Текст книги "Жменя сонечных промняў"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 2 (всего у книги 6 страниц)

– Ды вось грушу ем. Усё – вельмі добра.

I харошая усмешка.

Плывём па Амуры. Гляджу на зялёную сопку. Успамінаюцца лапці – вялізныя, старыя, латаныя-пералатаныя, падбітыя нават раскляпанымі баначкамі ад ваксы. Лапці старога дзядзькі Івана. I яго расказы пра японскую вайну, якія я, так сама як i лапці, ведаю з маленства.

Цяпер выразна, з нейкай кінанагляднасцю, уявіў сутычку на схіле такое вось сопкі.

Белая кашуля, белая бесказырка, шынельная скатка цераз плячо, даўжэзная вінтоўка з нахабна-непераможным штыхом...

I так далёка ад дому, куды ён, дзядзька Іван, вярнуўся потым з георгіеўскім крыжам i ca скрыпучымі да смерці ранамі. У тую самую беднасць, да тых самых лапцей. Так і не ведаючы, за што i навошта ішоў на кулі, штыхі і асколкі, за што і навошта сам забіваў...

Стары парабак, з рыжага сівы дзядзька Кандрат, адзінокі i трохі «блажэнны» чалавек, насіў з сабою – ад пана да пана – мяшок крамянёў, скалачак...

Хто смяяўся, што гэга вярыгі ў яго, хто думаў: «Што ты хочаш – от, проста дурны чалавек!..»

I вельмі нямногія ведалі, што дзядзька марыў пра ўласную хату, ужо збіраў краменьчыкі – каб упрыгожыць, як добрыя людзі, цэментавы, высокі падмурак!..

Я ш ч э а д з i н у с п а м i н.

Чорны, цёмны «пакрыўджаны богам» бабыль доўга i нудна расказвае, як ён быў занядужаў...

Няхай расказвае – трэба ж яму знайсці хоць якую палёгку!

Верасень шасцідзесятага года. ...Колькі можа перацярпець чалавек?..

Пяць гадоў панскай турмы, уцёкі ў СССР, дзе яму, чыстаму сэрцам хлопцу, даюць дваццаць пяць без права перапіскі, як... польскаму шпіёну!..

А цяпер, калi чалавек вярнуўся, пасля дзевятнаццаці год зняволення, зрубіў хату, ажаніўся, сына нажыў, цяпер ён на хаду памірае ад рака...

I ўвесь акіян яго незаслужанай крыўды, і ўся яго, нягледзячы на гэтую крыўду, светлая вера ў родную савецкую справу, увесь свет яго перажыванняў, дум – «не тыповая з'ява», пра гэга мы будзем маўчаць... «дзеля агульнага дабра». І непрыемнае для нас само яго жыццё, як напамінак, прыкры напамінак пра вялікую крыўду, вялікi боль, незаслужана прычынены добраму, нявіннаму чалавеку, як напамінак пра вялікую «памылку» – не сотую i не тысячную долю той жахлівай з'явы, што зашыфроўваецца лічбай «1937» або словамi «культ асобы».

Праўда, суровая, горкая праўда пра тое ўжо сказана.

Прыйдзе таксама вялікі мастак, які паўторыць гэтую праўду мовай вобразаў – зноў жа па-сапраўднаму – дзеля агульнага дабра.

А тым часам, калі б мая воля, дык я гэтым хлопцам і дзяўчатам, што без пары сталі дзядамі і бабамі, надломленымі жыццём, я ім даваў бы вялікія ордэны, як героям – за ix веру, не страчаную ў нялюдскіх выпрабаваннях.

Так думалася не раз за апошнія гады, так думалася ў мінулую нядзелю дома, у вёсцы, калі ён, Мікола,– прыцемкам, пасля не першай нашай гутаркі на лаўцы перад гародчыкам,– паехаў дахаты веласіпедам, павёз на раме свайго сарамлівага хлопчыка.

Там, дома, хлопчык гэты, напіўшыся сырадою, засне; маладая жонка пойдзе ў клуб або будзе ціхенькa хліпаць пад коўдрай; а сам ён, Мікола, будзе далей памалу – у бяссонніцы, у горкіх думах – паміраць...

Чэрвень шэсцьдзесят першага.

...Гарачы, парны поўдзень. Ішоу каля новай Міколавай хаты i, як ні страшна, зайшоў.

Прасядзеў з ім, пры ложку ягоным, гадзіны дзве. Відаць, апошні раз...

Яго расказы пра лагеры.

Думы «о тайнах вечности и гроба»...

Жахлівая трагедыя, горкі скепсіс і светлы розум – усё гэта хутка знікне. На дзікіх могілках на ўзгорку гэтыя косці, абцягнутыя скурай, ператворацца ў зямлю. Назаўсёды. І не страшна. Мне, мусіць, таму, што не вельмі ўяўляю сябе на ягоным месцы. А ён гаворыць, што ад болю, ад жахлівых пакут гэтага года страціў ужо ўсялякі смак да ўсяго, i хочацца смерці, хацеў бы нават кончыць сябе, каб толькі не ў пятлі...

