Текст книги "Сцежкі, дарогі, прастор"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 2 (всего у книги 9 страниц)

Сённяшні дзень учора быў спланаваны так: прачынаюся на Чорным моры і, паснедаўшы, расшыфроўваю блакнотныя іерогліфы, затеваю па свежай памяці турэцкія ўражанні. Але, прачнуўшыся, мы адчулі, што цеплаход стаіць, у вокнах – густая імгла, праз якую ледзь прабівалася бледнае сонца. У імгле рознагалоса, разгублена пераклікаліся гудкі суднаў, якіх там, каля ўвахода з Мармуровага мора ў Залаты рог, мноства. Чуўся бой склянак, стук малатоў...

Праз дзве гадзіны наша "Победа", нарэшце, адчаліла i асцярожна рушыла ў Басфор. Імгла пачала патроху рассейвацца, нечакана блізка i спакваля вырысаваліся сілуэты суднаў i левы, еўрапейскі, бераг. Яшчэ больш сонца i подыхаў ветру, i вось – на палубах запстрык&гхі фотаапараты. Стамбул яшчэ раз паказаў нам сваю маляўнічасць i раскошу, лёгкай імглой засланіўшы ад нашых вачэй учора ўбачаную беднасць, бруд.

Яшчэ раз прайшлі мы каля авіяносца, відаць, флагмана амерыканскай эскадры, якая прыбыла сюды "з візітам дружбы"... Стамбул, бедная, брудная Турцыя на фоне гэтай эскадры – першае i галоўнае ўражанне, якое сёння паўтарылася, каб замацавацца ў памяці. Шэрая турэцкая паліцыя i чыстыя, адкормленыя амерыканскія маракі здаюцца тут галоўным насельніцтвам горада, асабліва ўвечары. Таварышы з нашага консульства расказвалі, што гэтым гасцям – сотням згаладнелых па жанчыне афіцэраў i матросаў муніцыпалітэт выдае бясплатныя білеты ў "начныя ўстановы".

У выніку такое дружбы горад ператвараецца ў вялізную плявацельніцу, a ўсё ж справа застаецца вельмі выгаднай, бо ў рэстаранах, барах, кабарэ асядаюць тысячы долараў.

Калі пакарыстацца шаблонным акрэсленнем, дык яно падыходзіць тут найбольш: Стамбул – горад кантрастаў. З аднаго боку – проста такі казачная раскоша ў старых i новых султанскіх палацах, цудоўныя помнікі архітэктуры – Айя Сафія i Блакітная мячэць, зусім еўрапейскі цэнтр горада вакол плошчы Таксіма, з другога боку – брудныя вуліцы старога горада, бедна апранутыя людзі, адзінаццаць тысяч "кэмалаў" [¹] – насільшчыкаў, якія паспяхова канкурыруюць з грузавым транспартам, небывалых памераў прастытуцыя, плюс – усемагутная палка паліцэйскага...

Пасля чысценькай i халодна-непрыступнай Швецыі, багатай i працавітай гандляркі Галандыі, пасля раскошнага, шумнага Парыжа, дзе найбольш, здаецца, ураўнаважаны сілы ў барацьбе новага са старым, пасля чароўнай Італіі, працавітай, вясёлай i сімпатычнай нам, нягледзячы на сілу Ватыкана, на жывучасць сусветнай рэакцыі, якой яшчэ доўга прыйдзецца дагніваць, пасля непаўторнай па прыгажосці сваіх помнікаў Грэцыі,– буржуазная Еўропа паказала нам свае басфорскія задворкі.

Не так гэта ўсё проста, не так легка ўкладаецца ў схему – іхняе "дагніванне" i наша "недалёкая" перамога!

Многа поту, многа крыві чакае нас на шляху да перамогі святла над цемрай.

Непакояць, хвалююць, трывожаць венгерскія падзеі...

Многа намаганняў патрэбна сёння, круты паварот да Леніна, як першакрыніцы, новыя формы барацьбы i працы, бязлітасная шчырасць у прызнанні сваіх памылак, каб даць народу так неабходны зарад рэвалюцыйнай энергіі, маральнай чысціні, веры ў святое, гордае званне чалавека, які жыве, урэшце, для таго, каб быць шчаслівым сёння, i не шчасцем мешчаніна, не сытым шчасцем адзінак i груп, а светлым, чыстым шчасцем Чалавека.

Няшмат я ведаю, няшмат магу, але рабіць сваё я мушу, буду i хачу, бо толькі ў гэтым увесь той адзіны сэнс жыцця, тое, ні з чым не параўнанае шчасце, якім жылі лепшыя людзі Зямлі, што i мяне непакоіць, радуе, вядзе ўжо цэлых дваццаць пяць год, пачынаючы ад юнадкай тугі i пошукаў, ад першых пакут i першых радасцей.

1956

БЕЗ АЛЕБАРДЫ

На ўскраіне мястэчка, дзе брукаваная шаша ўздымаецца на доўгі мост, пад вербамі – цянёк.

Апоўдні мы, як спелыя грушы з патрывожанага галля, асыпаліся на гарачы перон з падножак прыгараднага цягніка i – цэлыя тры кіламетры – спяшаліся сюды з дурной міжвольнай думкай, што іменна ў гэты час, пакуль мы валачэмся, пад вербамі чакае нас машына...

