, як выгукнулі тое яго імя, якое праз месяц стала крылатым:
– Барвяны ўладар! Барвяны ваяўнік!
Конь мерна ступаў паміж целамі, і капыты звонка білі аб камень. Белы конь з залацістымі вачыма. А гэты сядзеў на ім як уліты. Бачыў я грыву непаслухмяных і бліскучых попельных валасоў, што адлівалі золатам, ёмісты чэрап з вялікім ілбом, цвёрда сціснуты вялікі рот, жорсткія жаўлакі на шчоках, прамы і крыху кірпаты нос.
Аблічча, што наганяе жах. Але жахлівей за ўсё былі вочы, не-зразумелыя па колеру, то шэрыя, то сталёвыя. То залацістае ў ім пра-мільгне, то нават трохі зялёнае, раз^шанае. Доўгія, светлыя, незра-зумелыя вочы.
І гэта галава была закінутая назад, бы ў нязмернай гардыні, а жылістая рука ўладна сціскала павады. І конь адчуваў гэтую руку і ішоў палухмяна, дрыжучы кожнай жылкай, касавурачы шалёным вокам і стрыгучы вушамі.
Потым я даведаўся, што такая пасадка галавы ад нараджэння, а позірк ад неастылага яшчэ ап’янення бітвай, але тады ён здаўся мне такім жахлівым, што я жахнуўся за кожнага, кінутага да яго ног.
Конь стаў пасярод распластаных цел. А ён сядзеў і глядзеў на
мяне.
– Найміт, – усміхнуўся ён. – Але ты добра біўся. Развяжыце іх. Народ кінуўся выконвадь яго загад.
– Хочаш служыць мне?
– Не, пане.
– Называй па імені.
– Не, Раман.
– Правільна, сорам ад аднаго гаспадара адразу пераходзіць да пераможцы. Ты эшчэ не да канца запрадаў душу. Вось табе загад: вартуй пакоі...
І ўзвысіў голас:
– Рабунку не будзе, людзі. Лаўр, падлічы хлеб, срэбра, худобу. Падзялі на дзве паловы. Адну няхай бяруць мужыкі і раздзеляць па беднасці. Ад другой паловы трэцюю частку – на зброю і харч, а дзве трэці – падзяліць паміж сем’ямі тых, хто браў замак. Па храбрасці. І не забудзь тых, што загінулі ля фальшывых лесвіц.
Змоўк на імгненне.
– А замак не ўзрывай. Ён нам яшчэ можа спатрэбідца.
Народ адказаў радасным ровам. Паляцелі ўгору магеркі і
ваўчыныя шапкі.
– А з гэтымі што рабіць, Раман? – спытаў мужык з рацішчам.
– Шляхта, – быццам упершыню заўважыўшы, сказаў ваяўнік. -Паглядзіде, што ў іх на шыі. З праваслаўным крыжам – пакіньце заложнікамі. У каго рымскі агнусек1...
Ён замяўся:
– Хай мужыкі і сярод праваслаўных, і сярод католікаў адшу-каюць злых. Аддаю іх у вашы рукі. Добрых – пусціце на ўсе чатыры вятры і адбярыце слова не чыніць шкоды. Няхай крыж цалуюць. Астатніх – у заложнікі.
Пачалася сумятня. Хутка меншую частку палонных павялі за браму – далей ад граху. Засталося чалавек сорак, і сярод іх Крот.
– Пастаўце на калені, – сказаў Ракутовіч, – няхай і яны на мужыкоў знізу паглядзяць.
Крот супраціўляўся як мог. Твар яго быў наліты крывёй і, калі выбарнага ўсё ж паставілі на калені, стаў жахлівым.
– Сволач, прадажнік, блакітнай крыві здрадзіў! Ну, трымайся, Раман! Забыў, хто ў краіне станавы хрыбет? Нобілі, баярства, дваране! Яны табе даруюць, думаеш?
– Ваша дараванне – сабаку пад хвост, – загрымеў Ракутовіч. -Мужык – станавы хрыбет усяму. А вы яго ў пекла ўвергнулі.
Крот выгінаўся ў дужых руках, спрабуючы ўстадь. Ён ужо не крычаў, а хрыпеў:
– Юда! Ці не мужыцкая зязюля пабывала ў тваім гняздзе? Юда!
На лбе Ракутовіча набракла жыла. І такога голасу я таксама
яшчэ ніколі не чуў. Ціхі, ён узняўся на канец да трубнага:
– Аспід. Васіліск. Выпоўзіна змяіная. Ты ці многа разумееш у гонары? Ваш гонар у Варшаве Жыгімонту пяткі лізаў. Ваш гонар адзінаверцаў маскоўскіх пад Воршай разграміў і пакуты ім чыніў смяротныя. Ваш гонар сваіх беларусцаў на прэнг вешае. Да чаго вы народ русінскі, божы народ, дявялі ў подласці сваёй? Дзеў на чужадкі ложак шпурнулі. Краіну ўсю! Слёзы яе вам сэрца не абцяжарваюць?! Веру змянілі, хрыстапрадаўды! Народ прадалі, гандляры! Сваімі рукамі пятлю на яго звілі ды самі і надзелі. Ва ўніжэнні, ва ўціску ён небу вапіе, а вы лікуеце!
