Текст книги "Жменя сонечных промняў"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 3 (всего у книги 6 страниц)

Два паэты ідуць па палявой дарозе. Бабы i дзеўкі жнуць. Пасляваенны калгac благенькі, але настрой у паэтаў выдатны. Адзін пачаў дэкламаваць, прыпомніўшы чужы і даўні верш:

Зваявалі жнеі сваё ліха-гора,

Вострымі сярпамі зваявалі.

Жняя, бойкая маладзіца, пачула i ў тон яму, адагнуўшыся, дадала:

Ваявалі жнеі, ваявалі,

А ім хлеба не давалі, не давалі...

Пайшлі нашы хлопцы – стуліўшыся.

Калі «знаходзіць новае», «заглядваць у будучыню» так, як раяць некаторыя «рамантыкі», калі сёння пісаць пра заўтрашні дзень, заўтра – пра паслязаўтрашні i г. д., дык хто ж напіша пра наш час?..

Успамінаецца талстоўскае:

«Нам патрэбны літаратары з буйным талентам бытапісальніка, a ў нас толькі выдумшчыкі».

Мы ix часамі называем лакіроўшчыкамі.

Горка мне слухаць такое:

– Зрабіўшы вылазку ў жыццё, ты вернешся ў сваю кабінетную крэпасць i з-за магутных сцен яе будзеш далей ілгаць, бо адчуеш сябе ў поўнай бяспецы, бо ў гэтым – твой хлеб. I не падумаеш, мусіць, што слухаць цябе па радыё i чытаць бывае проста моташна...

Модная паэтэса пыталася на дачы ў гаспадыні:

– А скажыце, калі ласка, як гэта курачка нясе яечка?

Зусім сур'ёзна, вывучаючы жыццё.

У двух з сябрам у творчай камандзіроўцы. Навалачыліся па калгасах, а цяпер, у раённай гасцініцы, думаю перад сном:

«Як мы будзем дзяліць «мастацкія дэталі»? Як дзеляць, палазіўшы з таптухай, рыбную драбязу?..»

Няўжо такая беднасць, няўжо мы так адарваліся ад народа, што кожнае звычайнае слова якой-небудзь працавітай бабкі здаецца адкрыццём?..

Халаднавата ад гэтых думак...

Нарысіст – «для ўзмацнення канфлікту» – зрабіў героя свайго нарыса інвалідам вайны, з пустым рукавом. Сустрэліся потым – герой i кажа:

– Вось як трэсну вам гэтым пустым рукавом!..

I тыцкае пад нос пісаку здаравенны кулачышча.

«Веласіпеды, нікеляваныя ложкі» – як гэта шаблонна ўжо i як абрыдла у нашых творах пра калгасны дабрабыт!

Вельмі прыемна спажываць набыты сумленнай працай кавалак радасці,– калі там, дзе ты яшчэ ніколі не быў, цябе ўжо ведаюць па тым, што ты зрабіў.

Жонка «гаспадара раёна» расказвае:

– Летам да нас Тхаронак прыязджаў. Ведаеце – рэдактар з Мінска? Паехалі мы з ім да Сцёпкі... Ведаеце – старшыня «Чырвонага коласа»? Два дні гулялі там. А потым Тхаронак прыслаў да Сцёпкі сваіх карэспандэнцікаў, каб калгас яго апісалі...

Тон такі – у зусім нядрэннай жанчыны. Забываецца нават, што і я ж таксама «карэспандэнцік». Тон – запазычаны.

Рэмбрант. Ратэрдамская галерэя.

Многа партрэтаў важных, у той час знакамітых персон.

Сёння забаўна: ім здавалася, што яны робяць ласку мастаку, што не ён, а яны застануцца!..

Калісьці нехта выдумаў сякеру, песню, казку... Сам застаўшыся безыменным. Калісьці кітайскія літаратары пускалі ў жыццё свае творы без подпісу, ананімна.

Чытаў я пра гэта ў юнацтве i недаўмяваў, А цяпер ужо нібыта пачынаю разумець... Нядаўна нават усцешыўся, сустрэўшы ў Галчынскага:

«Працуйце – цудаў няма».

Гані мяне, доля, ад перакатных радасцей капрызнай славы да зямнога, ціхага шчасця вялікай, патрэбнай працы!

Бо як жа працуюць і працавалі мільёны безыменных творцаў жыцця,– у чым ix слава i шчасце?

Масква. Дэкада нашай літаратуры. Чарговы кіраўнік абмеркавання прозы пазіруе з прыкметнай грацыяй. Меншыя геніі, нібы стаўшы за ім у чаргу, дружна цытуюць: «Як сказаў у сваім цікавым i змястоўным слове Пётр Іванавіч...», «Пётр Іванавіч, пачынаючы нашу гаворку...», «Пётр Іванавіч справядліва заўважыў...», «Я не баюся, таварышы, паўтарыцца, сказаўшы, што акрзсленне, якое толькі што даў нам Пётр Іванавіч...»

I гэтак далей. З натуральнай сталічнай свабодай.

Якая мы, аднак, правінцыя!.. Што ў нас здаецца смеласцю, тое не толькі ў Маскве, але і ў Таліне—звычайнае. Як прыкра, балюча, што пакуль я думаў, у якую вату загарнуць мне сякую-такую смеласць, сякія-такія думкі – і Салаухін, i Смуул пусцілі ix, кожны па-свойму, у людзі...

