Текст книги "Пахвалі пражыты дзень"

Автор книги: Васіль Ткачоў

сообщить о нарушении

Текущая страница: 3 (всего у книги 8 страниц)

Вядома ж, прыкмеціў ужо, хто з чым напосіць візіты на бацькоўскае селішча. Адны цягнуць пузатыя баулы, як правіла,– хлопцы. Той-сёй трымае рукі ў кішэнях. А ў жанчын – было б сорак рук, і іх не хапіла б.

Але з усіх, хто ад'язджаў са мной у аўтобусе, відаць, надоўга, калі не на ўсё жыццё, заномніцца маладая дзяўчына. Апранута яна заўсёды проста: так апранаецца большасць яе равесніц. Прывабная з твару, рослая, валасы льняной касой збягалі з-пад шапкі-вязанкі на лёгкае дэмісезоннае паліто.

Толькі не прывабнасцю запомнілася дзяўчына. Кожны раз яна заходзіла ў аўтобус з цяжкаватай сумкай і з адной і той жа блакітнай сеткай, у якой мясціўся даволі ладны мяшэчак. Калі яна прабіралася да свайго месца, то знячэўку чаплялася за сядзенні і людзей, і было чуваць тады, як у тым мяшэчку нешта цёрлася, крышылася.

Апошнім разам нашы месцы аказаліся побач, і ўжо ў дарозе я ўсё ж нясмела націкавіўся:

– Прабачце. Калі не сакрэт... Што гэта вы возіце ў адным і тым жа мяшэчку?

– Які сакрэт...– ажывілася дзяўчына, бліснула ў паўзмроку вачыма.– Хлеб важу. Чэрствы... За тыдзень, а калі і за два ў інтэрнаце назбіраецца – не выкідваць жа! Дзяўчаткі з іншых пакояў, праўда, кавалкі ды скарынкі ў вядро са смеццем звальваюць, а я – на газетку... Бывае, што не даясі, не заўсёды ж разлічыш, колькі яго купіць: які калі настрой, такі і апетыт... А ў вёсцы маці жыўнасць трымае...

Мяшэчак той з хлебам стаяў побач са мной, і я падціснуў яго бліжэй да сябе, каб дзяўчыне было зручней сядзець.

* * *

Якраз на мяжы Гомельскай вобласці з Магілёўскай (у раёне пасёлка Ільіч Рагачоўскага раёна) бяжыць пад мост шашы Адэса – Ленінград невялікая рэчка. Мне яна знаёма з дзяцінства. Іншым яе назву падказвае шыльдачка: Гутлянка. Праімчалі аўтамашыны, перад вачыма прасціраюцца новыя далягляды роднай зямлі, а рака таксама не стаіць на месцы, коціць свае срабрыстыя воды далей – у сівы Дняпро.

Помню, мой дзед Якаў расказваў, што яшчэ ў час ягонага дзяцінства рака была вельмі паўнаводнай і шчодра адорвала людзей рыбай. Шмат вадзілася і ракаў. Пазней рака значна памялела: неўпрыкмет падкралася да яе старасць.

Гадоў колькі назад «выратаваць» раку паспрабавалі меліяратары. Толькі іх задума не спадабалася жанчынам з вёскі Гута, і яны настойліва пачалі даказваць, што не трэба выпрамляць раку – няхай жыве, як жыла, няхай лашчыць свае берагі, прыродай утвораныя. Меліяратары сваё: у нас заданне. Жанчыны: «Не дадзім псаваць раку! Бачылі ў суседзяў вашу работу!» Меліяратары здаліся, і там, дзе апаясвае Гутлянка вёску, яна засталася такой, якой і была.

Гутлянка жыве, хаця і яшчэ памялела: высушылі побач узбалоткі, вытралявалі кусты ды і зрабілі ўсё ж меліяратары вышэй і ніжэй вёскі з ракі раўчукі-ніткі. Але як радуюцца людзі і малому: на яе берагах – усцяж вёскі – хіляцца да вады ніцыя кусты вербалозу. Сустрэнеш тут і аматара рыбнай лоўлі з вудай. Клюе! Жанчыны ж часта спяшаюцца да вялікага валуна, які, здаецца, расце з пясчанага дна ракі, ставяць на яго посуд з бялізнай і, перш чым паласкаць ручнікі, абавязкова падзівяцца на люстэрка вады...