А цяпер вось сядзім i чакаем самі.

За дзве бясконцыя гадзіны прайшло шэсць спадарожных машын, але ніводная з ix не спынілася, колькі мы ні махалі рукамі. Няўжо гэта шафёры, гады, настолькі разбагацелі?! Мог бы чалавек ca злосці падумаць i так, каб не было відавочным другое. Гэта другое – участковы міліцыянер, які моўчкі i важна ходзіць перад нашымі вачыма – то з ценю, то ў цень,– пільнуючы тут нейкага парадку.

Вось зноў ідзе трохтонка. Да таго ж пустая, з лаўкамі!.. Мы, пасажыры, якіх чамусьці называюць "гаўрыкамі", зноў устаём i з упартай надзеяй уздымаем рукі. Зноў дарэмна!.. Зноў хочацца крыкнуць: "Едзь, няхай табе палопаюць пакрышкі!" Потым зноў пачынаеш прытомнець, вяртаецца думка: шафёры баяцца міліцыі. Пачынаеш, седзячы або лежачы на траве абочыны, вадзіць вачыма за пыльнымі ботамі ўчастковага.

Сёння нас, "гаўрыкаў", няшмат... Зрэшты, мяне толькі i можна назваць гэтым пачэсным імем, бо рэшта пасажыраў – жанчыны: дзве маладзіцы, бабуля з унучкай i дзяўчына з чамаданчыкам, відаць, студэнтка. Па абавязку найбольш адказнага "гаўрыка" мне трэба было б падысці да міліцыянера i сказаць: "Чаго вы, таварыш, хочаце ад нас? І ездзілі людзі, i будуць ездзіць у кузавах, пакуль i тут не пойдзе аўтобус. Ідзіце вы, браток, ды паглядзіце парадку там, дзе трэба". Але на мяне чамусьці напала цяга да пасіўнага сузірання, ніяк не дазваляючы творча ўмяшацца ў жыццё. Прасцей: я i не вельмі спяшаюся, i зусім не ахвотна займацца з гэтым, здаецца, трошкі падсамагоненым служаком. А нервы ўсё ж такі гудуць, як тэлеграфныя драты, над галавою...

Не нервуецца, відаць, толькі адна пасажырка. Ційая бялявая дзяўчына, якая здаецца мне студэнткай-завочніцай, сядзіць на сваім чамаданчыку i запоем чытае. Кніга як быццам знаёмая мне – ці не тыя самыя сінія вокладкі?.. Што ж, i я, відаць, супакоіўся б над гэтымі заўсёды свежымі, вясёлымі старонкамі...

Дзяўчына з кнігай зацікавіла i ўчастковага. Што за яна – i не ўстае, i не хвалюецца, як усе іншыя, не просіцца, нібы ёй i ехаць нікуды не трэба? А да таго яшчэ – нішто сабе... нават, можна сказаць... Ён падышоў, пераступіў з нагі на нагу i спытаўся:

– Чытаеце?

Дзяўчына ўзняла ад кнігі позірк, спакойна паглядзела на міліцыянера i зноў апусціла блакітныя, як мне зводдаль здалося, i разумныя вочы.

– А што вы, грамадзяначка, чытаеце?

– Гэта – Шолам-Алейхем,– адказала дзяўчына i неяк вельмі ж спакойна, адкрыта гледзячы хлопцу ў вочы, дадала: – Вялікі яўрэйскі пісьменнік.

Рыжы зусім нечакана гыкнуў блазенскім смехам. Гыкнуў i азірнуўся: ніхто не падтрымаў?.. Дзяўчына з недаўменнем паціснула вострым! плечыкамі пад квяцістай сукенкай i зноў апусціла вочы на кнігу. Тады ўчастковы, каб узняць сваю годнасць гаспадара тутэйшых мясцін i даволі цікавага маладога чалавека, зусім сур'ёзна, нават вельмі важна заключыў:

– Што ж, яўрэі – яны нішто сабе, яны наогул здорава апісваюць...

На гэты раз я выбухаю смехам.

Няхай даруе мне наша міліцыя! Каб не было ніякіх нездаровых падазрэнняў, я гатоў неадкладна ўключыцца ў конкурс па напісанні высокамастацкіх твораў пра скромных i гераічных вартаўнікоў грамадскага парадку. Калі трэба,– вазьміце з мяне тры рублі штрафу, аднак дайце ж i пасмяяцца! Дазвольце мне паверыць, што мой знаёмы не прыдумаў, калі... Ах, чорт вазьмі, машына! Не, павярнула ўлева, уздоўж ракі... Дык мой знаёмы, малады вясковы настаўнік, расказваў, як ён прасіў на вяселле свайго ўчастковага.

Я яго так сабе – не то ад радасці, не то пасуседску прашу, а ён пытаецца:

"Жэнішся?"

"Жанюся, Іван Маісаравіч".

"Ну што ж, не супярэчу... Можа, нават i зайду..."

A ці не гэтага вось рыжага прасіў мой знаёмы? ЦІ не быў ён i сёння на дармовай чарцы?..