A ў нас адзін ніяк яшчэ ўсё не адхрысціцца за сваю былую, у іншых літаратурах – ужо даўно не смелую, смеласць.

Калі мы ўчора аглядалі вашынгтонскую нацыянальную галерэю, прыбіўся да нас малады амерыканец, што шукае дружбы з савецкімі людзьмі. Чалавек з вышэйшай асветай, а так i не ўспомніў, якую кнігу, перакладзеную з рускай мовы, ён аднойчы быў прачытаў... А што тут ужо заікацца пра нацыянальныя літаратуры?.. Трэба было бачыць, як ён – шчыры, мусіць, хлопец – здзівіўся, пачуўшы пра тое, што армянскі тэатр святкаваў нядаўна свае дзве тысячы гадоў!..

Не вельмі смешна з хлопца, а шкада яго,– не ведае.

Такія ж знаўцы, як наш гнуткі гід, «спецыяліст па рускай класіцы», адкалупваюць ад глыбы савецкай літаратуры толькі крошкі, патрэбныя ім, і крычаць, што гэта – не проста найлепшае, але ж i адзінае ў нас...

I мы не ведаем усяго, што нам трэба.

I тут, у Штатах, i ў Канадзе часта пыталіся ў мяне пра адносіны да адной з кніг, шго нашумела ў нас нядаўна, да яе аўтара. Пыталіся часам i добрыя людзі, без задняе думкі. А што я мог ім сказаць,– дзе яе прачытаеш?..

Пыталіся i пра адносіны да «светила русской эмиграции» – Набокава з яго «Лалітай». Ну, а пра гэтага я толькі ў Амерыцы і пачуў...

Варта б нам ведаць тое, супраць чаго паўстаём.

Над лугавой ды лясной палескай рачулкай пяюць, шчабечуць, крычаць птушкі – амаль зусім невядомыя, як у маленстве...

Тады, аднак, было не сорамна, што я ix не ведаю,– тады яны былі вялікай, цудоўнай таямніцай, і гэтага хапала.

Мы нават не можам толкам расказаць пра ўсе кветкі з таго букета, які нам часта дораць больш, чым трэба, удзячныя чытачы.

Ёсць i такія таварышы па пяру, што гадамі не паварушаць пальцам для грамадскай справы. Нічым ён не абурыцца, нікога не падтрымае, ні за кога не заступіцца... Сядзіць і напіхае аркушамi свой эпічны сяннік.

Чытаеш такі эпас i заўважаеш перш за ўсё адно – чалавек садзіўся кожны дзень за стол і, не зважаючы ні на што, гнуў лінію.

«Няма таленту, але ж затое які axoп падзей!..»

Няма ў спевака голасу, але ж затое як ён шырока разяўляе рот!..

Угэтай кнізе вады i праўда няма,– толькі сухі, бясконцы пясок.

Многа чытаю па службе. Колькі да суму шэpaгa! I ў рукапісах, i друкаванага... I як жа хочацца, як у духмень, каб хтосьці ўсю гэтую шэрасць перакрэсліў маланкай сапраўднага таленту!..

Ён горача пакахаў, але яна адказала:

– Працуй лепш, можа тады я i адкажу табе ўзаемнасцю...

Прачытаўшы гэга ў новым рамане, крытык млява, бяззуба гугніць:

«У каханні яна аддала перавагу грамадскаму над асабістым...»

Піліпку-сынку гyci скінулі па адным пяру – ён паляцеў. Калі ж паддацца, каб кожны, хто крытыкуе, вырваў у цябе па пяру ці па два – далёка не заляціш.

– У цэлым вы напісалі добрую рэч. Але ж некаторыя старонкі я вам проста павыкідаў бы.

Таксама, гледзячы на гульню більярдыстаў, можна сказаць, што тых шароў, якія не трапілі ў лузу, не трэба было.

Пеўня спачатку рэжуць, а по тым скубуць. A аўтара на кінастудыі спачатку доўга i калектыўна скубуць, а нарэшце хто-небудзь зарэжа. Што выгадней – варта б спытацца ў пеўня.

Фізікі кажуць: штосьці знаходзім, а потым стараемся яго абвергнуць. Трымаецца,– значыць, жыве.

Такога б нам, літаратарам! Каб аўтар сам сябе правяраў абвяржэннем.

Раман – вялізны палац з яго шматлікім насельніцтвам, ён далёка відаць, але часта ў ім дрэнна з водаправодам, з ацяпленнем, не працуе ліфт... Тады вельмі ж цяжка паднімацца на высокія паверхі палаца i снаваць па яго бясконцых i няўтульных калідорах.

Назойлівы крык: дзе сюжэт?.. няма сюжэта!..

Гэта падобна на тое, каб гледзячы на прыгожую дзяўчыну – перш i больш за ўсё думаць пра яе шкілет.