* * *

У адным добра мне знаёмым калектыве дзялілі ўчасткі ў садова-агародным кааператыве. Камплектавалася яшчэ адна грамада дачнікаў. Прыемна было бачыць, як радаваліся людзі. I было ад чаго. Участкі – побач з горадам, можна пешшу зайсці за паўгадзіны. Блізка Сож, луг, лес.

Прайшлі два гады. На пустэчы выраслі домікі. Прывабныя, сучасныя – казачныя домікі. Неяк, ідучы да сына ў піянерскі лагер, звярнуў і я да сваіх знаёмых. Пасядзелі, пагаварылі. Сам таго не заўважыў, як і ў мяне разгуляўся апетыт.

– Купляй! Не пашкадуеш! I цыбуля свая, і ягада, і бульба. Зямля добрая – тапарышча вырасце.

Дачнікі – яны трохі ад рыбакоў: таксама рукі ў ход пускаюць.

– А ў каго?

– Многія прадаюць. Выбірай толькі.

– Дык навошта ж тады бралі?

Смяюцца. Але шчыра.

– Месца ж добрае. Яго адно прадаць можна. Ну, а калі яшчэ які-небудзь дамок зляпаць – праблемы няма. Ахвотнікі знойдуцца.

Пачынаю разумець. Вось, аказваецца, яшчэ як умеюць жыць людзі. Толькі не зайздрошчу я ім.

* * *

Еду ў гарадскім аўтобусе. Людзей у салоне шмат. Модна апранутыя. 3 авоськамі, папкамі, дыпламатамі. Іншыя чытаюць газеты. Вялікімі літарамі загаловак: «Перабудова – справа кожнага!»

Канцавы прыпынак. Вадзіцель праехаў крышачку далей, ветліва аб'явіў:

– Таварышы, падрыхтуйцеся да праверкі талонаў...

I што тут пачалося!

– Адчыняй заднія дзверы, гавару!

– Я на поезд спазняюся, а ты праверку тут уздумаў. Выпускай, нягоднік! Ну!

– Выдумляюць праверкі розныя, самадуры! Якое ты права маеш людзям не давяраць?

– Я нумар запомню – атрымаеш!..

Нехта заступіўся за вадзіцеля:

– Чаму вы накінуліся на чалавека? Ён жа пры выкапанні...

– Яшчэ цябе тут не хапала, разумная!

Модна апранутыя, прыгожыя з твару людзі, якімі былі яны некалькі хвілін назад, сталі нервовыя, злыя, і мне зрабілася шкада іх. А за што вадзіцеля абразілі, маладога хлопца, які толькі пачынае свой працоўны шлях? Ён жа сапраўды на рабоце. А ў тых крыкуноў і не аказалася талонаў. Яшчэ пяць-шэсць чалавек закампасціравалі іх у крытычны момант.

Пашкадаваў пятак і пасажыр, які чытаў газету з выглядам адукаванага чалавека. Пра перабудову, дарэчы, чытаў артыкул...

* * *

Іх гняздо нарэшце разварушылі. Не палкай – Законам аб барацьбе з п’янствам і алкагалізмам. Цяпер яны зрэдку прыходзяць да былога піўнога бара, прыгнечаныя, апустошаныя. Гэтыя жанчыны – нехта трапна назваў іх таптухамі, цяжка пераносяць адлучэнне ад штодзённага куфеля піва, ад шклянкі “чарніла”. Цяпер у піўным бары прадаюць квас, сокі, ліманад, мінералку. Не, гэтыя вадкасці іх не бадзёраць. А піва няма. I «чарніла» таксама. Бядуюць. Сноўдаюцца туды-сюды, не знойдуць, чым заняцца.

Жыццё прайшло міма. Патрачана здароў'е – яго не вернеш. Згублены павага і аўтарытэт у людзей – іх яшчэ цяжэй вярнуць.