І захрыпеў горлам:
– Я дваран здрадзіў, а ты здрадзіў край. Мне гарэць, а табе пакі. Ды мне, можа, яшчэ і даруе пан бог, бачачы, што скроні ў мяне ад мучэнняў сівеюць. А табе – няма літасці.
– Ды не бядуй ты так, – жаласна сказаў мужык. – Кажы, што рабіць з імі, ды і канцы.
– Твая праўда,– сказац Раман,– вядзіде іх за муры. Пад корань!
Натоўп закіпеў, цягнучы пад арку палонных. Цішу прарэзаў
чыйсьці немы лямант. Потым усё сціхла.
Сціхла таму, што пад арку з-за муроў ішло павольнае і маўклі-вае шэсце. На плячах мужыкоў плылі насілы з вялізным каржакава-тым целам Пятра.
Распасцёрты на іх, велічэзны, з закінутым падбароддзем і раскіданымі валасамі, ён павольна плыў нагамі ўперад. Латаў на ім не было. Чорна-зялёны плашч прыкрываў калені, што тырчалі ўгару.
Знялі шапкі. Раман прыдушаным голасам спытаў:
– Панцыр дзе?
– Знялі, бадька.
– Правільна. Жывому жывое. У нас мала.
Пад’ехаў да насіл, схіліўся:
– Прабач, брат. Не ўбярог я цябе. А ты – спі. Усім спаць... Многім – скора.
І, падняўшы галаву, абвёў шляхту вачыма, пасвятлелымі і жорсткімі. Потым слізгануў позіркам па шасцёх чалавеках у шэрых расах, што смірна стаялі каля сцяны, узняўшы вочы ўгору. Поруч з імі стаяў служка з біклагай ля пояса.
– І вы тут? Прыпаўзлі, гады. Доўга ж вам дазваляе бог сваім імем празывацца.
Калі ён падалаваў нябожчыка ў лоб, я ўбачыў, як дрыжалі яго
вусны.
– Падлу цалуе, – выразна даляцеў голас з натоўпу дваран. -Сам скора падлай будзеш.
Ракутовіч узняў галаву, агледзеў стракаты ад парчы натоўп.
– Плахі сюдыі, – свісцячым шэптам сказў ён і раптам выбухнуў:
– Плахі!!! Спявай памінальную, поп! І вы, шэрыя расы, спявайце. На сваёй д’ябальскай гаворцы.
Іякінф заспяваў. Да неба панесліся гукі памінальнай абедні. А ад сцяны ціхмана і здаўлена загучалі іншыя гукі, нязладжаныя басы:
– Dies irae, dies illa, dies magna et amara valde1.
Мужыкі прыцягнулі ўжо тры сасновыя калоды і кінулі іх перад капытамі белага каня. Але Ракутовіч раптам апусціў галаву.
– Добра, – сказаў ён, – не трэба плах. Не нам пэцкаць сякераю рукі. Гэтая сволач не храбрэйшая за жанчын... Вазьміце іх, мужыкі.
Дваран падягнулі далей пад арку. Большасць маўчала, разумеючы, што пажынае свой пасеў.
– А гэтага куды? – спытаў пастух у ваўчынай шапцы, паказваючы на Кізгайлу, якога ўжо звялі з балюстрады.
– Гэтага не чапай.
– Дай мне яго забіць, – сказаў пастух, – з-за яго ў мяне брата павесілі.
– Ведай сваё месца, Іван, – суха сказаў Ракутовіч, – гэта мой вораг, не твой.
Два ворагі глядзелі адзін на аднаго. І ў аднаго не было ў вачах боязі, а ў другога – злосці. Кізгайла стаяў, прыняўшы самавітую паставу, разумеючы, што яго ўжо нішто не ўратуе.
– Ну вось, – сказаў Раман, – ты думаў, я не дабяруся да цябе, Кізгайла? А я тут, і я разграміў тваё гняздо.
Адзін вецер бязважна гуляў каштанавымі валасамі Кізгайлы і грывай Ракутовіча, Кізгайла дыхаў гэтым ветрам і адказаў не адразу:
– Чаму ты не выклікаў і не забіў мяне тады?
– Вас усіх трэба пад корань – вось што я падумаў тады... Дзе
Ірына?