A ў чыстай, новай хаце – сонца, смалістыя сцены, заплаканая маладзіца і румяны, замурзаны хлопчык, які ўсё ные каля таты, трэцца, як коцік, і... не плача.

А на дварэ пахне толькі што скошанай канюшынай, пыляць на загуменні грузавікі з торфам, раскашуецца ў спёцы маладое жыта...

Ліпень шэсцьдзесят другога.

...З сынам i жонкай сядзім на зялёнай, духмянай абочыне палявой дарогі, паміж пшаніцай і жытам.

Шчаслівае шчабятанне жаўранкаў, першае для мяне ў гэтым годзе «піць-палоць!», ідылічнае рыканне каровы, людскія галасы з недалёкага лугу i неахвочы брэх сабакі з вёскі...

Зноў думаю, аберагаючы гэтыя думкi, не дзелячыся імі ні з кім, пра Міколу, які памёр тут, пакуль я ездзіў па Далёкім Усходзе, пра тое, як мне напісаць яму дастойны рэквіем...

Румяная, мілая госцейка, дзяўчо з дзіцячага дома, убачыўшы, колькі пісьмаў ляжыць у тумбе майго пісьмовага стала, здзівілася:

– I вы ix не паліце?.. Ганна Пятроўна, наша выхавацельніца, сказала, што пісьмы трэба паліць.

– Чаму?

– Ну... Яна нам такі прыклад прывяла. Дружылі i перапісваліся дзве сяброўкі. А потым адну з ix пасадзілі, a ў другое знайшлі яе пісьмы.

– Дык i што?

– Ну, i гэтую пасадзілі таксама.

Чорт ужо з ёю, калі так думае нейкая Ганна Пятроўна, але ж чаму і сёння яшчэ, у канцы пяцьдзесят дзевятага года, дзяцей калечаць такою дзікасцю?!.

«Часта ў сапраўднасці мы бываем лепшыя, чысцейшыя, чым у думках...»

Так думаў ён, успамінаючы ўчарашнюю госцю.

У гасцініцу да яго зайшла студэнтка-зямлячка, у якую ён, значна старэйшы, даўно быў... закаханы. Патаемным, міжвольным, нейкім журботным каханнем. Была яна воддаль, i вось прыйшла, і ён ніяк не здолеў бы пачаць нічога, пра што так часта думаў, пры ей ён адчуў сябе вельмі далёкім ад гэтага, яму было брыдка нават падумаць, успомніць пра ранейшыя «мары і сны». Адчуў, што проста любіць яе, разумную, душэўную дзяўчынку – любоўю «не для сябе, а для яе», што проста яму хочацца рабіць ёй добрае, глядзець на яе, любавацца – з харошай, чыстай любасцю старэйшага.

«І правильна»,– казаў ён у думках.

Але... з нёвясёлай усмешкай.

Новую настаўніцу, прыгожую, здаровую i сарамлівую яшчэ дзяўчыну па прозвішчы Бурак, у калектыве адразу сталі называць цукровым бураком.

Прыгледзеўся, пагаварыў каля акна, палюбаваўся ёю ў танцы – ox, i сапраўды ж цукровая...

Маладзенькая, сціплая мама. Kpaсуня. I хлопчык вельмі прыгожы. Стракатая кепачка, смешна-салідны клёшык.

Гляджу i думаю: як яны дружаць, як яны любяць адно аднаго!..

І – грэшнаму – мне хочацца спытаць:

– Скажыце, хто мае шчасце быць бацькам гэтага хлопца?

Чарнявая, дужая прыгажуня, дзеўка на ўсю ваколіцу, нарадзілася ад манаха, што будаваў у прыходзе царкву i каплічку пры ўездзе ў мястэчка.

Тыя разы, казалі, маці гэтай дзяўчыны месіць хлеб, а ён – яшчэ калі падлашчваўся – пакратае за руку вышэй локця i ажно вочы заплюшчыць:

– Я кое нежнае цельца!..

Мужык бабін быў на мікалаеўскай вайне.

A6едаў у рэстаране гасцініцы за адным сталом з маладой, сціплай парай рабочых.

Ён «выконвае заданне» ў Ліепаі, а яна вось прыехала да яго з трохмесячнай дачушкай у госці. Ён выехаў насустрач, сустрэліся тут, у Рызе, чакаюць ліепайскага цягніка. Зайшлі паабедаць, i з малым яе ў рэстаран не пусцілі... Што ж, палажылі дачушку ў вестыбюлі, на канапе пад фікусамі, даручыўшы яе старэнькаму швейцару, латышу.

Маці – у просценькай сукенцы, бландзінка з далікатнымі рысамі твару і слядамі дзіцячасці ў гэтых рысах. Відаць, вясёлая была, любіла ўзяць ад жыцця, а цяпер – пацяжэла, парыхлела, пабрыдчэла часова, аднак не аддасць свайго новага шчасця за мінулыя радасці.

Бацька – чорны, стомлены, непрыкметнай знешнасці рабацяга, які «души не чает» ад шчасця сустрэчы, знаёмства з дачкой.

Шапталіся яны, шапталіся, і ён узяў усё ж такі сто грам i бутэльку піва.