* * *

Мая суседка Галіна Архіпаўна Чупрына працуе ў магазіне радавым прадаўцом. Там у іх брыгадны падрад, і жанчыне часта даводзіцца сядзець на касе. Прыходзіць з працы заўсёды стомленая, гадоў ёй і так багата, а тут яшчэ людзі давядуць – кожны хоча, каб яму дагадзілі, але не кожны лічыць сваім абавязкам – чалавечым – дагадзіць і работніку прылаўка. Яна – адна перад многімі. Жывы чалавек, не манекен. За дзень чаго ні наслухаецца пра сябе. Больш – абразлівага. Дзіўлюся муж– насці суседкі, раю кінуць усё ды пайсці на адпачынак – пенсія ж ёсць. Галіна Архіпаўна не пагаджаецца:

– Ну, пайду. I што? Буду сядзець адна ў кватэры, у акно глядзець?

Учора суседка зноў расказала:

– Цяпер з цукрам гэтым неразбярыха. Лета, усе вараць варэнне, кампоты. Самагонку гопяць – даўно працую, ведаю, хто што варыць... Каманда паступіла ад загадчыцы: адпускаць на аднаму пакеціку на рукі. Адпускаю. Не ж, знойдзецца нехта, хто сапсуе настрой, крычаць пачне: «Колькі савецкай уладзе, а цукру нельга ўзяць уволю!» Дык і гавару ў адказ, што колькі савецкай уладзе, а самагоншчыкі не перавяліся. Не чуюць. Маўчаць. Адзін дзядзька тры кілаграмы падносіць. Нельга, гавару. «А вунь жонка!» Гляджу, стаіць жанчына, ківае. Ну, а трэці пакет – каму? «Дзіцёнак у машыне, ды і кіньце вы прыдзірацца!» Я што – бачу вашага дзіцёнка? Паказвайце. Прыносяць. Ён, дзіцёнак той, і хадзіць яшчэ не ўмее. Але ж – чалавек, трэба разумець. Атрымлівайце тры па– кеты. Не ж, усё роўна кнігу скаргаў патрабуе. «Вы мяне абразілі! Я, ведаеце, кім працую?!» Падала кнігу скаргаў. Не маю права не падаць. Толькі вось каб і для нас хто кніжку прыдумаў – на пакупнікоў пісаць. Няма такой. А раз няма, то пакупнік заўсёды можа цябе абразіць, выставіць дурнем перад дзецьмі, знаёмымі, кім заўгодна назваць-абазваць. А каму мне паскардзіцца? Калі толькі вось вам, суседзям.

Галіна Архіпаўна расказвае новую гісторыю...

* * *

Вярнулі нарыс. 3 абласной газеты. Быў неяк у Лоеве, пазнаёміўся там з цудоўным хлопцам – Сяргеем Суслам, рабочым ПМК-38 меліярацыі. Ён зусім нядаўна вярнуўся з Дэмакратычнай Рэспублікі Афганістан, дзе выконваў інтэрнацыянальны абавязак у складзе абмежаванага кантынгенту нашых войск. Заслужыў медаль, ордэн. Неаднойчы ўдзельнічаў у баявых аперацыях, глядзеў смерці ў вочы. Слухаў я тады яго і падумаў – а мог бы і загінуць. Уявіў маці, бацьку, сясцёр яго, сяброў... Добра, што ты вярнуўся, салдат!

I напісаў нарыс. Назваў «Святло бяроз». Ён, Сяргей, бачыў на афганскай зямлі ў снах палескія бярозы, а калі прыехаў у родныя мяс– ціны, першай справай – да іх, родных. Шчакой прытуліўся да ствала, бы да жывога. Пагладзіў даланёю.

Здаецца ж, і душу ўклаў у нарыс, але вярнулі. Растлумачылі: у мясцовым друку пра Афганістан пажадана пісаць інакш... Выслухаў, сарваўся: «Дык ад каго ж мы праўду хаваем?! Чаму не павінны землякі ведаць, што побач з імі жыве хлопец, якому, можа, трэба пакланіцца да зямлі?»

Вярнулі і вось гэтае кароценькае апавяданне – «Хаткі»: «У Зарэччы з двух бакоў абступаюць дарогу хаткі. Маленькія, несамавітыя. Побач з новымі дамамі яны – што неба і зямля. Але хаткі стаяць. Хаткі жывуць. Там-сям тонкім павуціннем цягнецца з коміна дым, па вечарах успыхваюць шыбы святлом. Шкада, што не ўсюды і дым з коміна, і святло ў вокнах...