– Ты не знойдзеш яе, Раман. Яна цябе ніколі, ніколі на паба-чыць. Родам панскім на зямлі клянуся. Я ядпрявіў яе далёка, куды ты не дастанеш.
– Я дастану... Як да цябе дастаў.
– Ты і без гэтага пакараў мяне, – на твары Кізгайлы я ўбачыў іую самую маску, што ўначы, калі Ірына кідала яму праклёны. – Дык забівай ужо да канца. – Усміхнуўся: – Толькі для мяне трох плах зашмат, Рамане. Усіх трох крывёю аднаго не напоіш.
– Я не буду сячы табе галавы. Я проста зраблю тое, чаго не зрабіў тады. Прымай выклік. Лаўр, дай яму каня.
Вочы Кізгайлы загарэліся:
– А калі я цябе звалю?
– Тады ты будзеш вольны. З жонкаю. Чуеце, мужыкі?! Я слова
даю.
Кізгайла кінуўся да гнядога каня, якога падвёў яму Лаўр, коршакам узляцеў у сядло.
– Ну, тады трымайся, Ракутовіч! Я табе за дваранскую ганьбу адплачу. Шаблю мне!
– І мне шаблю. Горшую. Каб не выхваляўся потым.
– Мужыкі, – загарланіў Лаўр, трасучы хваляй валасоў, – а ну, лезь куды вышай. Ачышчай месца.
Народ з гаманой і смехам палез на балюстраду, на лесвіцы, на забрала. Адусюль глядзелі зверавата-лагодныя вусатыя морды.
Коней развялі па кутах двара. Кізгайла, прыгнуушы галаву, шнарыў вачыма па постаці ворага. Ракутовіч спакойна чакаў.
– Давай, – махнуў рукою Лаўр.
Цішу раздзёр звонкі пошчак капытрў. Ворагі рынуліся адзін на аднаго, сутыкнуліся, скрыжавалі сталь.
Дзве блакітныя палосы затрапяталі ў паветры.
Секлі, выварочваліся з-пад удараў, з запалам хакалі пры кожным удары.
– Трымайся, Рамане,– з экстазам выў Кізгайла, выскаляючы
зубы.
– І ты трымайся, – з прытоенай нянавісцю адказаў Раман.
– Блакітную кроў спахабіў.
– Людажэр. Напіўся дзявочых слёз. Вось табе...
Звон зброі аддаваўся ў мурах і запаўняў увесь двор, як на бяседзе ў таго грэцкага прахвоста, калі даводзілася ганяць птушак.
Раман ужо два разы зачапіў Кізгайлу. Абодва разы мы выразна пачулі трэск лат. Нарэшце Кізгайла злаўчыўся і рассек на Ракутовічу шалом. Рана была, напэўна, неглыбокая, але струменьчык крыві прасачыўся праз падшаломнік і павольна папоўз цераз правае брыво Рамана, закапаў на жалеза нагрудніка.
– Вось табе першая метка, – зарагатаў Кізгайла, – выкласці б цябе, сукінага сына.
І тут Раман, сціснуўшы зубы, кароткім і моцным ударам адбіў правую руку Кізгайлы ўбок.
Яго шабля занеслася і бліскавічна слізганула ўніз.
Мы пачулі Раманаў крык:
– За Ірыну табе, ваўкарэз.
Раздаўся глухі ўдар. Цела Кізгайлы хіснулася ўбок, потым павольна перавярнулася ў паветры і ўдарылася спіной аб пліты.
Шабля вылецела з непаслухмянай рукі і, звонячы, заскакала на каменнях.
Чырвоны, разгарачаны, з валасамі, якія зліпліся на лбе, высіўся над забітым Раман. І я не заўважыў на яго твары радасці, звычайнай для пераможцы. Ён працягнуў руку і здзічэлым хрыплым голасам кінуў адно слова:
– Піць.
Служка, што стаяў побач з шэрымі манахамі, спешна сарваў з пояса біклагу і, усміхаючыся ліслівай і жалкай усмешкай, стаў наліваць з яе віно ў вялікую срэбную чару, якую дастаў з-за пазухі. Потым трушком падбег да Ракутовіча.
Рука Рамана імпэтна схапіла чару.
І тут Лаўр зноў здзівіў мяне. Яго скуласты прыгожы твар стаў раптам грубаваты і халодны. Ён паклаў руку на локадь Ракутовіча:
– Не пі, гаспадар.
– Гэта чаму? – Раман здзіўлена глядзеў у шэрыя доўгія вочы хлопца.
А ён ужо перавёў упарты позірк на аднаго з манахаў. У таго былі таксама шэрыя халодныя вочы, толькі пад вялікімі верхнімі павекамі, і ён спакойна вытрымаў позірк Лаўра.
– Хлопчык непакоіцца, – з халоднай кплівай усмешкай сказаў езуіт. – Ну што, дайце віно мне. Вып’ю я. Яно такое ж чыстае, як кроў Хрыстова.