Бабка, што «вылівае волава», i мастак-абстракцыяніст. Толькі ён i ведае задуму свайго твора, а бабка – часамі не менш натхнёна – сама толькі бачыць у форме расплаўленага i ўкінутага ў міску з вадой волава тую «карову», што напалохала дзіця яе пацыенткі,

За ўсе амаль што дваццаць год пры панскай Польшчы ў нашу забітую, цёмную вёску адзін раз было прывезена кіно. Паказвалі яго ў школе, яшчэ царкоўна-прыхадской, старой i невялікай. Карціна – нейкі галівудскі сераднячок – пра каханне. А духата ў школе – не прадыхнуць, гарачыня – да сёмага поту!.. Па частках, спакваля разгортваецца дзеянне, распальваючы гледача. Трохкутнік – ён і дзве яны. Адна пакінула яго, пасля другая. I вось ён ляжыць у труне. Чысты, харошы – хоць ты плач. I плачуць. Тыя дзве, вядома. Спачатку адна з-за рамкі выйшла, падышла да яго, потым, з другога боку, другая... Жалоба, слёзы, ах, рамантыка!..

I раптам у душнай, потнай, напружанай цішыні – расчараваны гола с дзядзькі Ёсіпа:

– Ну вось, i пацалуйце яму цяпер абедзве ў...

Рогат. Абураны голас настаўніка:

– Ха-мы!..

Грубавата, вядома, але ж – здаровы рэалізм.

Аглядалі ў Небарове, каля Лодзі, адзін з радзівілаўскіх палацаў, дзе ix сіяцельствы жылі сабе і ў гады акупацыі.

Пажылы літаратар – у адказ на «аб'ектыўнае» захапленне гіда архітэктурай, мэбляй, бібліятэкай – сказаў пасля, калі мы гулялі па парку:

– Так, яны прыгняталі нашага брата мужыка з вялікім мастацкім густам...

Чытаючы добрую кнігу, падумаў: апроч усіх падтэкстаў, тут ёсць яшчэ і такі – гэта напісана ў дождж, гэта ў радасці, гэта ў горы... і шкада стала, што падтэкст гэты найчасцей адыходзіць разам з аўтарам...

Графаманскі ідыятызм.

Дырэктар дзіцячага дома – «паэт». Склаў песню пра іхні дзіцячы дом, і вучні спяваюць яе, пад яго кіраўніцтвам, на матыў... дзяржаўнага гімна.

Дурань быў бы той, хто пасмяяўся б з вялікіх квяцістых хустак, якімі ўпрыгожылі сябе дзеўкі, маладзіцы i бабы вясковага хору, едучы выступаць у сталіцу.

Малое не есць, i маці вымушана ствараць фальклор – расказваючы яму казку, многае прыдумвае сама. Неабходнасць стварыла i калыханкі i «Эй, ухнем!..»

Пішучы казку, трэба быць такім жа смелым у палёце фантазіі, як смела яна, фантазія, пануе ў снах. Там робіцца ўсё, што хочаш, i ты ўсяму верыш, бо ўсё там «складна i хораша».

Як у маладога танцора, так i ў нявопытнага аўтара прыкра заўважаюцца лішнія рухі. Каб падперціся лішні разок, падмацаваць сваю няўпэўненасць, запоўніць хоць чым-небудзь пустату.

У таварыша, які горача пераконвае цябе ў любві i дружбе, непрыстойна пытацца, ці чытаў ён што-небудзь з тваіх твораў.

Чытаючы тоўстую, сумную, але патрэбную кнігу, прыемна спаткацца, нібы з чалавекам у снежнай пустыні, з нейчымі паметкамі на кніжных палях.

«Пакуты слова». У паняцце гэтае трэба ўключыць іменна тыя пакуты, калі мне хочацца працаваць, а я не магу. Бо якія ж гэта пакуты, калі працуеш? Тады, па-мойму, радасць.

«У газеце, дзе вы надрукуеце мой некралог, няхай таксама будзе недзе побач жывы, таленавіты артыкул пра несмяротнасць сапраўднай паэзіі».

Як жа запахла мне Беларуссю!

Народным, петэфі-бёрнсаўскім словам!..

Сваты прыншлі, а дачка яшчэ маладзенькая. Бацькам – гонар:

– Ды што вы, людзі добрыя, яна ж у нас яшчэ ў рэшаце спіць!..

– І вы, бабуля, па гэтую рыбу ў чарзе стаіце? Адна душой жывучы?

– А што ж, мілы, і адно вока спаць хоча.

– Колькі яшчэ да Наваградка?

– Дзесяць.

– Ого!..

– А што ж ты думаў – ён стаіць на сваім месцы.

Памёр сусед, пажылы чалавек. На хаўтурах старэйшых мужчын запрашаюць пралазіць на покуць. Весялейшы:

– Ну што ж, кандыдаты, пайшлі!..

У лесе на Глусчыне.

Былыя партызаны прыехалі з горада i шукаюць свой лагер. Смешна, але трэба спытацца ў бабаў, што збіраюць ягады.

– Не ведаю,– кажа адна.

Другая – не мясцовая:

– Я i сама сюды не трапіла б, а вось з гатоваю бабай прыйшла.

Цешча вярнулася з юбілею зяця-пісьменніка.

– Ну ж i хвалілі яго... ну, проста ўсякімі словамі!..

– Цётка, а дзе тут у вас райсавет?

– А хвала яго, сынку, ведае, я нетутэйшая.