І яшчэ адно пытанне: а што, каб такому даць паласатую будку i алебарду? Здаецца, было б да твару.

1957

ЗАГАДКА

Напярэдадні вайны хлопец з Дона стаяў дазорам на Бугу. Пасля, пад націскам ворага, ён адступаў, уведаў бяздонную горыч разгрому i палону. Уцёк з-за калючага дроту i прыпыніўся ў самай звычайнай беларускай вёсцы. Небагатыя ціхія людзі, з якіх i ён нядаўна пасмейваўся: "Бульба дробненькая, але многа!.." Яны накармілі яго i прыгрэлі. Разам з імі ён узяў неўзабаве вінтоўку, стаў партызанам. Разам з імі рабіў ён тое, што – збоку відней – i Радзіма, i ўвесь прагрэсіўны свет пачалі пасля называць гераізмам. Тут на гарачую кроў яго раны лягла халаднаватая чысціня палатна. "Кужэльненькага", як гаварыла беларуская маці, нястомная работніца, што плакала над ім. Замест ягонай – богведама, ці жывой? – мамані ў далёкай, таксама дзесьці зганьбаванай фашыстамі станіцы... Тут ён адчуў каханне – наша дзяўчына палюбіла яго, пайшла з ім з роднае хаты ў сцюдзёную пушчу...

Пасля – перамога! I ён не вярнуўся дахаты, на Дон. Хлопец нібы толькі цяпер заўважыў, як ён прырос да гэтай слаўнай лясной старонкі, як пасябраваў з людзьмі, якія памаглі яму выканаць святы абавязак савецкага чалавека. Вось ужо трынаццаць год узапар ездзіць ён у госці на ўсход, да роднага берага, да родных душ, i вяртаецца адтуль у Беларусь з тым самым дзіўным пачуццём – з дому едзе дадому, з радзімы цягне яго на радзіму... Дзве ix стала, ці што?..

1957

КАРАВАЙ

Мядзельшчына. Жніво. У ціхай, сонечнай вёсцы над возерам спыніўся "Масквіч". Тры дачныя мужы, што вярнуліся з горада, яшчэ як быццам не нацешыліся сваей кампаніяй – закурваюць, стоячы каля машыны.

Раптам – з-за ўзгорка пачуўся незвычайны шолах, бабскі гвалт. Курцы хацелі кінуцца туды, як на пажар, але тут з акна хаты, насупраць якое яны стаялі, пачуўся прыглушаны гол ас:

– Уцякайце, таварышы! Хавайцеся! Будзе бяда!..

Пакуль яны не верылі, з-за ўзгорка паказалася чарада баб i дзевак. Крык, стук качалкаю па вядры, абрыўкі песень, рогат, віск...

Стары, што папярэджваў дачнікаў, знік у акне.

Убачыўшы машыну, жанчыны загалёкалі i рынуліся да яе. Дачныя мужы паспелі ўскочыць у свой "Масквіч" i зачыніцца. Жанкі абляпілі машыну з усіх бакоў, пачалі выманьваць пасажыраў выйсці.

– Тэмпературу пагляджу! – крычала адна, трымаючы, як стэтаскоп, чарку на доўгай ножцы.

– Дабром просім – выходзь! – крычала другая, з намалёванымі вугалем вусамі.

– Бабкі, ану – перакінем! – прыйшла нарэшце шчаслівая думка.

І бабкі сталі пераварочваць "Масквіч". Магло б, вядома, i такое здарыцца, але ж яны паляпіліся з усіх бакоў, пяліся, галёкалі наўвесь свет, а машына толькі нрьшаднімалася, як жук, які лянуецца ўзлятаць. І бабкі спакваля ашляхлі. Яны пастукалі кулакамі па шыбах, па кузаве – каб ты лопнуў! – "доктарка" пагразіла ў акно:

– Ну, гады, ваша шчасце!..

I вось чарада, зноў з ваяўнічым крыкам, падалася па вуліцы далей.

Зноў адчынілася акно, i дзед, што папярэджваў дачнікаў, растлумачыў:

– Сёння, таварышы, чацвер. Дык гэта бабы каравай сабраліся пячы. Стася Хрыпунова ў нядзелю замуж ідзе. Тая, што ў крайняй ад пошты хаце. Выпілі трохі, халера, бушуюць. Сёння яны маюць права на ўсё. Могуць мужчинам рабіць, што захочуць. І порткі з вас, выбачайце, цягнулі б, i крапівы туды напхалі б, i пяску насыпалі б!.. Абычай. Банда. Мужчины нашы ўсе – хто куды!..

ЗНОЎ ДОМА

Здаецца, упершыню адчуваў сябе так радасна i лёгка тут... хачу сказаць – дома, бо ў родных мясцінах, пра якія мне хочацца пісаць, пра якія я пачынаю думаць – абы ўзяўся за пяро. Няма ўжо тут таго ныцця, як раней, як быццам ужо цалкам закончыўся працэс сацыялізацыі вёскі, людзі прывыклі да новага, кажучы мовай Талстога – усё перавярнулася i легла на сваё месца. Гавораць землякі адкрыта, калюча, але не варожа. Як быццам закончился ўжо, завершаны першы этап барацьбы за хлеб. Цяпер няма тут яго, кажуць, толькі ў гультаёў. Пачынаецца новы, ужо не першы этап барацьбы за культуру. Плануюцца ды будуюцца клубы, школы, дарогі...