– Дурная галава, – з грубаватай пяшчотай прадягнуў Раман, -хто ж гэта скурай рызыкавадь будзе? Кеміць трэба.
– Дайце. Дайце мне, – спакойна сказаў езуіт.
– Ну не. Ты не працаваў, табе потым, – і Раман пацягнуўся да
віна.
– І ўсё ж не пі, – упарта сказаў Лаўр.
Вочы яго з-пад доўгіх, як стрэлы, вей глядзелі падазрона і
пільна.
– Глупства.
– А я кажу – не пі!
І ўзмахам рукі выбіў чару з рук Ракутовіча. Пунсовы, як кроў, цурок слізгануў па беласнежнай скуры каня. Бразнула чара. Расплылася па каменнях чырвоная лужынка.
– Ну і дам я табе зараз лупцоўку, – сказаў Раман.
– І дай. А іхняе віно ўсё адно няможна піць. Ніколі.
– Хлапчыска дурны.
У гэты час вялікая белая хортая Кізгайлы, цемнавокая і дрыжачая, як спружына, пацягнулася падщснутым жыватом, падышла, стукаючы кіпцямі, да конніка і, соладка прыжмурыўшыся, лізнула лужынку языком. Потым лягла, паклала доўгі шчыпец на складзеныя крыжыкам лапы і зажмурылася, уздрыгваючы бровамі.
– Бачыў, – хітнуў галавою Раман, – у пса разумення болей.
Лаўр усё глядзеў на езуіта. Потым падышоў да хортай і
штурхнуў яе нагою. Яна бязвольна, як ватная, асунулася набок.
– Бачыў, – перадражніў Лаўр. – У пса разумення болей. Столькі, колькі ў цябе, бацька.
Ракутовіч не звярнуў увагі на дзёрзкасць. Ён глядеў на жывё-ліну, вокамгненна забітую ядам. Потым перавёў позірк на езуітаў:
– Што ж вы, панотцы, маруднага яду не ўзялі? Каб праз тыдзень забіў. Не знайшлося? Каб ведалі – прыгатавалі б?
Веі-стрэлы Лаўра сярдзіта дрыжалі. Ён, надзьмуўшыся, глядзеў на манахаў. А езуіт усміхнуўся і па-ранейшаму спакойна адказаў:
– Так, трошкі сарвалася. Не пашанцавала збавідь гэты няшчасны край ад лішняй смуты. Але цябе нішто не зберажэ, Раман. Пры жаданні і ў яйка можна пакласці адплату.
І ўсмешка яго была разумнай, з’едліва-хітрай і чымсьці нават прыгожай.
І Раман паглядзеў на яго таксама з усмешкай, якая, аднак, адразу знікла.
– Маладзец.
Я не разумеў, чым можа скончыцца гэтая сцэна, але ў гэты час Дамінік падвёў да ног Раманавага каня пані Любку і капуцына Фелікса.
– Канчай і гэтых адразу, бацька, – змрочна сказаў ён.
– З бабамі не ваюю, – кінуў Раман.
Любка глядзела на яго нейкім незнаёмым мне шырока адкрытым позіркам.
– А гэты? – сказаў Дамінік, падштурхоўваючы Фелікса.
– А што гэты? – іранічна спытаў Ракутовіч.
– Ты што ж, гаспадар, не бачыш, хто гэта?
– Бачу. Ціхі п’яніда.
Іякінф кінуўся да сабутэльніка і замітусіўся вакол яго. З рук Фелікса ўпалі вяроўкі, і капудын шырока ўсміхнуўся.
– Ну вось, ну вось, – задыхаючыся, сказаў Іякінф, – літуй мя, божа, ды і на алтар твой цяльцы.
А Раман, ужо не звяртаючы на іх увагі, павярнуўся да Лаўра:
– Ты даруй мне мой грэх.
І паказаў рукою на езуітаў:
– Бяры іх, Лаўр. Ваўка не заўсёды забіваюць, але змяі раструшчваюць галаву заўсёды.
Цвёрда і сурова кінуў:
– На зубцы.
ІІІ
“І калі жонка засталася ўдавой без дзяцей, што мадуюць дом, – дай ёй па сэрцу ладу на час кароткі, дабы не паклаў бог канца і мяжы дому і роду мёртвага... Але не для ворага дай, бо пракляне цябе зямля, і дом, і народ твой”. Старажытны закон
Познім вечарам гэтага дня я стаяў на вахце ля дзвярэй замкнёнай бібліятэкі. Гэты загад даў мне сам Раман. Пані Любка дабілася праз Лаўра размовы з гаспадаром і хутка павінна была прыйсці. А вартаваць іх павінен быў я, і я сцяміў, што яны не хочуць, каб пра гэта ведаў нехта са сваіх.