Cyceд, вучоны хлопец, прыехаў з горада ў госці на сваей машыне. Ліслівая баптыстачка ажно рукамі развяла:

– А дзякуй табе, госпадзі мілы, што ты хоць аднаму нашаму чалавечку даў такую павозачку!..

Самаздаволены пашляк, пакуль што не выкрыты злодзей, прыехаў у сваю вёску на нядаўна купленай «Волзе». Выходзяць з жонкай– абое да ззяння перапоўненыя шчасцем i сваёй перавагай над гэтымі людзьмі, суседзямі...

Стары Паўлюк, які сёе-тое ведае пра ix, які самому богу ў вочы сказаў бы, што думае, нібы пугаю смагануў:

– Ну ж i раз'еўся ты, падла, як тая карова на бразе!..

Пры панскай Польшчы.

Дзядзька прыехаў з суда, дзе яго зноў пакрыўдзілі. Вячэрае і, нібы на пацеху самому сабе, расказвае жонцы:

– От жа ж адвакаты рэзаліся – як сабакі!..

Старая бедная баба, выпіўшы кубак паранага малака, якога ёй прынесла суседка:

– Вось я i ачалавечылася!..

Калгасны брыгадзір:

– Мала людзей у мяне. Работа авалодала народам.

Згружаюць штосьці цяжкае:

– Во, брат, людзей,– мне, нясмеламу, i ўляпіцца няма дзе!..

– Даўно я ў сваёй вёсцы не быў. Прыехаў надоечы, гляджу – як малыя павырасталі: хто па пяску нядаўна лазіў – ужо на плоце сядзіць!..

У прыгарадным цягніку. Салдат купляе ў бабы яйкі. Няма куды падзець... Адчыніў чамаданчык.

Цётка– усцешана:

– Ох, мілы, у цябе ж тут яшчэ гэтулькі памяшчэння!..

– Жыве ён бедна – рабіць лянуецца. Можа, кажаце, п'е? Не, ён, па-мойму, i піць таксама лянуецца.

– Хто тоненька, хто тоўсценька, а я i зусім маўчу, дык мне прыходзіццa ў апошнюю чаргу.

На калгасным рынку. Вясёлая, бойкая маладзіца-ўдава:

– Куплю, падгадую, прадам i зраблю выварат!..

Цётка, прадаючы калгаснуга расаду:

– Яна ж у нас – як рыба. Мінутку на паветры пабыла – і звяла.

– Ой, бабачкі, гарачыня! З ранку да вечара – ані зміргне!..

– Дзеці ў яго – розных нацыянальнасцей: адно на адно ні крышку не падобныя.

—Якія табе дакументы, калі ў мяне i кішэняў няма!..

«Вільня патане, а Кромань устане».

Пачуў гэта на Наваградчыне, ад вясковай цёткі. Прыпомнілася славутае: «Горы i долы зраўняюцца».

Другая цётка:

– У нас калісьці казалі: «Каб ты ў Бабруйску рабіў!»

Чаму так пракліналі, не ведае. Цьмяна прыпомніў, што сустракаў недзе ў Герцана: «Лепш ужо Вятка, лепш Сібір, абы толькі не Бабруйск!..»

Мелася на ўвазе крэпасць.

Пажылы афіцэр, удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, сапёр, які нядауна страціў зрок пры размініраванні алжырскіх палёў, гаворыць з трыбуны, перад поўнай залай піянераў:

– Смерць я, дзеці, доўга насіў на руках. Каб другія яе не бачылі.

– Сам ад сябе ў бутэльку не ўцячэш.

– Ён не дзівак – не будзе чакаць, пакуль праспявае трэці певень!..

Праваслаўныя дзядзькі крытыкуюць баптыстаў:

– Што гэта ў ix за прычасце – хлеба накрышыць у віно... Бацюшка, дык той ж a ўсё-такі часціцы з хлеба выразае...

Не менш урачыста гавораць самагоншчыкі:

– Ну, будзем дрожджы ў брагу апускаць...

Памёр ужо даўно не толькі цесць, васьмідзесяцігадовы дзед Сцяпан, але і зяць, няўдаліца-каваль Мікола. А вершык, складзены цесцем пра зяця, жыве i ходзіць па навакольных вёсках.

Цяжка соп Мікалай,

аж гудзела гарно,

майстраваў, майстраваў,

ну, а выйшла ...

Няхітры вершык, але часта прыдаецца.

Як дабірацца да сэнсу мянушак?

На дзядзьку кажуць Куныла. Чаму? Аказваецца, бацька яго вельмі любіў песню:

Вот скоро, скоро поезд тронет,

звонок уныло прозвенит...

Імя калгаса – высокае, а на працадзень выдалі па трыста грамаў.

Стары пячнік, вылачашчы п'янчужка, звоніць туды з сельсавета па тэлефоне: – Скажыце, калі ласачка, гэта калгас «Няпоўны фунт»?..

Імглістая, парная раніца.

На сівым, старым частаколе пры студні – росны круг павуціння. За плотам – цёпла-барвовыя, буйныя кветкі канюшыннай атавы. Над імі – у мокрым лісці – цяжкія, спелыя, малінавыя слівы...