Згарэла ў час вайны Зарэчча. Калі раён быў вызвалены ад чужынцаў, на папялішча вярнуліся людзі. 3 чаго пачынаць жыццё? Трэба ад– будоўвацца, не справа ж гэта – пад голым небам жыць, хоць і мірным стала яно.

– Мне, мужыкі, вялікая хатка не трэба,– змахваючы слязінкі з твару, ціха сказала Мар'я.– Пятро мой загінуў, а дзіцятка ад яго нажыць не паспела. Мне, мужыкі, складзіце маленькую хатку. Хопіць на адну.

Памаглі адбудавацца Мар'і вяскоўцы. Потым Варцы, Лёксе, Акуліне...

Стаяць і сёння гэтыя хаткі.

Сіратліва стаяць, бы ўдовы: адны дажываюць і яны свой век».

Зноў – нельга. Матывы? «У нас клапоцяцца пра ўдоў, няпраўда ўсё!» А хто сказаў, што не клапоцяцца? Клапоцяцца. Хоць і не ўсюды, будзем шчырымі, калі на тое пайшло. Сустракаюцца яны, на жаль, яшчэ з халоднымі, чэрствымі сэрцамі. Але ж не пра гэта ўвогуле апавяданне – пра хаткі. А яны стаяць. З'ездзіце, паглядзіце.

Крыміналу тут, здаецца, няма аніякага, але – нельга.

Я б і сам, каб жыў адзін, пабудаваў бы для сябе маленькую хатку. У ёй цяплей аднаму.

* * *

Завітаў да мяне сваяк. Хлопец малады, сімпатычны, разваротлівы. У горадзе ён жыве нядаўна, а такое ўражанне, быццам тут і нарадзіўся. Скончыў тэхнікум, працуе, ажаніўся. Я заўсёды радуюся, калі заходзяць знаёмыя, сябры, не кажучы ўжо пра сваякоў. Ёсць стол. Ёсць што і на стол падаць. Сядзім, гамонім. П'ём каву. Сваяк расказвае, што быў нядаўна ў вёсцы, змен асаблівых няма. Бацькі мае мацуюцца. Я чамусьці абяцаю яму, што праз дзень-другі абавязкова выберуся да іх, наведаю, дапамагу ім што-небудзь па гаспадарцы. Услых прыгадваю словы Рыгора Барадуліна: «Трэба дома бываць часцей, трэба дома бываць не госцем...»

– Ну, а што ў цябе новага? – пытаю ў сваяка.– Як дачка? Як жонка?

– Жывуць...– куточкамі вуснаў усміхаецца сваяк.– Светка ўжо ходзіць. А жонка? – сваяк задумваецца, моршчыць лоб.– Гэта ж я вось па такой справе завітаў...

Не здзівіў: сваякі, заўважыў даўно, толькі і ўспамінаюць пра сваяцтва, калі ім нешта трэба. Ну-ну, што далей?

– Дэкрэтны водпуск заканчваецца, не хоча на старое месца ісці.

– Чаму?

– Ну, па-першае, далекавата ад дома, а па-другое, аклад маленькі. Хацелася б чаго большага. Мо дапаможаш?

Здзіўляюся: а чым, цікава, я магу дапамагчы? Раю звярнуцца ў бюро па працаўладкаванню. Сваяк напамінае, што я працаваў у абласной газеце, часта бываю на прадпрыемствах, знаёмы з кіраўнікамі і г. д. Робіцца прыкра. Не хочацца больш падліваць каву ў кубачак. Хочацца, каб ён хутчэй пайшоў.

Балюча. Вельмі.

* * *

Хто чытаў апавяданне Васіля Бялова «Грышка Фунт», успомніў, відаць, што такія Грышкі хадзілі і па нашых беларускіх вёсках: рамантавалі каструлі, чайнікі, вёдры, вастрылі сярпы... Іх чакалі, ім былі рады. Цяпер не ходзяць. Чаму? Тут некалькі прычын. Але галоўнае – сталі жыць добра, навошта нам рамантаваць тыя вёдры, напрыклад, а сярпы зусім выйшлі з моды. З'явілася дзірачка ў чайніку – у магазіне набыты новы, а стары пайшоў на звалку. Так-так, на звалку. Гэтае слова – звалка – сёння не толькі горада датычыцца, трывала ўвайшло яно і ў гаворку вяс– коўцаў, а ранейшае – сметнік – амаль цалкам выціснула з яе.