– Испортился я у тебя,– сказаў з харошай рускай шчырасцю, з усмешкай, пра якую пісалі Талстой і Чэхаў.

Бацька выпіў гарэлку, a маці прыгубіла піва, і пачалі есці – проста, салідна, заслужана, як ядуць людзі працы.

Якой непрыкметнай, звычайнай бывае збоку – на фоне агульнага, грамадскага – гэта прыгожая асабістая радасць, асабістве шчасце!..

Ідылія. Назаўтра пасля вяселля яна – румяная, у светлым плацці, басанож – гнала, ужо не ca свайго двара, гусей на расу і, ідучы пa вёсцы, усіх сустрэчных саромелася.

А ён, звыштэрміновы старшына ў адпачынку, з тоўстым гадзіннікавым ланцужком на поясе, у наглянцаваных ботах, ішоў побач, за гаманлівым статкам, i здаволена, больш дурнавата, чым салідна, усміхаўся.

Слякотны дзень, будзённы сум на местачковай плошчы. «Альтанка», дзе пасажыры чакаюць аўтобуса, Цяпер у «альтанцы» рэпіць пісклівая скрыпка, да болю ў жываце бухае вялікі бубен. A дзеўкі да сёмага поту, да адурэння кружацца ў бясконцай польцы.

Асабліва лютуе адна. З упартым ілбом i тоўстай губой, якой яна ледзь прыкрывае зубы. Дзесяць патоў, a ўсё ж нястомная. Бацька, відаць, больш за ўсіх можа парыцца ў лазні.

У будзень, у жніво – ды танцы?..

Кавалеры трох гэтых танцорак ідуць у армію.

Яны пакуль што недзе п'юць. Толькі адзін матросік-адпускнік даволі няумела i вяла топчацца ў польцы, ганьбячы свае гвардзейскія стужкі.

А пра заядлую з упартым ілбом будуць казаць пасля:

– Вельмі ж Ядзя тады танцавала!..

Дзяўчына-ўрач працавала летам у піянерскім лагеры.

Утапіўся хлопчык, сын бальнічнай прыбіральшчыцы. Дзяўчыну, як наймалодшую, паслалі перадаць пра няшчасце маці.

Колькі яна адпакутавала, колькі паездзіла па горадзе на таксі, возячы бедную жанчыну i ніяк не асмельваючыся ей сказаць!..

Пакуль тая не прыгразіла, што выскачыць на хаду з машыны, урач – баючыся сарвацца, заплакаць – цадзіла патрошку: то захварэў, то ручку зламаў...

На хутары ў лесе – прыгожыя дзеўкі. Ажно напіцца захацелася, калі ўбачыў іх у акне. Маці:

– Каб хлеба, дык не далі б, бо няма. А вады – чаму ж.

– Ой, мама, ну вас!..– перапыніла малодшая дачка.

Памыла шклянку, узяла вядро i каля студні, пакуль я даставаў ваду і піў, расказала, што скончыла дзесяць класаў, працуе ў недалёкай вёсцы піянерважатай. Косы – уразлёт. Шчырыя чорныя вочы,

I не пасмеў спытацца, ці праўда, што хлеба няма...

Над Віллёй – салаўіны перасвіст, камары, дарэмнае сцёбанне спінінгам і далёкі гул самалётаў, што рассяваюць угнаенні над палямі калгаса – хораша! – «Партызан».

Звычайным, няновым здаецца гэты гул.

Як i ўспамін пра іншы гул – тых самалётаў, што дзесяць год гаму назад бамбілі гэтыя вёскі...

Апаўдні сюды сабралася моладзь i дзеці. Падлеткі, што па памяці цытуюць Горкага, называюсь імёны шахматных чэмпіёнаў і іншыя прагрэсіўныя рэчы. I лаюцца пры гэтым густа i агідна. Аж страшна за дзяцей, якіх тут многа...

Культура?

Учора дырэктар школы, спакойны, сімпатычны хлопец, былы баявы партызан, хваліўся, як яны з інструктарам райкома, таксама адным з партызанскіх гвардзейцаў, дамовіліся нарэшце са старшынёй калгаса пра будаўніцтва новай школы:

– Пілі трохі ў хаце. Угаворвалі. Hiяк, зараза, не згаджаецца. Папрасілі мы яго з Толем на двор ды як далі – адразу згадзіўся...

Не печанегі?!

У вёсцы многа дачнікаў.

Калі на вуліцы праходзіць статак, гарадскія дзеці кормяць коз хлебам i пячэннем.

Пастух, пажылы і падсухі мужчынка, злосна сцёбае коз пугай.

Мамы-дачніцы абураюцца. Ім «соль дастаецца лягчэй»...

Вясна спазнілася. Лісця і кветак чакалі доўга нават і тут, на поўдні. I таму, калі пры горнай сцяжыне зацвіла нарэшце японская ружа, многім хацелася спыніцца пад гэтым дрэўцам i пастаяць.

Кветкі японскай ружы маленькія. Павісне на нераскрытым бутончыку дажджавая кропля – амаль абое роўныя, абое ружовыя ў ранішнім сонцы.