Прыгадваецца Лермантаў. Што, хіба гэта не бяссмерце?..

На рыжскім калгасным рынку – вясёлая процьма кветак, а пад сталамі спакойна ходзяць «никем не обижаемые голуби»...

Простыя словы, а – разам з воблікам Кацюшы Маславай – запомніліся на ўсё жыццё. Вось ужо трыццаць год прайшло ад першага – можа, нават і не зусім свядомага яшчэ – захаплення.

Талстоўскі Познышаў сказаў калісьці: «Цяпер я на поўдзень. У мяне там домік i садок».

А я вось хаджу па ўскраінных вуліцах ды завулках Кіславодска, гляджу з акна электрычкі, едучы ў Пяцігорск, і радасна ўспамінаю ix, тыя, вельмі звычайныя, словы.

Якая дакладнасць, i што яна азначае ў вялікім майстэрстве!.. Скажы ён «дом i сад» – нічога не было б.

Перачытваў Багдановіча. I ўжо каторы дзень... ну, проста не выходзіць з галавы:

...Нават сорам на хатніх зірнуць:

ці не ўцямілі, хвароба на ix,

ад чаго мой тварык смяецца,

ад чаго маё сэрцайка б'ецца.

А мой Міхась Васілёк, у якога жыта парасло на старэнькай хаце, які так здорава расказвае пра паляванні на дзікоў, пісаў чамусьці i такое:

Чорнай курыцай на стрэхі села ноч

i клюе, клюе рассыпаныя зоры...

Праўда, мы з ім пасля смяяліся з гэтых радкоў.

Слухаючы «Ой, не кукуй, зязюленька» ў цудоўным выкананні Шырмавай капэлы, мне шчасліва хацелася заплюшчыць вочы, працягнуць рукi i абмачыць свае пальцы ў свежасць вясновай раніцы... Як у расу. Як у крынічную ваду. Каб пасвяжэла на душы.

Справа і ў музыцы, і ў слове.

У другой нашай песні п'яны мужык сам лёг спаць, а жонку паслаў шукаць у полі каня. І вось яна, маладзенькая, i дзе:

...Памажы ты, зорачка,

знайсці мне конічка!..

Які малюнак ночы!..

А што за дакладнасць, якое сілы зарад i крыўды, i жаласці – «хоць ты вазьмі разарвіся ад слёз!..» – у просценькіх, наіўных i, нехта скажа, сентыментальных радках:

Ой ты, мамачка, мамка,

цябе кліча дзіцятка —

пашкадуй ты сіротку

ды памый мне галоўку!..

Ну, а размашысты задор у «Лявонісе»:

А пасынка дык i чорт не бярэ —

несалоную капусту жарэ!..

З прыемнасцю чуў, як падпяваў сабе гэта вясковы хвацкі танцор, слоў не знаходзячы ад весялосці.

У «Известиях» настаўніца абураецца тым, якой бюракратычнай мовай гавораць на камсамольскіх сходах школьнікі.

Пра двух хлопцаў, зусім розных, дзяўчынка расказвае аднолькава сухімі, бясколернымі словамі. I можна ўявіць гэтых хлопцаў, хто ix не ведае, сумна стандартнымі – як дзве новыя парты.

У старанна апрацаваным рэдакцыяй выступленні заходнебеларускага дзядзькі ацалела фраза: «Адзінаццаць год паноў няма, а рукі мае яшчэ ўсё баляць».

Хоць ты дзякуй скажы, што захавалі гэтую залацінку, не заграблі яе ў слоўным пяску.

Чытаю прозу Петэфі. З той самай асалодай, «на той самай струне», як перачытваў нядаўна Бёрнса.

Перапыніўся, каб пазваніць старэйшаму, даўно любімаму сабрату па пяру, што занядужаў.

– Ну, як ты там сябе адчуваеш?

– Ды ўжо, брат, за сталом. Не пішацца... Сяджу, уздыхаю, як конь над пустым цэбрам...

Як жа запахла мне Беларуссю! Народным, петэфі-бёрнсаўскім словам!..

Мастацкае слова намякае, ажыўляе ў фантазіі чытача адпаведныя вобразы. Гаму часамі, калі на нейкі момант выключаецца фантазія, вельмі дзіўна, ледзь не вусцішна бывае чытаць,– застаюцца толькі літары, толькі словы, толькі радкі...

Перачытваў «Палату № 6» i міжвольнa спыніўся на думцы: a ці не меў ён на ўвазе ўсю Расійскую імперыю – шостую частку Зямлі?

Бабуля:

– Укленч за сталом i еж!

Унучка:

– Калі ж бо мае кленчы баляць!

Слесараў сын, пяцігадовы, даволі распусны хлапчук, не любіць бабулю:

– Яна такая пагнутая, памятая...

Ляжыць на канапе i крычыць раз-поразу «Ура!»

Маці з другога пакоя:

– Што ты там робіш, Андрэйка?

– Уракаю!

– Што ты спяшаешся? Яшчэ ж не вясна. Надзень зімовае паліто. Падумаеш – паненка, пяты клас!..

– Зімовае... Буду як памідор на дзвюх запалках!

Паліто шырокае, а ножкі тонкія.

Хлопчык са шклянкай недапітага ліманаду:

– П'еш – салодкі, а вып'еш – салодзенькі!..