Адно, калі ласка, без лакіроўкі! За культуру ў нас трэба нарэшце пачынаць змагацца пасапраўднаму, трэба нават біць у званы!..

Найбольш, здаецца часамі, актуальная праблема ў многіх – "дзе дастаць дражджэй?". Самагонка, "Сталічная", нават каньяк. П'юць вельмі многа.

У мястэчку перад "забягалаўкай" наглядаў сварку настаўніцкай пары.

Ен, п'яны, яшчэ ўсё рваўся да чаркі i груба лаяўся – прывычна ўжо, нават здаволены сабой.

Яна крычала, як звяглівая баба, выварочваючы "перад усёй грамадскасцю" хатні, сямейны бруд.

А дзве дзяўчынкі, што за чатыры кіламетры прыйшлі сюды па сшыткі, прагна прыглядаліся, прыслухоўваліся да гэтай "педагагічнай дыскусіі"...

Былы падпольшчык, адукаваны, сімпатычны рабацяга, таксама настаўнік, зусім сур'ёзна даводзіў мне, што алкаголь... карысны.

У старшыні калгаса, перадавога, раструбленага на ўвесь свет, нос сіні i ў цяпле. Прыкмета сімвала веры.

Спіс гэты можна прадоўжыць, хапіла б толькі ахвоты.

Трэба штосьці рабіць!.. А я яшчэ думаю: ці варта даць месца гэтай балючай i вельмі сучаснай праблеме ў артыкуле, які мяне прасілі напісаць пра новае ў вёсцы...

Як здорава мы прывучаны загладжваць!..

1957

АСТРАВОК

На хутары, дзе садок, i гарод, i навокал, як мора, калгаснае жыта, бачыў жывы прататып казачнага Іванькі-прастака.

Дужы, рахманы дзяцюк. З гонарам расказвае, што ён усё-ўсё ўмее рабіць. Хоць i робіць толькі тое, што не патрабуе трохі большай кемлівасці: не косіць, але падае на воз, не коле дроў, але валочыць вёдрамі ваду ca студні, якая больш за кіламетр ад хутара, у вёсцы... Малодшы брат, гаспадар, вазіў летась яблыкі прадаваць – з Наваградчыны ў Маскву – i купіў яму шапку, якой вельмі ж хацелася – салдацкую, з чырвоным аколышкам. Яна вісіць на сцяне, любоўна загорнутая ў маміну хусту.

Увечары "дурань" зняў яе са сцяны, разгарнуў i надзеў аберуч – як карону.

– Куды ты, Іване? – пытаецца цярплівая i ціхая жанчына – маці.

– У кіно.

– Позна, сынок, яно там недзе ўжо канчаецца.

– А пад канец яшчэ цікавей.

Ды з такой жа дзіцячай усмешкай адказвае!..

– Малому дарогу саступіць,– кажуць пра хлопца сямейнікі.

I шкадуюць яго ўсе – i брат, i братавая, i сястра-школьніца, i дзед.

Дзед – цікавы i сам. Яму ўжо за дзевяноста. Накрыўшыся старой цыратай ад дажджу, пасе ў зялёным яры дзве каровы i жменьку авец. І вельмі рад, што вось ізноў, як людзі, бачыць. Бо толькі нядаўна яму знялі катаракту.

– Як на свет нарадзіўся, сынок! – расказвае ён мне, неяк надзіва молада смеючыся.– А тыя разы, сляпым быўшы, дзяржу дзве каровы на павадах, а малыя толькі камандуюць: "Дзеду, лявей! Дзеду, правей!.."

Дзед есць зацірку толькі з хлебам i злуецца на ўнукаву жонку, калі зацірка рэдкая:

– Сама, відаць, хадзіла па ваду!..

Увечары выпіў з намі – цэлую шклянку самагону – i пачаў успамінаць. Ну, спачатку – бліжэйшае. Як ён на ўнукавым вяселлі "ўзяў" трошкі не літар i нават яшчэ "барыню" паскакаў. Як сын яго, Лёўка, насіў у млыне на другі наверх па два шасціпудовыя мяхі зараз, узяўшы пад пахі, а потым – булава, царства яму нябеснае, напіўшыся п'яны, прастудзіўся за ноч у канаве i памёр... Пасля гэтых успамінаў, цікавых, але звычайных, ідуць такія, ад якіх ажно неяк трошкі вусцішна. Што памятае жывы чалавек!.. У другой палавіне дваццатага веку – успамінае пра турэцкую вайну!.. Праўда, на Шыпцы сам ён не быў – па пашы бегаў яшчэ, але ж палонных туркаў бачыў многа. У графскім маёнтку.

– Шапкі высокія, чырвоныя. Снапоў накладуць у параконныя кары – толькі ў драбіны, не болей, палягуць туды шасцёх i паехалі!.. Яшчэ, кажуць, пазвальваемся! Ха-ха-ха!..– рагоча, аж хіхікае, як малы.

Уранні папрасіў мяне зняць яго на картачку – пад яблыняй, з маленькім праўнукам на каленях. Табурэтку паставілі ў бульбе, якая цвіце.