Вясковая звалка. Прыгледзьцеся калі-небудзь, што там ляжыць. Восенню – бульбоўнік. Горы яго. Не прыгадаю, каб раней выкідвалі бульбоўнік людзі. Скарыстоўвалі ў гаспадарцы. Сушылі, давалі на корм худобе, а што ішло на подсціл. Цяпер хапае сена, саломы. Не той час. Далей глядзім, што на звалцы. Кукурузнае бадыллё. Тут жа шкілеты веласіпедаў, матацыклаў, тэлевізараў, радыёпрыёмнікаў. Гледзячы на ўсё гэта, думаецца: а ўсё ж шкада, што не ходзіць па вёсках бялоўскі Грышка Фунт. Прыязджаюць, праўда, хлопцы на аўтамашынах, рамантуюць тэлевізары, ды і тое гледзячы што ў іх зламалася. А што яшчэ? Звычайна вяскоўцу самому трэба ехаць, адвозіць у райцэнтр... ну, хоць бы той электрычны чайнік. Па ўласным вопыце ён ведае: давядзецца паездзіць, а гэта і нервы, і – што не менш важна – грошы, іншы раз патраціш на дарогу больш, чым каштуе готовы. Ды і часу шкада. Пра звычайныя чайнікі і гаварыць не трэба – дзе іх рамантаваць і як, людзі нават не ведаюць. Ведаюць адзін адрас – звалка.

Вось так.

Ад звалкі, відаць, вёска нікуды не падзенецца. Але тут насцярожвае іншае: калі ў гарадах, у пасёлках гарадскога тыпу месца для звалак звычайна вызначаюць адпаведныя арганізацыі, то ў вёсках самі Іваны ды Мар'і. Дзе зручней ім, там і звальваюць усё ў кучу. I вырастаюць горы смецця. I ў самім населеным пункце, і за ім.

Я сустракаў многа вёсак, дзе звалак не менш, чым хат. Складваецца ўражанне, што ні мясцовыя Саветы народных дэпутатаў, ні кіраўнікі гаспадарак яшчэ не могуць паверыць у імклівае наступленне звалак на вёскі.

Веру: апамятаемся, спахопімся. У нас так часта бывае. Не прывыкаць. Але спярша трэба сапсаваць, а потым аднавіць. Прыгажосць хоць бы.

* * *

Працаваў чалавек механізатарам. У аддзяленні Першая Слабодка саўгаса «Капаткевічы» Петрыкаўскага раёна. Ранкам акуратна ішоў на работу, позна вечарам вяртаўся. На сходах яго не разбіралі, бо не было асабліва за што. Не хвалілі – таксама не было за што. Серадняк. А тут механізатары пачалі ствараць падрадныя брыгады, і той чалавек аказаўся лішні: адвярнуліся ад яго аднавяскоўцы. «Нам не трэба Гаўчука! Абыдземся!»

Васіль Лазаравіч пакрыўдзіўся на сяброў– таварышаў, нават скардзіцца пачаў у розныя арганізацыі і ўстановы, што тыя людзі, з якімі працаваў разам, з якімі пуд солі з'еў, так жорстка з ім абышліся. Але чым могуць выручыць у тых арганізацыях і ўстановах, калі не адзін нейкі там адміністратар супраць, а ўвесь калектыў? Змірыўся Васіль Лазаравіч? Не. Ён нанёс, вобразна кажучы, контрудар. I вось які. Але спярша, чаму не ўзялі Гаўчука ў брыгаду? Хаваўся ён часцяком за спіны іншых, хітраваў, стараўся захапіць работу, дзе лягчэй. Паступова страціў аўтарытэт. Раней прычапіцца да яго было амаль немагчыма, бо ён не з'яўляўся на работу ў нецвярозым стане, ведаў, дзе сказаць слова, а дзе і вады ў рот набраць. А калі пачалі механізатары пераходзіць на брыгадны падрад, палічылі, што Васіль Лазаравіч зноў пачне хавацца за спіны іншых. А заробак, як вядома, дзяліць трэба на ўсіх пароўну. I не прагаласавалі за Гаўчука.