Малая, што пяты месяц ходзіць у першы клас:

– Было ў мяне трохі двоек, але ўжо ўсе звяліся.

І так можна акрэсліць валютны курс:

– Тата, а з крэйцэра многа рэшты?

Стаміўшыся на вуліцы або ныючы дома, хлопчык, чатыры гады, вельмі любіць гартаць перакідны каляндар.

Пасля неяк маці, вярнуўшыся з працы, ласціцца з ім:

– Вось i вясна. I як жа я цябе ў вёску да цёці адпраўлю? А сама буду плакаць?..

– Я без цябе не паеду. I цяпер не паеду, і на другі каляндар не паеду!..

У хаце – першы сынок, першы ўнучак. Ён увайшоў у жыццё ўсёй сям'і паўнаўладна, як рэфарматар. Нават граматыку сваю ўвёў. Пра сябе ён, напрыклад, гаворыць звычайна так:

«Валодзя хочаш спаць». «Валодзя не хочаш есці». «Валодзя пойдзеш на двор».

І ўсё гэта важна ў яго, неабвержна. I ўсё гэта міла.

У паліклініцы.

– Здарова, Зойка, што ты тут робіш?

– Я – па пытанню зубоў.

Гэта – не жартам: дзяўчына на кіруючай рабоце.

Маладая кладаўшчыца дома адпачынку смяецца, гледзячы ў накладную:

– От дзе графа: «Наіменаванне грузу – супрацоўнікі»!..

Бухгалтару, старой i стомленай за век жанчыне, гэта зусім не смешна.

– Машына ідзе у горад i штосьці вязе. Значыцца,– тлумачыць яна з усёй сур'ёзнасцю,– гэтае штосьці павінна быць паказана ў адапаведнай графе.

Партрэт знатнай даяркі і артыкул на такой – i горшай – мове:

«Даярка Ганна Н. сваей самаадданай працай развянчала гнілую тэорыю пра тое, што кожная фуражная карова, калі яе адпаведна карміць...»

Што падумае сама тая Ганна Н., атрымаўшы газету,– ці зразумее, што яна ды калі развянчала – пра гэта як быццам ніхто i не дбае.

З газетнага нарыса:

«Тут яна праявіла ўвесь свой незрасходаваны розум простай сялянкі...»

Пачатак дамскага рамана:

«Бацька ляжаў на ложку і ціха змагаўся сам з сабой...»

На нарадзе маладых пісьменнікаў адзін з арганізатараў гэтага мерапрыемства, салідны, акулярысты таварыш, чытае сваё апавяданне, ужо надрукаванае ў «яго газеце»:

«Заходзіла сонца. На калгасным двары чуліся галасы, дзявочы смех i прызыўное ржанне жарабца...»

I доўга трэба тлумачыць яму, чаму гэта дрэнна.

З даклада «масцітага» крытыка пра вядомага празаіка:

«Гэта быў пісьменнік ільвінай працавітасці...»

А землякам, хто памятае вясёлага, простата, людскага аднавяскоўца, што выбіўся ажно ў «пісацелі», сядзі, слухай такое ды думай:

Што ж там ужо ў ільва за працавітасць?..

Пры панскай Польшчы. Моцна начытаны палітвязень, просты i не дурны вясковы хлопец, піша з турмы дахаты:

«Правільна разважаючы, з пункту гледжання палітычнага, гістарычнага, маральнага i беручы абстрактна, мае вяртанне да вас, дарагія тата i мама, з'яўляецца поўнай утопіяй...»

Стары бацька даў адвакату два злоты, каб растлумачыў, што тут да чаго. Бо вельмі напалохаўся. Ну, што абстрактна – дык гэта ж яму не першы раз па той беднай с... даюць, але ж якая там была ўтопія – завошта хацелі хлопца ўтапіць?..

На тэлеграфным слупе ў калгасе прыбіты чырвоны трохкутнік з заклікам:

Сейте больше кукурузы,

Твердо помните о том:

Благодатная корова

Вам заплатит молоком!

Райпракурор:

«Грамадзянін К. заняў у сваім агародзе чужую карову I пасадзіў яе ў свой хлеў».

Тыя пачуцці, што былі маёй радасцю, маім зліццём з прыродай, маёй малітвай яе прыгажосці...

Над зямлёй – красавіцкае неба: ахапкі белых воблакаў, халаднаватая просінь і жаўранкі.

Зямля то светла-шэрая, дзе не хадзіў яшчэ сёлета плуг, то сакавіта цёмная,– i там, дзе ўлонне яе толькі што раскрыта для новых зярнят, i там, дзе ўжо затоена грэецца безліч аўсяных парасткаў.

Сёння ўранку ўжо значна смялей, як учора, ажывае зеляніна руні. Лагодныя шэрыя ўзгоркі ўдалечынi пацягнуты смугой. Паміж вёскамі, па лугавой даліне, цячэ апетая ў сардэчнай песні рэчанька...

На шэрых коціках вербаў гаспадарліва завіхаюцца пчолы. На бярозах над стрэхамі хат ад радасці разводзяць крыллямі шпакі.

За ўзгоркам з ночы грукоча трактар. Араты.