1958

ПАД СУРГУЧОМ

Вярнуўшыся з Баранавіч у леснічоўку, іду пакупацца. Каля Свіцязі – легкавік i тры paённыя начальнікі. Ляжаць пад ліпай наўкруга разасланай газеты, на якой дзве апарожненыя бутэлькі, адна пачатая, i нейкае мяса, якога ў ix больш, чым хлеба.

– Прысядзьце, выпіце з намі.

Дзіка здзівіліся, што я не п'ю. Асабліва наймаладзейшы, як аказалася крыху пазней, пракурор з суседняга раёна.

– Кажаце – сэрца. Калі вам суджана пажыць яшчэ два-тры гады, дык пажывіце вы як чалавек – піце!..

Адзін з таварышаў прызнаўся, што пазнаў мяне – бачыў на нейкай літаратурнай сустрэчы. Пачалі расказваць, што тут яны, у будзень над возерам, не проста так сабе, a выехалі ўпаўнаважанымі па кукурузе.

– Ліквідаваць прарыў! – смяяўся пракурор. – Віка патрэбна нам, канюшына, але што ты зробіш...

Пасля ён пачаў даваць мне, як пісьменніку, "матэрыял".

Вось тры выпадкі з пракурорскай практыкі.

Дзядзьку, які аднойчы не выйшаў капаць калгасную бульбу, старшыня вырашыў пераараць упоперак бульбяныя соткі. Трактар прыехаў, давай пачынаць. А дзядзька гэты, перанесены з хутара ў вёску, крыў хату, каб дзецям на галаву не цякло. Спусціўся ca страхі.

– Браток,– спыніў ён трактарыста,– ці ж ты не чалавек, што ж ты робіш, што ж ты арэш?..

Угаварыў хлопца, i пайшлі яны да старшыні. Той – ні доступу: "Прэч з мае канторы!" Штурхае дзядзьку, пхае да дзвярэй. А той, не даючыся, разбіў неяк старшыні нос.

І пачалася пісаніна. Hi болым ні менш, а "збіванне калгасных кадраў".

Калі наш пракурор узбудзіў справу супраць старшыні, таму далі толькі... вымову па партыйнай лініі.

Другі выпадак.

Той самы старшыня калгаса. Другую вымову яму далі за тое, што ён разам ca сваімі падхалімамі i сабутэльнікамі набіў чыгуначнага рабочага, які з дазволу калгаснага брыгадзіра вёз на калгасным кані дахаты старыя шпалы.

Пакуль да тое вымовы, наш пракурор выклікаў старшыню да сябе, каб хоць пагаварыць з ім, як камуніст з камуністам, што так сябе паводзіць – нельга.

Абураны старшыня шпурнуў яму на стол сваю пячатку:

– Кал i я дрэнны, дык кіруйце самі!..

Навела трэцяя.

Два раённыя ўпаўнаважаныя, кандыдат партыі i беспартийны, ехалі п'яныя лежма на возе i, то на змену, то разам, лупцавалі нямоглую кабылку. Участковы запыніў ix i пачаў дакараць. Яны пазлазілі з воза i пачалі лупцаваць участковага. Акрывавілі хлопца i сумку з паперамі адабралі.

Пракурору прыйшло пісьмо пад сургучом: беспартыйнага судзі сабе, як хочаш, а кандыдата не чапай. Калі. ж ён не паслухаўся, намеціў беспартыйнаму год, а кандыдату, як больш свядомаму, тры,– прымусілі выступіць з абжалаваннем супраць... самога сябе.

– Вось так, таварыш пісьменнік,– зусім па-цвярозаму гаварыў малады чалавек.– А вы нам кажаце: навошта піць... Ці пра такую справядлівасць думаў я, канчаючы свой юрыдычны факультэт? Дый паступаў туды не дзеля гэтага. Іду цяпер па вуліцы i ўжо не толькі кожны слуп, а кожная штыкеціна – услед за мною: падлюга, падлюга, падлюга!..

Дзівак – ён думае, што гэта можна надрукаваць...

1958

НЕ ЗНІКАЙ

Яны не могуць нацешыцца адна адной – дачка i маці.

Не бачыліся тры гады... Не – больш за тысячу дзён i начэй. Роўна столькі, колькі ix горад быў пад ворагам. Ваенны год на службе лічыцца за тры. Салдату. Дзецям i маці, якія ў той час былі разлучаны, трэба лічыць, прынамсі, яшчэ раз утрая. Час чакання, тугі, невядомасці...

І вось яны разам. Яшчэ ўсё худыя Зініны ручкі – на маміных плячах, a носік раз-поразу цёпла торкаецца то ў адну, то ў другую мамину шчаку.

Можа, залішне гэтых пястотаў, можа, маці дарэмна штодня адзявае малую сама? Бо Зіна ж вырасла за гэты час на першакласніцу.

– Ой, успомніла я, успомніла, мама!..

– Што? Ды не вісні ты, стой сабе хораша. Што ж ты ўспомніла?

– Яшчэ калі цябе не было, калі ты была ў э-ва-ку-а-цы-і... Бачыш, я ўжо гэтае слова адразу кажу! Кал i мы толькі з бабуляй жылі. Кал i яшчэ ў Мінску былі фашысты... Мама! Ну, мама!..