Калі я, паднімаючыся ў горы або вяртаючыся ў горад, спыняўся на хрусткай дарожцы і любаваўся безліччу гэтых кветачак, яны мне здаваліся дзецьмі вялікіх сапраўдных ружаў.

I яшчэ адно. Праз голле i кветкі гэтага райскага дрэва вельмі добра было глядзець на далёкі Эльбрус – ненатуральна, дзіўна, радасна белы, як светлая мара!..

У мностве кветак урачыста i заклапочана звінела не меншае мноства пчол. Грэла доўгачаканае сонца. Зверху спявалі жаўранкі, у дрэвах гулліва пераклікаліся берасцянкі. У сонцы раставала, як нябачны мёд, духмянасць новай вясны.

А пры сцяжыне – сімвалам вечнага абнаўлення – стаяла юнае, нікім не кранутае дрэўца.

Ды пасля тут прайшоў адзін «хворы»...

Я не бачыў яго каля дрэўца, ён сустрэўся мне крокаў за дваццаць вышэй.

Тоўсты, да пояса голы, у паласатых піжамных штанах, ружовенькі ад першага загару i апацелы тлушчам самаздаволенага здароўя,– ён нёс у зубах толькі што абламаную галінку нашай ружы.

Яна яму таксама спадабалася. I ён яе хутка кіне пад ногі.

У памяці маёй сам па сабе ўсплыў далёкі малюнак.

Сонца праз шкло. Румяныя піраміды яблыкаў. Адзін з павільёнаў усесаюзнай сельскагаспадарчай выстаўкі. Пад шклом, у сонцы, у духмянасці хадзілі людзі. Многа людзей – з усіх канцоў краіны, з-за мяжы. Дарослыя, дзеці. I толькі адзін працягнуў да піраміды руку.

Maлодшы лейтэнант Адам узяў вялікае яблыка i даў яго сваёй, таксама маладзенькай, Еве. Ева з гуллівай прагнасцю ўпілася ў яблыка белымі, нядаўна такімі прыгожымі ў смеху зубамі. А да Адама падышла бабуля, што ціха, непрыкметна дзяжурыла каля дзвярэй. Яна яго сарамаціла, як дарослага, але яшчэ ўсё нясталага ўнука, а хлопец, раптам узмакрэлы i чырвоны, занароўлена, жалю варта апраўдваўся:

– Ну што вам – яблыка шкада? Аднаго толькі яблыка? Аднаго?..

За час, які прайшоў пасля гэтага выпадку, я пасталеў яшчэ на дзесяць гадоў. Аднак i сёння я разумею таго Адама ў першым золаце пагонаў, побач з прыгожай, модненькай i таксама наіўнай Евай. Разумею, бо сам памятаю, як гэта можна шчасліва, бясконца шчасліва дурнець ад пачуццяў...

А вось гэтага – голага, тоўстага, з галінкай ружы ў зубах – я не хачу разумець. Ён мне бачыцца сытым, леным катом, з рота ў якога матузном звісае хвост недаедзенай мышы.

Поўненькі, з прыемнай усмешкай ляснічы смяяўся калісьці, што з Масквы яму пішуць: «Колькі ў вас рабчыкаў на адзін гектар лесу?»

– Падумаў за сталом дый напісаў – дваццаць тры. Навука! Учот!..

А цяпер вось ён прыехаў да мяне шукаць ратунку,– падрабіў сабе атэстат сталасці, а нехта выдаў... З той самай прыемнай усмешкай раіць мне быць добранькім – памагчы яму схаваць канцы...

А дзе ж навука, «учот»?..

Пенсіянер шпацыруе з жонкай па могільніку і радуецца, што на помніках – «так многа маладзейшых» за яго...

Госці, людзі, што называецца, забяспечаныя, успамінаюць, колькі хто страціў на грашовай рэформе сорак сёмага года. I сёння яшчэ некаторыя цмакаюць, шкадуючы леташні снег. Толькі адна, былая партызанка, урач, весела смеючыся, расказвае:

– У нас у інтэрнаце... ну, у нашым пакоі, была такая завядзёнка: хто з дзяўчат скажа грубае слова – дзесяць, пятнаццаць, дваццаць капеек штрафу. Ступень кары – у залежнасці ад ступені грубасці. А гэтага ў нас часам хапала. Што ж – хто з партызан вярнуўся, хто з фронту, хто з фашысцкага лагера... Штраф апускалі мы ў глінянага ката. Месяц канчаецца, стыпендыю праелі – высыпаем свой штрафны капітал на стол i давай!.. Так i перад рэформай. Перавярнулі мы свайго ката – хапіла на булку хлеба i каструлю журавінавага кісялю. Акружылі яе з лыжкамі i рагочам. Як мама мая гаварыла: «Няхай багаты дзівіцца, чым бедны жывіцца». Які быў цудоўны, божа мой, час!..

Абое сур'ёзныя, тоўстыя, габардзінныя сядзяць у кіно. I раптам яна захіхікала, як дзяўчо. Убачыла на экране – такія во! – «доўгія дудкі»... Трэмбіты закарпацкіх пастухоў.