Дзверы былі прычынены няшчыльна, і мне можна было бачыць цёмны дуб сцен, кнігі ў нішах за драўлянымі кратамі, цяжкі васьміногі стол, вялізны глобус і зорную сферу, абхвачаныя меднымі бліскучымі абручамі. Тут быў спакой, і мір, і кніжны пыл.
А перавёўшы позірк правей, я праз вузкае акно бачыў замкавы двор, вогнішчы, раскладзеныя на плітах, узброеных мужыкоў, залітых чырвоным вадкім святлом. Адтуль ляцела ціхая і страшнаватая песня аб наплываючай хмары і наступаючым турэцкім цару. І твары тых, хто спяваў, былі задумлівыя і, як заўсёды ў тых, хто спявае, прыгожыя. Але ж я ведаў, якія яны бываюць жахлівыя. Песня. Агонь. Косы.
І гэта было жыццё.
А ў бібліятэцы Раман казаў Лаўру:
– Ну, забіў. А ўсё ж так шкада дурня, быццам не загубіў ён майго жыцця... Разам галубоў з дурнем ганялі. Собіла ж яму пярэваратнем стаць, людзей мучыць. І мучыў, можа, таму, mтр сумленне было неспакойнае.
– Не таму ты турбуешся, – холадна сказаў Лаўр. – Надта ўжо ты, дзядзька, с эрцам да аксамітнікаў прырос.
Ракутовіч доўга маўчаў. Потым уздыхнуў:
– І тут твая праўда. Душа разрываецца. Крычаў сёння, што мужык – хрыбет усяму. І ведаю, што гэта так. І ведаю, што ягоная праўда, таму што ніхто так не пакутуе. А сэрца ліпне і ліпне да гэтых. З імі ўздзіць вучыўся, сокалаў пушчаў, з імі скакаў, з імі ўпершыню напіўся.
– Дурыш, – непачціва сказаў Лаўр, – а яны табе на кожным кроку бязлітасна здраджвалі. Яны спяць і ў сне бачаць выспацца на тваёй скуры.
– Ведаю. І ўсё ж, каб не былі яны павей-ветрамі, каб не перкінулася ўся гэтая зграя да Варшавы і Рыма, – не пайшоў бы я з вамі. Дабром бы іх упроmваў добрымі быць з людзьмі.
– Іх упро-сіш, – прадягнуў Лаўр. – Хіба сякерай толькі...
– Ведаю, – сказаў Раман. – Ды з гэтым скончана. І хопідь балакаць.
– А Ірына? – не сунімаўся Лаўр. – З ёю яны што зрабілі? Ці, можа, і яе забудзеш? Закруціш з багатай?
– Не магу забыць. Верны ёй. І няма мне забыцця. Ідзі, Лаўр.
Ідзі...
Лаўр моўчкі прайшоў паўз мяне ў пакой насупраць.
Некаторы час я чуў і бібліятэцы толькі гулкія крокі. Потым убачыў праз шчыліну гаспадара, які падышоў да стала і адкрыў кнігу не кнігу – аркушы былі занадта розныя, – а хутчэй нейкія пасланні ды граматы, пераплеценыя ў агульную цялячую вокладку.
Ён чытаў, варушачы вуснамі, і раптам я пачуў знаёмыя мне словы, словы васьмігадовай даўнасці, словы з прашэння беларускага народа на сейм. Усе ведалі, хто яго склаў.
І гэтыя словы шмат у каго былі на вуснах. Ведаў іх і я.
– “Усяму свету вядома, – чытаў гаспадар, – у якім быў стане слаўны старажытны народ за некалькі перад сім год, аныня оный, падобна ўлюбёнаму богам народу ізраільскаму, з плачам аб стане сваім вапіе: се мы днесь унічыжэнны, пачэ ўсіх жывучых на зямлі, не імамы князя, ні правадыра, ні прарока...”
Гаспадар скалануў грывай валасоў. Заплюшчыў вочы і чытаў, можа, па памяці:
– “Не даволі, што славуты народ рускі даведзены да такой вялікай бяды і толь цяжкага ўдяснення, будучы бог весць за што ганімы... пазбавілі нас яшчэ і бясцэннага скарбу – златой волі, нахабным чынам прысвоіўшы оную”.
Голас Рамана сарваўся. Ён бясшумна закрыў кодэкс і ціха
сказаў:
– Т акія словы сказаўшы, адрачыся ад іх. Эх, людзі...
І яшчэ цішэй, з нейкім жаласным дзідячым непаразуменнем спытаў:
– Як жа гэта ты, Леў?. .
Паглынуты гэтай споведдзю, я здрыгануўся ад нечаканасці, калі вузкая жаночая рука апусцілася на маё плячо. Перада мною стаяла пані Любка, накінуўшы на плечы белую – на знак жалобы -хустку.