– Што? Што, золатка мае?

– А гэта ва ўсіх мам i ўсіх дачок вочы такія самыя?

– Ну, не заўсёды.

– Дык чаму ж у нас з табой такія самыя сінія?

– Гавары ты, дачушка, адно. Ісці ўжо трэба, а ты... І я цябе люблю. Ну добра, хопіць. Дык што ж ты сніла, калі мяне не было?

– Я цябе сніла, мама. Не адзін раз, а многа! Але адзін раз так: здаецца, я цябе бачу... Здалёк, не блізка бачу. Але ведаю, што гэта – ты. Як толькі ты ідзеш – i я іду. Як толькі я пабягу да цябе – i ты бяжыш. А потым я крыкну: "Ма-ма!.." І ты адразу знікаеш... Ой, а слёзы твае так казычуцца,– я зараз чыхну... А можа, я не адзін раз так сніла, а многа?.. Ну, мама!..

Яны не бачыліся многа-многа год.

1960

НА ЎСІХ МОВАХ

Ляцім над акіянам. Дзесяць тысяч метраў.

Уверсе – блакіт, унізе – цьмяна-попельныя хмары. ІІаміж блакітам i хмарамі – ззаду за намі – вячэрняя зара. Чорнае крыло самалёта. Успамінаецца Рэрых.

Ноч. Непраглядная бездань за акном. Толькі нашы адлюстраванні на шыбе.

Пасля – звястунка раніцы – адзінокая зорачка. Зноў рэрыхаўская зара, ужо з усходу. Зноў чорны меч – крыло. Унізе – зноў шэры насціл хмар, пад якімі яшчэ ўсё акіян. Меч, бліжэй ад акна, спакваля пачынае пабліскваць. Зару замурзваюць воблакі.

Светла-попельны колер хмар пад намі нагадвае то густы шарош на вадзе, то нядаўна астрыжаную аўчыну.

Зара разгараецца.

Стала ўтварацца вялізная ракавіна – з неба ўверсе i мармуровых хмар пад намі.

Сонца!

У падвясной калысцы прачнуўся чарнавокі французік і, з валасатай галоўкай на маміным плячы, паплыў па праходзе над галовамі пасажыраў. Чорныя вочкі ўсміхаюцца...

I хочацца на ўсіх мовах адразу сказаць яму:

– Добрай раніцы!

1960

СТО ВЯСЁЛАК

Канадскі бок Ніягары пакінуў бы вельмі няпоўнае, ледзь не проста курортнае ўражанне... Але, пакруціўшыся перад вадаспадамі па набярэжнай пехатой i ў аўтобусе, мы пераехалі мост, апынуліся ў ЗША, прайшлі, нечакана не вельмі складаныя, паліцэйскія фармальнасці i зноў паехалі да вадаспадаў.

Ужо само пераапрананне ў сінія піжамы i светла-жоўтыя непрамакальныя плашчы настроіла ўвесь наш турысцкі піпл [²] на молада-вясёлы лад. Спусціліся ліфтам на дзве сотні футаў i апынуліся на драўляных кручаных лесвічках ледзь не пад самымі вадаспадамі.

Спачатку толькі глядзіш ды слухаеш – здалёк, а потым яно пачынаецца!..

Вырваўшыся з-пад вадаспаднага душа, дабраўшыся па коўзкіх, заброснелых сходках да ліфта, адтуль – да вопраткі i блакнота,– пішу: "Іду, сагнуўшыся пад гэтай небывалай навал ьніцай, вяду перад сабой i за сабой па сто вясёлак, i ў гэтым шуме вечна маладое радасці хочацца спяваць, смяяцца, пісаць выдатныя вершы!.. Божа мой,– i падумаць адно, што так адбываецца тут безупынна, заўсёды!.."

1960

ПРЫКРАСЦЬ

Калі мы ўчора аглядалі вашынгтонскую нацыянальную галерэю, прыбіўся да нас малады амерыканец, што шукае дружбы з савецкімі людзьмі. Чалавек з вышэйшай адукацыяй, а так i не ўспомніў, якую кнігу, перакладзеную з рускай мовы, ён аднойчы быў прачытаў... А што тут ужо заікацца пра нацыянальныя літаратуры?.. Трэба было бачыць, як ён – шчыры, мусіць, хлопец – здзівіўся, пачуўшы пра тое, што армянскі тэатр святкаваў нядаўна свае дзве тысячы гадоў!..

Не вельмі смешна з хлопца, а шкада яго – не ведае.

Такія ж знаўцы, як нашы гнуткі гід, "спецыяліст па рускай класіцы", адкалупваюць ад глыбы савецкай літаратуры толькі крошкі, патрэбныя ім, i крычаць, што гэта – не проста найлепшае, але i адзінае ў нас...

І мы не ведаем усяго, што нам трэба.

І тут, у Штатах, i ў Канадзе часта пыталіся ў мяне, што я думаю пра "Доктара Жывага". Пыталі i добрыя людзі, без задняе думкі. І я выкручваўся, як мог,– гаварыў не толькі пра Пастарнака, паэта i перакладчыка, але i пра бацьку яго, мастака, ілюстратара i сябра Льва Талстога, a толькі, па сутнасці, пра "Жывага" – нічога не мог адказаць. Дзе ж ты яго прачытаеш?..