Сумна стала, пераглядаючы стары фотаальбом. Пісалі людзі калісьці адзін аднаму: «На доўгую... на вечную памяць...» I ўжо даўно ix няма, i памятаць ix – няма каму...

Чаму некаторыя людзі бываюць такія важна-суровыя, нібыта ім не проста трэба жыць, пражыць свой век, а неяк суха, натужна, злосна ісці міма ўсяго вясёлага, а потым усё роўна, як і ўсе, памерці?

Успамінаюцца старыя вясковыя маці, бацькі – з ix нястомнай падзвіжніцкай жміндай, з ix бязлітаснай, аж да агіды, працавітасцю, з аскетызмам...

Лягчэй жывіце, людзі, весялей!..

...Тут часамі не толькі змаганне з галечай, адчайная барацьба за жыццё. Куды больш агідна стараннымі бываюць тыя, што ўжо маюць кавалак хлеба, i добры, але хочуць большага.

Старая мяшчанка, бацька якое меў калісьці тры выязныя тройкі, a ў самой – два трохкватэрныя дамы, цэлы пук, як радыскі, ключоў i ключыкаў ад розных каморак i шафаў... Страшнай зімой сорак першага – сорак другога года яна штодня, а то i па некалькі разоў на дзень – «пад ляжачы камень вада не цячэ» – бегала да гетаўскага дроту, каб «абмяняць» на некалькі бульбін яшчэ адно дарослае ці хоць дзіцячае паліто... Нават плакала над лёсам бедных яўрэяў, але ж прыносіла тое паліто i... бегла зноў,– нібы ратуючыся ад галоднай смерці!..

Дабрадушны, двухжыльны вахлак. На фронт, у мікалаеўскую вайну, ішоў ад дзядзькі з горада. Так разгубіўся, што пачаў, адыходзячы, хрысціцца перад вялікім люстрам у кутку, як перад іконай,– на самога сябе...

Цяпер, пасля другой сусветнай вайны, ужо стары, мнагадзетны ўдавец, расказвае мне, як малыя ў ix вёсцы бомбачку нейкую разбіралі, а яна ўзяла ды разарвалася... Суседняга хлопца забіла, а дзядзькаву малую толькі страшна пакалечыла.

– Так яно, браце. Скаціну, дык чалавек або прадаў бы, або дарэзаў бы, а з дзіцем што будзеш рабіць?..

Ад люстра было мне калісьці смешна.

Цялер – да болю, да жудасці – горка...

Бяда з культурнасцю.

У местачковай чайной, абедаючы з паважанымі гасцямі, былы настаўнік, якога нядаўна скарацілі з-за недахопу адукацыі, грунтоўна i дабрадушна расказвае:

– Прымерна, ведаеце, быў у мяне парсючок. Хварэў тожа паносам. I я пачаў лячыць яго сырымі яечкамі, Упатрабіў і – пачаў папраўляцца!..

I такая ж пры гэтым нявінная усмешка!..

У клініку з глыбіннай партызанскай вёскі прывезлі пасля вызвалення падлетка з прастрэленай дыяфрагмай. Бледны, нямоглы, i рана задаўнена.

Стары прафесар, рухавы сангвінік, зрабіў яму аперацыю, вельмі складаную i – удала! Гаварылі: «Дзевятую ў свеце, другую ў СССР!..»

Хлопец стогне, трызніць. Бабка не спіць пры ім каторую ноч...

А прафесар, як бог – у белым акружэнні анёлаў-студэнтак – грыміць радасна каля ложка:

– Дзякую, хлопчык, дзякую, мілы мой, за тое, што ты мне прывёз такую цікавую хваробу!..

Былы афіцэр-франтавік, пасля студэнт, дырэктар сярэдняй школы, цяпер – старшыня адсталага калгаса. Мужчына энергічны, падцягнуты, як спартсмен. Новы домік, асобны пакой, які ён лічыць сваім кабінетам, хоць сядзець тут яму не даводзіцца, Даволі цікавая бібліятэка, нават з рэдкімі кнігамі.

Лёгка можна падумаць, нават i напісаць:

«Ах, які культурны, які сучасны старшыня калгаса!..»

А гэта – добры настаўнік, які – заядла намагаючыся падняць грунтоўна разваленую гаспадарку – вось ужо чатыры гады, з кожным годам мацней, тужыць па сваёй сапраўднай працы.

Сябры едуць дахаты, з далёкай камандзіроўкі. Адзін вязе хваляванне другога. Вялікае. Учора яшчэ даведаўся, жонка пазваніла па міжгародняму, што сябрава дачка папала на вуліцы пад машыну. «Цэлая ўся, але траўма вялікая». I везці гэтую таямніцу – нялёгка. Асабліва гледзячы, як ён нічога не ведае i смяецца... Найцяжэй стала ўранні, калі ўжо блізка было. Сябар ідзе, памыўшыся, па калідоры вагона, смяецца, гледзячы, як дзяўчынка цікуе ў акно:

– Вось хто хвалюецца, відаць, найбольш! За ўвесь вагон!

А той, хто сапраўды хвалюецца – відаць, за ўвесь цягнік,– маўчыць, ківае галавой, згаджаецца. Нават з усмешкай...