Іду на гэты гул. Па чыстай, маладзенькай пасля снегу сцежцы.

Пад раніцу быў дождж. Бубніў па блясе даху, шамацеў па зямлі...

I вось – арэшына пусціла, дзеля свята, белы цвет; лаза прыкметна, весела пазелянела; бярозкі i асінкі шчодра акроплены расой і чыстыя ды цёплыя – хоць ты скажы ім:

– З лёгкай парай!..

На фоне заўсёды шчодра зялёных ялін святлеюць асіны, яшчэ ўсё голыя, ды ўжо, як кажуць, вось-вось на выданні. Стаяць яны навакол бруднай, a ўсё ж люстранай вады азярца, над якім я пішу.

Спявае салавей:

«Людзі, людзі! Ідзём! Ідзём! Віцязь, віцязь! Па-лі-кліні-ка!..»

Адзін, другі. І добра, молада – так расшыфроўваць ix перасвісг.

Думаў: каму ж ён спявае? А я – каму пішу? Сабе?.. Такі павінен быць настрой, такая шчырасць. А чытача, вядома, трэба бачыць.

Халаднавата пахне прэллю. Снег – плямамі, чэрства хрумсціць пад нагамі. На арэшніку—коцікі; днём, калі пацяплее, і падвечар на ix ажыве пылок; кранеш галінку – успыхнуць, як бенгальскія агні, клубочкі-выбухі зеленавата-жоўтага колеру.

Птушыны гоман... Ужо другую ноч мяне праз адчыненую фортачку будзіць пугач – зусім, здаецца, блізка ад акна і неяк па-фальклорнаму вусцішна. Цяпер недзе за лесам, з хутара, чуваць па-хатняму празаічна-дзярлівае, a ўжо таксама вясновае, іншае кукарэку.

I радыё бубніць адтуль. Таксама ўжо даўно і вельмі звычайны... здаецца нават – голас прыроды.

Дубы, азімыя дубкі стаяць у леташнім лісці, арэхава-жоўтым i лішнім. Падсада малюсенькіх, пяшчотных, як у казцы, елачак i непакорны бруснічнік, нібы барвінак у дзявочым гародчыку.

З сямі да дзевяці хадзіў па просеках ды сцяжынах, шукаў фіялак, ірваў пралескі. Дахаты.

Ранішні перасвіст берасцянак і салаўёў, Разгублены, ці што, зязюлін сум. Высока над лесам – стрымана-радасны гул самалёта. Трактар – бліжэй, нібы нават вось-вось за дрэвамі. Здалёку, ад жылля – сабачы незаядлы брэх...

Як родным дымам, як пахам першых пракосаў, дыханула маленствам, паэзіяй...

I няўжо я пайду, не апісаўшы усё гэта як след, не пасеяўшы на радкі ўсе тыя пачуцці, што былі маёй радасцю, маім зліццём з прыродай, маёй малітвай яе прыгажосці?..

Стаю над паплаўком.

Навокал – над ракой, над кустамі і лугам – нястрымныя, утрапёныя жаўранкі і салаўі. Таямнічае, поўнае глыбокага сэнсу пагрукванне грому.

Цымбальныя скокі дажджу на вадзе. I тады – нарэшце! – вялікая, першая плотка...

А маланка ўсё хрысціцца. І сапраўды – як спалоханая маладзіца.

Мокры, халодны чэрвень.

Каля поўдня выглянула сонца, мацней запахла летняй гразёю i зялёнай вільгаццю. іду ў сваю вёску. За грэбляй – сухая «сценка», абапал якое яшчэ нярослае, але ўжо каласістае, сіва-зялёнае жыта. З яго ўгару, у нізкае хмарнае неба расце, як калоссе, бясконца, здаецца, шматлікая песня жаўранкаў.

Паехалі на рэчку. Гразь. Maтор гpyзавіка ідзе на суцэльным рыданні. Нёман, як i заўсёды, быстры, прыгожы, жывы, У лазняку на тым беразе б'юць салаўi...

Думаў, пакуль сядзелі над паплаўкамі:

«Так усё проста гэта, здаецца, і так глыбока, вечна, неразгадана. I добра!.. Хоць i журботна думаць пра смерць, неўміручасць. Колькі ix, гэтых салаўёў мінулася, a ўсё, здаецца, тыя самыя яны – пяюць, нясуць жыццё!.. Што ж, так i мы».

Знаёмая партызанская кузня. Колькі яна працавала тады на кавалёву сям'ю, а колькі на нас?.. Цяпер абкідана калгасным інвентаром. Гудзе горнам i звоніць кавадлам, як і заўсёды, неяк загадкава хвалюючы... I каваль, як заўсёды, замурзаны, з усмешкай:

– Няўжо ж гэта, хлопцы, ужо шэсць год прайшло пасля вайны?..

Вёска яшчэ не зусім акрыяла ад трох акупанцкіх пажараў. A ўжо відаць і рысы новага – будынкі брыгаднага двара, антэны радыёпрыёмнікаў...

Нёман. Гаючая, родная прыгажосць. Успамінаецца той час, калі яна, гэтая прыгажосць, адчувалася i паколатымі, патрэсканымі нагамі. Maленства з вечнай аскомай ад няспелых яблыкаў, з назіраннем жыцця ў дробязях, знізу, калі многае, чаго не заўважаеш сёння, заўважаў і многае адчуваў мацней, без наўмыснага падыходу, без прывычкі запісваць, хаця б толькі вачыма.