– Можна да яго?
– Ідзіце, пані.
Яна ўвайшла і зачыніла за сабою дзверы. Нейкі час я нічога не чуў, але гэтыя дзверы былі з норавам: спачатку з’явілася вузкая шчыліна, пасля шырэйшая, потым такая, як раней. Я не стаў іх зачыняць – няхай сабе стаяць, як ім падабаецца.
І я пачуў мяккі, зусім не такі, як раней голас жанчыны:
– ... і бяздзетных выганяюць з маёнтка другія сваякі. Хто абароніць, калі абаронцы забітыя?
– Чаму ж раней не было?
Дзверы адчыніліся яшчэ крыху шырэй. Праз рэдкую штору я ўбачыў гаспадара, які сядзеў на шырокай ложы, накрытай ручным русінскім кілімам, і жанчыну, што сядзела насупроць, праўдзівей, яе галаву, залацістую, злёгку нахіленую ўперад.
І гэтая галава ціха сказала:
– Ты нічога не ведаеш. Праз паўтара месяца пасля вяселля яны ішлі грамідь цябе, і страла пазбавіла яго мужнасці.
Я сам сабе свіснуў. Так, нявесела было Кізгайле. Вось чаму ён быў такі кіслы, калі Ірына праклінала яго.
– Ну што ж, – сказаў Ракутовіч, і я ўбачыў яго вялізныя шалёныя вочы, – вы ж і мяне пазбавілі кахання, пазбавілі роду. Ён гадзюка. Няхай згасне яго род!
– Ты сам разумееш, як гэта страшна, гаспадар, – ціха сказала
яна.
– А што ты зрабіла для мяне добрага? – нахіліўся ён. – Забой-ства Якуба? Упартасць? Стрэл у брата? Яд? Другі вас бы з зямлі сцёр.
Жанчына, здавалася, вось-вось заплача. І я не чуў больш кранаючага голасу, чым той, якім яна загаварыла:
– А ты памятаеш, як мы збіралі пярэсны і лотадь? Мне было трынаццаць, ты – трохі старэйшы. Ты прывёз мяне ў лес на сваім кані. І я адчувала спіной руку, якой ты мяне трымаў, такую цвёрдую руку... Або калі ты прынёс мне крылы сіваваронкі, каб я магла ўбрацца мятлушкай10.
– Ты была мне, як сястра... Але я не дарую вам, што вы пад замком Ірыну трымалі.
– Тады забі мяне. Не трымала я. Гэта ён.
– Я не ваюю з жонкамі, – сказаў ён, – я нобіль, і нас тры, чый род застаўся.
І раптам я пачуў яго крокі.
– Цхакен, – сказаў ён, з’явіўшыся на парозе (я стаяў, павярнуўшыся спіною да дзвярэй), – пакліч Лаўра.
Насуплены Лаўр прайшоў у бібліятэку, і хутка там загучаў голас Ракутовіча:
– Бачыш гэтага хлопца? Падабаецца ён табе?
– Так, ён вельмі падобны да цябе, Раман.
– А яна табе падабаецца?
– Т ак, гаспадыня вельмі прыгожая.
– Дык вырашай, калі хочаш, я зараз, тут, зраблю яго дваранінам. Гэта будзе апошні дваранін.
– Не хочаш выслухадь мяне, Раман, – з дакорам сказала яна.
– А ты бяры яе ў жонкі. Будзеш трымаць гэты замак маёю рукой на выпадак, калі трэба будзе адседзецца.
Я бачыў упартую спіну Лаўра. Потым блазнюк падкінуў падбародак і з папрокам, відадь, жадаючы ўкалоць, сказаў:
– Не, гаспадар. Куды ўжо вароне... Ды і не хачу я дваранінам
быць.
І Раман зразумеў укол.
– Т ады ідзі, – сказаў ён сурова, – і чакай майго загаду.
Яны засталіся адны. І дзверы зноў былі прачынены. Не надта тыя клапаціліся аб таемнасці.
Цяпер гаварыла пані Любка:
– Ты так і не зразумеў мяне. Ты нічога, нічога не зразумеў. Гэта ж я вінаватая. Гэта я не дазволіла Аляхну аддаць табе Ірыну. Я не магла. – І я з жахам прадбачыў словы, якія зляцелі з яе вуснаў. – Цябе я кахаю, ты адзін мой жаданы... А ты не глядзеў на мяне: сястра і сястра. А Кізгайла спытаў на маю згоду... Як я магла... сваімі рукамі аддадь. – Голас яе перарваўся. – Раман, даруй мне мой грэх. Гэта ўсё я. Але ж я не магла іначай...