– Аркестр, увага – Шапэн!..

Маладыя, вясёлыя хлопцы, салдаты, іграюць. Замкнутая ў нотах музыка зноў ажывае, падключаецца да новага смутку і жалю...

Цябе выносяць. Ідуць пад труной сябры. Сонца свеціць на твой, ужо адсутны, твар.

I ўсім гэта відно – апроч цябе...

Страшна бывае ад думкі, што родныя, сябры, што твой цудоўны сынок – толькі сустрэчныя на бязмежнай дарозе часу, паміж небыццём, што было, i небыццём, што будзе. Што мы не бачыліся з сынам, з другам мільёны год, i хутка зноў не будзем бачыцца – ніколі!..

Якія жудасна шчаслівыя гады i дні нашай любві, дружбы, i як жа часта мы марнуем ix на пустое!..

Ноч каля вогнішча над ракой. Камары, холад, птушыны канцэрт, i гутарка, i роздум – можна сказаць – філасофскага ўхілу.

Ох, недарма чалавек даўно ўжо назваў сябе толькі госцем на гэтай зямлі, i не соладка было яму прыйсці да гэтай думкі!..

Успамінаецца адзін з нядаўніх вершаў Маршака, дзе ёсць мудрыя і, відаць, таксама ж у пакутах народжаныя радкі (не памятаю даслоўна): «Калі мне было чатыры гады, калі я быў яшчэ несмяротны...»

Майму малому пяць. Зімой, калі ў суседнім доме памёр дзядок, хлопец не даваў мне спакою доўга: а што, а як, а чаму?.. Аднак для яго гэта – самы першы пачатак пакутлівага роздуму над тым, што жыццё чалавека – ой, як далёка і як бязлітасна, жорстка не вечнае. Малы будзе яшчэ вельмі доўга думаць, што людзі паміраюць, а потым прыйдзе час на думкі, што i я таксама памру...

А я ўжо думаю i за сябе, i за яго, i наогул за чалавека. I думаць так пад зоркамі, у адзіноце – бывае ўсё ж такі цяжка.

Упадак сіл? Можа. Што, гнаць такія думкі працай? Добра гэта! Але ж i пры камунізме, калі, нарэшце, чалавек будзе жыць як належыцца, думкі такія яго не пакінуць.

Яны i павінны былі б падказаць нам наймудрэйшую з думак – пра мір, у якім найбольш разумна было б пражыць тыя лічаныя гады, што адведзены кожнаму з нас прыродай.

І славы не было, а толькі адчуванне абавязку

Шчасце наша, відаць, у самой апантанасці

Што не забудуся з апошняй паездкі ў Маскву, дык гэта – Прышвін у труне. Прыгожа сівая галава на падушцы. Слёзы, калі Паустоўскі натхнёна гаварыў пра ягоную веліч як чалавека і мастака. Побач са мной, у збоі моладзі на галёрцы, плакаў юнак-аркестрант, з трамбонам пад пахай.

Я ўспамінаў мае знаёмства з Міхаілам Міхайлавічам,– над яго старонкамі, у страшным сорак другім годзе,– i думаў, што добра вось так: зрабіць усё што мог і адысці.

Латвія любіць Упіта.

Асабліва непасрэдна гэта праявілася ў словах калгасных дзяўчат, зямлячак юбіляра, якія падаравалі яму самадзельныя рукавіцы.

– Што, што яны сказалі? – пытаюся ў шуме воплескаў.

I сябар мой, латышскі паэт, перакладае:

– Каб цёпла было вашым старым рукам, якія...

Кнігі яго – іржаная, духмяная, туга замешаная проза. Часамі залішне грунтоўная, а то і проста сумная, але ўсюды разлічаная на сур'ёзнага, удумлівага чытача. Чытаць яго – i асалода, i праца.

Сапраўдны, моцны чалавек, нястомны работнік, ад знаёмства з якім i сам ты, здаецца; становішся лепшым. I не «здаецца», а так. Тут дорага само жаданне. Яно не праходзіць бясследна.

Дзіўнае супадзенне. У вагоне расказваў хлопцам пра нядаўнюю сваю сустрэчу з Юрыем Яноўскім. Пастаялі на вуліцы. Мне хацелася вельмі сказаць, што ён мне блізкі, што я шкадую яго, хачу, каб яму палягчэла... А ён, прыгожы, стройны, заўчаснa пасівелы чалавек, выдатны пісьменнік, якога вось ізноў пабілі – жорстка, груба, несправядліва,– ён усміхаўся сваёй мудрай, журботнай усмешкай i гаварыў:

– Людзі адыходзяць, справы застаюцца...

Уранні, прыехаўшы ў Брэст, у першай газеце я ўбачыў некралог...

Юры Іванавіч пайшоў. Справа яго засталася. Сумная ўсмешка – таксама. Многае ён панёс, не паспеўшы, не змогшы аддаць. Не ўсё, вядома, па сваей віне...

Чытаю «Зачараваную Дзясну». I захапляюся – на ўсю душу, Зірнуў, калі напісана: 1954-1955 гг. Даўжэнку я бачыў i слухаў на другім з'ездзе пісьменнікаў, у снежні пяцьдзесят чацвёртага. і не ведаў як след, каго слухаю, бачу...