Дзікі дзень на рацэ. Ca спінінгамі – уніз па плыні, да краю пушчы. Печаная ў прыску, па-першабытнаму смачная шчупачына. То дожджык, то сонца, то вецер, што згортвае хвалі ў баранчыкі. Пясчаная сцежка ў мокрым лазняку. Крыўдна, недаравальна запусцелыя партызанскія могілкi... Халаднаваты, быстры брод.

Ад гэтага броду, ад пушчы хмары гналі нас у другую вёску. На ўсходзе весела ззяла вясёлка, як сімвал ціхага жыцця, што так па-свойму адчуваецца ў гэтых шматпакутных мясцінах...

Першыя мэндлі. Шпакі пачынаюць лётаць чародамі. На выгане – басаногія пастушкі i дамавіты пах торфу ад іхняга вогнішча. Заходзіць сонца. Бусел вяртаецца з купінай у дзюбе. Век жыві – век будуйся. З гнязда на загуменным вязе бусліха вітае яго гаспадарлівым клёкатам.

Бязмежныя, як неба, прасторы жыта. Дзе так нядаўна яшчэ стракацелі палоскі. Абозы сена. Навінка тут – трактары, грузавікі...

Ідылія вечнага i сучаснасці.

Адзін з нашай рыбацкай валачашчай тройкі, навічок у гэтых мясцінах, казаў, што на Свіцязі ён адчувае нейкую незвычайную лёгкасць, як ні на адной іншай вадзе, якіх ён, дарэчы, аплаваў ды абязрыбіў нямала. Пад яго кіраўніцтвам i Свіцязь раскрылася для мяне яшчэ адным сваім бокам. З лодкі, заякаранай каля легендарнага трысніку, мы вылавілі за раніцу мноства бойкіх акунёў. I паплаўкі, жывыя паплаўкі на невыказна лёгкай і светлей вадзе, пойдуць за мною дзіцячымі снамі.

...Узгоркі Наваградчыны, калі глядзець з гары, ледзь не ў шахматным парадку ўкрытыя пералескамі. Дубы i грабы. Жытнія мэндлі. Грэчка ў пахкай красе. Жніўная песня. Рупліва махае рукамі жняярка. На гасцінцы, уздоўж бруку, над расквечаным адхонам – добрая сцежка для нашага брата-веласіпедыста. І цянёк ад прысадаў, і голле трохі зачапаецца лістотай. У цяньку каля хутара, на траве, да чорнага хлеба вельмі добра падыходзіць свежае малако.

...Пасля ўзгоркаў ды пералескаў, ад Карэліч на Любчу пачынаецца лагодная роўнядзь, з часцейшымі мэндлямі, светла-зялёнымі прасторамі слаўнага лёну, усыпанай кветкамі канюшыннай атавы, густых, зярністых аўсоў. Вёскі цягнуцца амаль неразрыўным ланцугом, дружна чапляючыся адна за адну, злучаныя звонка ўкатанымі дарогамі, абапал якіх густа стаяць то нізкія каржакаватыя вербы, то велічныя красуні ліпы, з якіх яшчэ ўсё асыпаецца духмяны пыл. Рэшткі апетага Міцкевічам: «ціхія грушы» на межах... Хаця – межаў няма. Навокал стаіць густое, каласістае жыта, спакойна дыхаючы смачным, гаркаватым пахам. I на ўсім гэтым фоне – сведчаннем часу – працуе камбайн.

...У Любчы – ужо шырокі пасля нашых Ярэміч, падкормлены водамі некалькіх рэчак Нёман. З яго адвояў – мы бачылі – сетка вымае на сонца шыраказяпых, выпасеных шчупакоў. За ракой, на зялёнай прасторы, што канчаецца на даляглядзе цёмнай сцяною лесу, ходзіць калгасны статак. Ад саламянага будана над Нёманам, дзе збіраюцца нанач каровы i куды прыязджаюць з бітонамі даяркі, увечары чуваць дзявочыя жарты i смех, a бліжэй – дзюрчанне ў звонкія вёдры духмянага сырадою. Блізкасць пушчы адчуваецца не толькі над ракой, берагі якое завалены падрыхтаванай для сплаву драўнінай, але i ў самым гарадку. Новыя домікі стройнымі i шчыльнымі радамі закрылі ваенныя пажарышчы. З вялікіх асветленых акон грыміць радыё, праз белую павалоку фіранак відаць зеляніна вазонаў... Вузкакалейныя рэйкі заўсёды здаюцца яшчэ меншымі, чым яны ёсць у сапраўднасці,– хоць ты вазьмі ix з сабой, каб парадаваць дачок новай забаўкай. Фанабэрысты паравозік цягае свае тры вагончыкі ўздоўж платоў i варотаў, з блазенскім, задзёрыстым свістам, чапляючыся комінам за лісцё вішняку i двойчы на дзень акурваючы яго чорным дымам. Многа пяску, што асабліва адчуваецца ўвечары, калі з-за Немана вяртаюцца каровы.