Пыталіся i пра адносіны да "светила русской эмиграции" – Набокава з яго "Лалітай". Ну, а пра гэтага я толькі ў Амерыцы i пачуў...

Варта б нам ведаць тое, супраць чаго крычым.

1960

АЦЬБУЦЬ

На звычайнай лясной паляне – звычайная старая леснікова хата. Адрына з павеццю, хлеў, пагрэбнік. Некалькі вулляў на градах. Пагрозліва, пякуча зумкаюць, уюцца нябачныя пчолы. Кал я будкі паскавытвае час ад часу, а то i гаўкае ад назолаў-мух сякі-такі Шарык ці Мурза.

Ледзь-ледзь сакоча недзе, у сонечнай млявасці, самая гаваркая курыда.

Вакол сялібы дазорам стаяць векавыя дубы.

Праз зараснік прабіраецца чыстая рачулка, нагадваючы мне памятныя са школы радкі.

Стары калгаснік, што рысамі твару i нетаропкай хадой вельмі падобны да незабыўнага чалавека, лёгка ідзе па рыплівых маснічынах нізкага мосціка, схіляецца і, чарпануўшы крынічнай вады, спыніўшы трохі звонкага бегу яе ў бляшаным кубку, гаворыць:

– Частуйцеся, калі ласка. Костусь, бывала, любіў...

Не, гэта не звычайная крынічная вада, не звычайная леснікова сяліба, не звычайны наш вераснёвы залаталісты лес.

У гэтай хаце прайшло маленства паэта. Па гэтай траве пад дубамі, па пясчанай дарозе, па грыбных верасах хадзілі яго парэпаныя ножкі. У гэтым вось сумным акне асеннімі ды зімовымі вечарамі ныў агеньчык газоўкі, пакуль ria першых у жыцці старонках бегалі яго захоиленыя вочы. Можа, якраз над гэтай крыніцай, у зялёнай загадкавай засені дрэў нараджаўся той першы наіуны вершык, за які яму бацька-ляснік адмераў авансам важкі ганарар – цяжкай службай здабыты царскі рубель.

А вось гэты стары, усё яшчэ нястомны, лёгкі, ветлы чалавек – малодшы брат стваральніка "Новай зямлі", дзядзька Юзік, выдатны знаўца i дэкламатар братавай паэзіі, жывы персанаж нашай нацыянальнай эпапеі,– той самы "Юзікшаляніца", што хадзіў тут, па ўвекавечаным Костусем свеце, вельмі надзейна трымаючыся за доўгі падол матчынай шарачковай спадніцы.

Стаяць дазорам дубы. Маўчаць – у магутнай, надоўга разлічанай стрыманасці.

Над кронай аднаго, у вышыні,– белае воблака ў сонцы. Як летам.

Па-маладому не верыцца, радасна, дзіўна ад думкі, што іменна пра гэтую мясціну ён пісаў за кратамі турмы: "Мой родны кут..."

Наш родны кут – так будзе дакладней.

1961

"НЕ ХАЧУ І ГЛЯДЗЕЦЬ..."

Да гэтай тэмы цяжка знайсці падыход, цяжка падняць i перадаць другім той жах i боль ад неймавернай нізасці, да якое даходзіць – i гэта найстрашнейшае – звычайны чалавек...

Сядзеў на працэсе над былымі карнікамі, тымі з нашых людзей, што ў пачатку вайны папераходзілі на службу да фашыстаў. Сядзеў я ў першым радзе, з самага краю ад загародкі для пад судных. Глядзеў у іхнія твары з адлегласці трох-чатырох метраў. Калі адзін з ix, стоячы за трыбунай, сведчыў супраць другіх, мне было відно, як пад яго старым пінжаком дрыжэлі са страху худыя лапаткі. Углядаючыся ў твары, я асабліва здзіўляўся з румянага, лысаватага, паўнаватага спакойнай сытасцю мужчыны, найбольш як быццам прыстойнага ды пачцівага на выгляд. Пятнаццаць год пасля вайны ён прадаваў недзе на Паволжы настаўнікам пачатковай школы, тысячы дзён, мільёны мінут углядаўся ў дзіцячыя вочы за партамі i не выбухнуў, не разарваўся ад успамінаў пра тых дзяцей, якіх забіваў – днём i ноччу, улетку i зімой, пра лямант ix матак, таксама перадсмяротны!..

Той, у якога дрыжэлі лапаткі, сведчыў пакуль што свабодны, яго адкапалі найпазней, дзесьці ў нетрах Палтаўшчыны. Як ён ні намагаўся выгарадзіць сябе і, для сябе ж, прыглушыць віну свае кампаніі, ён, аднак, сведчыў супраць тых, за перагародкай. А яны агрызаліся. І вось, калі ў гэтай, агіднай па-звярынаму грызні, абмежаванай толькі страхам i асцярожнасцю, пачулася адзін раз хлёсткая рэпліка – мне стала страшна...