Чаму ж маўчу, не кажу, не пішу тым, што жывуць, пра сваё захапленне?..

Учора быў першы раз у Жупранах.

Магіла, помнік i, у касцёле, партрэт Багушэвіча.

Радасна, дзіўна, што ён – не легенда, не гістарычнае штосьці, а чалавек, які зусім паблізу жыў, памёр i пахаваны тут вось, побач з маці i сястрой, на звычайных вясковых могілках, дзе на кожным помніку па некалькі пацешных памылак...

I другое пачуццё. I здзіўленне, i недаўменне, i пашана да таго, хто блізу сто гадоў таму назад упарта, як парастак паміж плітамі тратуара, пралез паміж дзвюма стыхіямі, рускай i польскай, насуперак усім, уключаючы і сваіх найбліжэйшых, пралез i вырас сa сваім i зрэбным, і глыбока, па-народнаму, пахлебнаму свежым беларускім словам. І славы не было, а толькі адчуванне абавязку.

Шчасце наша, відаць, у самой апантанасці.

Самаздаволены маэстра піша па-беларуску «шляпа», «укусна», «бракну», «кузнец»... У адказ на крытыку крычыць:

– Трэба смялей набліжаць нашы братнія мовы!

На невуцтве – «вялікая палітыка».

Люблю рускіх, Расію, люблю Украіну... Але ніколі яшчэ не пашкадаваў, што я – беларус, ніколі не захацеў быць некім іншым, таксама як ніколі яшчэ не прыходзіў да недарэчнай думкі... стаць жанчынай. Я беларус таксама, як я – мужчына, i проста не магу глядзець на свет інакш.

Добра паслухаць, як людзі гавораць пра літаратуру, зусім не падазраючы, што i ты – таксама маеш дачыненне...

У вагоне гутарыў з палкоўнікам медыцынскай службы. Сівы, бывалы, культурны чалавек, ён гаварыў пра аднаго з сталічных «класікаў».

– Мы яго доўга ў нашым Каунасе чакалі. A прыехаў – п'янага вынеслі з вагона, п'янага потым і вынеслі з рэстарана ў вагон... Ці можна ўявіць падобнае, скажам, з Уладзімірам Галакціёнавічам, з Антонам Паўлавічам, га?..

Так, добра часамі, што людзі не ведаюць, хто ты...

Бяззубы, бабнік, п'яніца i хам сварыцца з чарговай жонкай. Узяў ён гэтую свежую жонку з дачкой ад другога бацькі. Цяпер дзяўчынцы чатырнаццаць год. Піянерка, выдатніца.

Айчым:

– Ты ведаеш, хто твая мама? Вeдаеш? Я яе з вуліцы ўзяў!.. Падняў з-пад ног...

І дзяўчынка маўчыць, унурыўшыся, глядзіць спалохана, глядзіць – разумнымі, журботнымі, вялікімі вачыма...

Ноччу ў пакоі гэтага чалавека стукае машынка: ён піша.

На маральныя тэмы – таксама...

Ужо немалады артыст папрасіў аўтара п'есы дапісаць у ягоную ролю... «Сам разумееш, чагосьці такога...» Словам – каб ён, па ходу дзеяння, мог цалавацца з маладой артыстачкай, наіўнай, чыстай дзяўчынай, што нядаўна прыйшла з інстытута.

I аўтар... дапісаў.

Чалавек, якога я паважаю, якога паважаюць многія, які «стварае каштоўнасці», ездзіць на ўласнай машыне, сядзіць у прэзідыумах, чалавек, упрыгожаны сівізной... a расказаў такі пошлы, такі бяздарны анекдот, што ўсім нам, маладзейшым, брыдка было глядзець на яго, пакуль ён... ад душы смяяўся...

Увішны i асцярожненькі крытык, я кому нядрэнна жывецца каля літаратуры, прыехаў з далёкага, дарагога курорта i хваліцца, што пахудзеў там адразу на восем кілаграмаў...

Ну, чым не тэма для народнай казкі?..

У доме творчасці пісьменнікаў стары «тварэц» наладзіў сабе проста бясконцы ды бясхмарны адпачынак. То спіць, то есць, то шпацыруе па лесе, сёе-тое без асаблівай натугі аддаючы ад свае сытасці народу...

Вечар. Некалькі маладых літаратараў глядзяць тэлевізар.

На экране – студэнтка чытае гогалеўскую «упоительную ночь», з лірычным прыплачам гаворыць: «Благочестивые люди уже спят...»

I, не змаўляючыся, моладзь здагадваецца, пра каго гэта, i выбухае дружным бязлітасным смехам.

Добра, што гэта ім смешна!

Малады прыезджы кінасцэнарыст. Піжама ёсць, апломб – таксама, дыеты трымаецца. Нажыць бы толькі яшчэ адну дробязь – талент і – пісьменнік гатоў.

Зрэшты, сёй-той абыходзіцца i без гэтага.

Пісаць, капіраваць жыццё «па клетачках» у наш час могуць многія.