Раман маўчаў, сурова гледзячы ўбок. Я бачыў яго круты лоб, насупленыя бровы. Потым ён сказаў:
– Другая ніколі ў такім не сазналася б. Адна ты... Таму і не магу я цябе ненавідзець. І калі што перашкодзіла б мне цябе кахаць, дык не гэта тваё прызнанне.
– Раман... – сказала яна.
Ён маўчаў, і яна сказала яшчэ цішэй:
– Ды вазьмі ж ты мяне. Няўжо не разумееш, няўжо сляпы?
– А табе не брыдка, што я без любасці буду ляжадь з табой?
– Я кахаю цябе, – сказала яна. – Ці не ўсё адно.
– А Ірына? – глуха спытаў ён.
– Ты яе не пабачыш, гаспадар. Іх, напэўна, ужо затачылі. Яны адвезены ў Магулёў.
Ён устаў і павярнуўся да жанчыны спіною. Яна не бачыла, але ж я-то бачыў яго твар. Гэта было, як... як алень, што кліча вясной каханне, якое загубіў стралок. А ён не ведае, а ён кліча, і ў вачах неўразуменне, крыўда і няўтоленая пяшчота.
– Што ж ты, гаспадар?
– Не, – сказаў ён. – Я з табою не магу быць. Са мною ніводная не была з той пары.
Г олас яго крыху ўзмацнеў:
– Але першае, аб чым ты прасіла, я не перашкоджу табе выканаць. Бяры хоць Лаўра. Калі дзіця з’явіцца ўчасна – ніхто не асмеліцца думадь, што яно не Аляхнова. Толькі не ведаю, нашто я раблю гэта. За тваю праўду? Ці шкада цябе? Ці я дурны?
– Дзякуй і на гэтым, – сказала яна горка. – Не даеш любові, але даеш хлеб.
Ракутовіч зрабіў крок да мяне, спыніўся:
– Швейцарад, прапусцідь сюды гэтага хлопца. Пометы не будзе. Род не памрэ. – І дадаў: – І нават, можа, будзе праследаваць маіх нашчадкаў.
– Якіх, гаспадар?
Ён скалануў галавой.
– Я прыйду ў яе турму, – са страшнай упартасцю сказаў ён. -Выпалю ўсе замкі. Конскім хвастом попел размяту. Але з мячом ці ў ланцугах – прыйду. Жывы ці мёртвы – вазьму. Я яе вазьму з Магілёвам, з усёй нашай зямлёй, з воляй або смерцю.
– Са смерцю? – узняла яна бровы. – Не верыш, значыцца?
– Не, але бідца буду нават без веры. Справа не толькі ў Ірыне.
– Але чаму не верыш?
– Ужо другая старая варожыць, што Ірына ніколі не ўбачыць мяне. А сёння тое самае крычаў Кізгайла.
– Ён панствам кляўся, – сумна ўсміхнулася яна, – а ты ж яго збіраешся звесці, панства.
– Не, – сказаў ён, – дуда не будзе. Няпраўду так скора не вынішчыш. Патрушу хіба вас трошкі?
– Нашто ж ты ішоў тады?
– Думаеш, не ведаю, што на смерць асуджаны? Ведаю. Людзей шкада. Зямлі дзядоў шкада.
– Тады здайся ... Здайся, любы.
Ён засмяяўся, як дарослы над неразумным дзіцёнкам, крыху насмешліва і з паблажлівасцю:
– Не-е, такое я і праўнукам забараню. Калі няма шчасця для сябе, для суседа – чаго галаву берагчы? Тады яе назнарок ламаць трэба. – І дадаў: – Біцца трэба да канца, да іклоў, да апошняга хрыпу. Вы гэтага не зразумееце, вы спешчаныя. У вас і душы сталі не тыя.
– Раман, – сказала яна, – мне шкада цябе, мне страшна за цябе. Навошта ты нада мною злітаваўся?!
– Зла і так – мора. Не мне яго множыць. Жыві. Можа, сумленне заварушыцца?
– Ворагу даў літасць, – сказала яна.
– Праўда, ты ж самы страшны мой вораг.
– Гэты вораг кахае цябе, – ледзь чутна сказала яна.
Але ён ужо ўстаў, падняў яе і паставіў перад сабою.
– Бывай, варагіня. Бог з табою.
І пацалаваў яе у галаву.
Я чуў яго крокі па калідоры,чуў яго кароткую размову з Лаў-рам, чуў, як Лаўр паспрабаваў быў за нешта дакарадь яго і як Раман на яго прыкрыкнуў. І я чуў потым ціхую размову юнака, падобнага на архангела, з пані Любкай. І чуў, як іхнія галасы рабіліся больш мяккія.
Я не зразумеў толькі, чаму яна называла яго Раманам. Хіба што падобны? Але потым я адышоў ад дзвярэй. Мы цікаўныя таксама толькі да пэўнай мяжы...