Страшна i горка ад таго, што сёння, восенню шэсцьдзесят першага года, у перапоўненым клубе многія з тых, што прыйшлі сюды па запрашальных білетах,– раптам весела запляскалі ў далоні...

Чаго тут больш – ідыятызму ці бяздумнасці?

Вось дзе старонкі жаху, што не маюць права адысці ў нябыт, словы тых, што цудам выжылі:

– Немцы нейкія, ці, ліха ix душу ведае, хто яны, укінулі мяне ў агонь, калі хата гарэла. Засланіла я твар рукамі i перабегла...

Гаворыць гэта ўжо старая сёння жанчына, з тварам, абпаленым у тым агні.

– Дзеці малыя цалавалі гэтым немцам ці паліцаям ногі: "Дзядзечка, татачка, не страляйце мяне!" А яны стралялі.

На прапанову старшыні суда – паглядзець на пад судных: можа, каторы ёй прыпомніцца, жанчына не павярнула нават у той бок галавы:

– Хай яны на свет не глядзяць! Не хачу я на ix i глядзець!..

На трыбуне другая жанчына.

– Усе мы ляжым, пастраляныя, а я – жывая – ляжу з усімі i чую ўсё. Хлопчык мой з-паміж трупаў устаў ды гукае: "Мамка, ідзі, ужо немцы пайшлі!.." Яны яго адтуль, дзе ўжо былі адышліся, застрэлілі з аўтамата... Устала я пасля, дзетак сваіх пазбірала на дзяругу, параўнялароўненька, абцерла кроў... Потым ужо, калі нашы прыйшлі, напісаў мне мой чалавек: "Ці жывыя вы там?" А я яму напісала пра ўсё: "Ці патрэбна я табе цяпер – адна ды такая?" А ён піша: "Я яшчэ i не такое бачыў. Я i сам інвалід, без нагі". Вярнуўся ён, i дзетак трое мы нажылі...

У зале воплескі.

Падбадзёраная гэтым, цётка павярнулася да тых, што за сталом – вяршыцеляў народнай справядлівасці:

– Вот, можа, таварышы дарагія, помач якую далі б на дзяцей... Самі ж ведаеце, як яно ў калхозе...

У зале тое, што ў стэнаграмах ды ў справаздачах называецца ажыўленнем.

Цётку пацешыў пракурор:

– Ідзіце, жывіце здаровы. Усё будзе добра.

Цётка пайшла ад трыбуны.

Ёй абяцалі i ад нашага імя.

1961

АМУР

За вялікімі шыбамі параходнага салона – сонца, амурскія хвалі i сопкі, якія i нам, навічкам, ужо здаюцца аднастайна экзатычнымі. Зблізку яны шэрыя сваёй камяністасцю i жыва – проста, здаецца, адчуваеш яе – парослыя зелянінай, вечнай i некранутак. Здалёк – чым далей, тым больш засмужаныя.

Зрэдку трапляюцца вёскі, каля якіх наш "Калінін" паволі, грунтоўна становіцца на якар i спускае шлюпку.

Ноччу гэта было цікава. Святло пражэктара паўзло па шэрым беразе, па шэрых, крытых драніцай хатах, па шумным натоўпе дарослых i дзяцей, што беглі да прычала. Якая навіна!.. Ад парахода да парахода – вось i жывая сувязь ca светам. У крузе пражэктарнага святла – усхваляваная чародка людзей; над імі – былінны, васняцоўскі месяц; да ix ад борта парахода паўзе поўная шлюпка. Звычайна, нудна, усюды адну i тую ж польку рыпае прывітальна мясцовы гармонік. З лодкі высядаюць мамы, таты, сестры, браты i дзеці, што вярнуліся з далёкага Камсамольска, з гарадскімі пакупкамі...

А навокал – тайга. На многія сотні кіламетраў. Ужо не толькі ведаю гэта з чужых слоў, але ж i адчуваю...

Сумна тут жыць?

А што я думаў часамі ў родных мясцінах, праязджаючы каля самотнага хутарка? Вярнуцца з горада, ад вялікай культуры – у такую хатку?.. Нават у родную вёску, з яе непралазнай восеньскай гразёй, з адчайна сумнымі вечарамі?.. Гэта парой здавалася немагчымым, як немагчыма пеўню вярнуцца ў яйка. Аднак жа мне не толькі ў гады маладосці было там не сумна: i цяпер мне часта хочацца ўцячы туды, i ўцякаю,– каб палячыцца зямлёй, цішынёй...

Успамінаю пакінуты Камсамольск. Нуднаваты Бабруйск на вялізнай раўніне, паміж далёкімі сопкамі, на беразе ракі, шырынёй – не верыцца! – сем кіламетраў. Было сумнавата часамі, у пыльнай i суровай аднастайнасці, было б яшчэ сумней, каб не сустрэчы.

Добра было з чытачамі-студэнтамі ў адной з гарадскіх бібліятэк. Яшчэ цікавей – з рабочымі "Амурсталі". Каля ix вогненна-велічных мартэнаў, у ленінскім кутку, за гасцінным стадом. У маладзёжных інтэрнатах неяк вельмі ж па-свойску легка было i расказваць пра Беларусь, пра нашу культуру, i чытаць сваё, калісьці, у адзіноце, народжанае натхнёным болем i шчасцем...