«Калі ёсць людзі, якія за гэта плацяць, дык чаму ж не павінна быць людзей, якія возьмуць гэтую плату?..»

Так разважае сёння, на жаль, яшчэ не адзін «літаратар».

«От избытка сердца говорят уста».

Успомніў гэта ў рэдакцыі, спрачаючыся пра майстэрства, а потым успамінаў у дарозе, у зялёным тунелі брэсцкай шашы.

Як гэта правільна сказана! І якія там могуць быць «уста», дзе няма «избытка сердца»?

Тут, да евангельскага, падыходзіць i горкаўскае:

«Много сердца – лучшее средство писать хорошо».

Харошае, можа наогул найлепшае пачуццё – радасць новых ды новых сустрэч з людзьмі!..

Хочацца многа, бясконца доўга жыць, пакуль не пазнаёмішся з усімі, хто разам з табой... не, з кім разам i ты будуеш новае!..

Дзяўчаты ў хатах-чытальнях i ў клубах – прыгожыя i мілыя ў сваім жаданні працаваць на сувязь нашай заходнебеларускай вёскі з вялікай культурай. Басаногая дзетвара, якую савецкая школа навучыла глядзець на свет разумна, смела i даверліва, Вечна занятыя i вечна, здаецца, непаголеныя старшыні маладых калгасаў, па-гаспадарску важныя і хітраватыя. Падлеткі трактарысты i камбайнеры, што горш умеюць трымаць папяросу, чым кола руля. Бабулі i цёткі, што гасцінна сустрэнуць вас хлебам, якога ў многіх раней – так нядаўна яшчэ! – або зусім не было, або бывала ў абрэз.

Хлебам i малаком, a ўвечары – маладой, на дварэ згатаванай бульбай, з дамавітым, утульным пахам кропу... Хлебам i словам нашай шчырай гасціннасці...

Як гэта здорава – чытаць жывую карту роднай зямлі, напейзажвацца ў запас, зараджаць сябе жывой, вобразнай любоўю да гэтай зямлі,– каб потым пісаць, не выдумваючы пейзаж, a ўспамінаючы яго з запасу знятых памяццю кадраў.

Здаецца, упершынга адчуваў сябе так радасна i лёгка там... хачу сказаць – дома, бо ў родных мясцінах, пра якія мне хочацца пісаць, пра якія я пачынаю думаць – абы ўзяўся за пяро. Няма ўжо там таго ныцця, як раней, як быццам ужо цалкам закончыўся працэс сацыялізацыі вёскі, людзі прывыклі да новага, кажучы мовай Талстога – усё перавярнулася i легла на сваё месца. Гавораць землякі адкрыта, калюча, але не варожа. Як быццам закончыўся ўжо, завершаны першы этап барацьбы за хлеб. Цяпер, у пяцьдзесят сёмым годзе, няма тут яго, кажуць, толькі ў гультаёў. Пачынаецца новы, ужо не першы этап барацьбы за культуру. Плануюцца ды будуюцца клубы, школы, дарогі...

Адно, калі ласка, без лакіроўкі!.. За культуру ў нас трэба нарэшце пачынаць змагацца па-сапраўднаму, трэба нават біць у званы!..

Найбольш, здаецца часамі, актуальная праблема ў многіх – «дзе дастаць дражджэй?» Самагонка, «сталічная», нават каньяк. П'юць вельмі многа.

У мястэчку перад «забягайлаўкай» наглядаў сварку настаўніцкай пары.

Ён, п'яны, яшчэ ўсё рваўся да чаркі і груба лаяўся – прывычна ўжо, нават здаволены сабой.

Яна крычала, як звяглівая баба, выварочваючы «перад усёй грамадскасцю» хатні, сямейны бруд.

А дзве дзяўчынкі, што за чатыры кіламетры прыйшлі сюды па сшыткі, прагна прыглядаліся, прыслухоўваліся да гэтай «педагагічнай дыскусіі»...

Былы падлольшчык, адукаваны, сімпатычны рабацяга, таксама настаўнік, зусім сур'ёзна даводзіў мне, што алкаголь... карысны.

У старшыні калгаса – перадавога, раструбленага на ўвесь свет – нос сіні і ў цяпле. Адзнака асноўнага занятку, сімвала веры...

Спіс гэты можна прадоўжыць, хапіла б толькі ахвоты.

Трэба штосьці рабіць!.. А я яшчэ думаю: ці варта даць месца гэтай балючай i вельмі сучаснай праблеме ў артыкуле, які мяне прасілі напісаць пра новае ў вёсцы...

Жывучая ж яна – прывычка загладжваць!..

Не скажу, што я прыехаў сюды, у вёску, «вывучаць жыццё». Бо зацягалі, забрудзілі мы гэтыя словы. Я прыехаў пажыць у родным свеце майго маленства i маладосці, пажыць ca сваімі людзьмі, пра якіх мне заўсёды найлепш пісалася. I мне, зноў акунуўшыся ў гэты свет, ва ўпор убачыўшы яго плюсы i мінусы, зноў бывае горка ад гладкапісу, ад несціханай, безадказнай балбатні некаторых дакладаў, артыкулаў, кніг...