...А раніцай мужыцкі цар выступіў з замка ў паход. Войска яго, што ўзрасло на трэць, аброслае нашай зброяй, закутае на чвэрць у нашы даспехі, стала сапраўды страшным. Валіла конніда, везлі пятнадцать гармат, знятых з муроў, рыпелі вазы.
Косы. Вілы. Доўбні.
І я ведаў, што гэты чалавек за два тыдні ператворыць паляўнічых – у стралкоў, сялян – у баявых маладьбітоў, вуглепалаў, што звыклі да пешні, – у пікінёраў.
І ўсіх ператворыць у воінаў.
Перад тым як выехаць за браму, ён пад’ехаў да мяне, па-ранейшаму ў барвяніцы, па-ранейшаму на белым кані, падняў руку ў жалезнай пальчатцы і паказаў на замак:
– З табою людзі застаюцца. І баба. І муры. Беражы і брамы перада мною не зачыняй. Зімаваць прыйду.
Вочы яго гарэлі.
– Зберагу, гаспадар,– сказаў я.– І не зачыню. І другому не дам.
Ён кіўнуў мне галавою і паскакаў за сваім войскам.
Мільгануў удалечыні барвяны плашч. А потым усё закрыла
бясконцая хмара пылу.
Нізавошта на свеце я не згадзіўся б другі раз стаяць на мурах супрадь гэтага чалавека!
IV
Скардзіся, звон!
Без надзеі на дуда,
Кату яддядзены,
Ў змроку стаю,
Адрынуты богам,
Адрынуты людам,
Адрынуты сонцам У гэтым краю.
Скардзіся, звон!
Адное каханне,
Песню маю,
Сляпую яд мук,
Пакуль у грудзях Не згасне дыханне,
Цемра не вырве з бяспалых рук. Балада пра барвянага ваяўніка
Зніклі. Рассеяўся пыл.
І над Кісцянямі падягнуліся лянівыя і пагодныя дні. У замку амаль не было мужчын, акрамя мяне і невялічкай варты. Ды і ў вёсках засталіся амаль толькі адны бабы.
Адшумеў май, адзвінела конікамі лета, адшапацеў лістапад. А потым пачаліся снягі, сінія, ваўчыныя, бясконцыя.
За гэтыя месяцы адоылася толькі адна нечаканая гісторыя. Я ажаніўся. Абкруділа мяне тая самая вартаўнікова дачка, Дар’я. Хлопцы мае не хацелі сядзець і пайшлі. Засталося чалавек дзесяць з тых, што былі ў гадах, не хацелі цягаць сваю скуру па брудных палёх пад свінцовым дожджыкам і запрагнулі спакою. Большасць таксама пера-жанілася. І пачалося ціхае жыццё з ежаю, ды пітвом, ды цішынёй.
Жонка трапілася харошая, памяркоўная, несварлівая. Ды я і сам такі. Т ак што жылі добра, па-божаму. І я пачаў уставадь уначы, каб паесці, і звыкнуў да іхняга палявання, і гаварыў з імі, як яны. І пачаў нават звыкаць да іхняй лазні, хоць і не падымаўся высока на гэты жахлівы палок.
А вакол вылі снягі, ды заяц пляміў шарон сваімі скачкамі. Зрэдку даходзілі чуткі пра мужыцкую вайну, але лёзныя1 так іх перакручвалі, што і верыць не хаделася.
Ракутовіч не прыйшоў зімавадь, як абяцаў.
Ніхто не прыйшоў да цёплых нашых печак. Ніхто не прыйшоў і потым, калі зіма пачала чахнудь і сплываць адлігамі.
Мы даведваліся, што замкі падаюць далей, што ўсіх дваран апанаваў люты жах, што нястрымныя і перамаганосныя, як раней, мужыцкія палкі. Ды і як ім не быць храбрымі? Самая ж смерць была лепшай за такое жыццё.
А потым была ракавая бітва на Урэчаскім полі, калі панскае войска раздавіла сваім жалезам мужычыя палкі. Яны ўцякалі, і завея космамі снегу залізвала іх сляды.
Прайшла чутка, што барвяны ўладар забіты ў гэтай сечы. Але гэта была няпраўда.
І акурат у лютаўскія дні, крыху раней празначанага, – і гэта было добра, таму што забівала сумненні, – у нас у замку заплакаў новы жыхар, сын пані Любкі, Якуб Кізгайла. Гаспадыня занадта пера-палохалася, калі прыйшла звестка з Урэчаскага поля. І я не бачыў тва-ру больш радаснага, чым у яе, калі мы даведаліся, што частка войска, на чале з правадыром, адступіла, разграміўшы нашчэнт галаўны полк шляхецкага апалчэння, і шнырыць паміж панскімі атрадамі, прарываючыся на ўсход, да маскоўскага рубяжа.