Цяпер пра контрудар. Васіль Лазаравіч дамогся, каб яму далі магчымасць даказаць сваім былым таварышам, што і ён нешта можа. Неў– забаве ён сам узначаліў звяно па догляду за пашай і забеспячэнню кароў кармамі. Цяпер Гаўчуку не было як хавацца за спіны іншых, бо ў тым звяне – ён сам сабе гаспадар. Сам падкошваў траву, рэгулярна падвозіў на трактары, сачыў, каб добра кармілі жывёлу.

I што ж? Па выніках за летні перыяд ферма, дзе звеннявы Гаўчук, заняла першае месца ў саўгасе. Упершыню, дарэчы. А колькі людзей у нас яшчэ працуе на паўсілы? Хутчэй трэба даваць ім самастойнасць, выцягваць з-за шырокіх спін іншых. Пасядзелі ў цяньку – хопіць. Пара працаваць.

* * *

Старшыня калгаса адмовіўся будаваць на цэнтральнай сядзібе сталовую. На яго як толькі не паціскалі, але ён сваё: «Не трэба яна нам!»

Я невыпадкова сустрэўся з гэтым старшыёй – параілі ў райкоме партыі «прапясочыць», мо тады хоць, калі ў газеце яго крытыкнуць за адсталы погляд на жыццё, адумаецца. Мы сядзелі ў даволі сціплым кабінеце, і старшыня, пыхкаючы папяроскай, даказваў:

– Гатуй дома боршч, Мар'я! Для чаго ў цябе псч? Для чаго газавая пліта? Агарод для чаго? Ну, адкрыем мы сталоўку. I што? Гарантую – пройдзе час, не адразу, канешне, і мы не знойдзем у вёсцы ніводнай сапраўднай гаспадыні. Перавядуцца. І дапаможа ім у гэтым мая ста– лоўка. Будуць і самі хадзіць жанчыны туды есці, і мужыкоў пасылаць. Нешта мы ўжо дужа упартна вёску пад горад падбіваем. А ці трэба? Вёска павінна заставацца вёскай. Прайдзіце па хатах, знайдзіце маслабойку. Дарэмна. Прывозяць у магазін, людзі ўжо даўно сваё не робяць. Лянуюцца. Хоць наша, сялянскае, і смачнейшае было... Ёсць зерне? То-та ж!

А цяпер, дзе мне ўзяць людзей, каб пасадзіць іх у сталоўцы? Чатыры жанчыны, як мінімум, дай. Добра, сагітуем выпускніц, пагодзяцца тыя – дазваляю такі ход, хоць і сумняваюся. І будуць сядзець яны ў цёплым месцы, а маці іх, старыя, заслужаныя людзі, няхай пад дажджом працуюць? Не, не справа гэта. Распусты даваць не трэба маладым. Я ж наперад гляджу. Уявім наступнае. Стане раптам мая вёска ў адзін рад з тымі, дзе ўжо сёння ў сталоўцы есці няма каму. Зачыняць? Зачыняць. А куды я тых дзевак падзену? Хіба ж яны пасля той цёплай работы на ферму пойдуць? Ніколі. I ў горад позна ехаць. Сям'я, дзеці... Прападуць дзеўкі.

Не, я не супраць прагрэсу. Але меру ведаць трэба. Я не здзіўлюся, калі мне паставяць задачу пусціць па вёсцы таксі. Хвядоса вазіць да Петрака, а Петрака да Хвядоса. У госці. Не пагаджуся – успомняць пра ранейшыя грахі... Ты ніяк думаеш, што я адразу нагадзіўся і КБА адкрываць? Дзе там! Націснулі, на лапаткі паклалі. А мне ж лягчэй і зручней было пасадзіць людзей у аўтобус, адвезці ў горад: абшывайцеся, землячкі, на здароў'е! Многа яны, вяскоўцы, і шыюць, гляджу. А людзей забралі... Сваіх-то ў камбінат не прыслалі з горада. Мае. 3 залатога фонду. Вунь яны, вунь бэз нюхаюць перад камбінатам... Таму навучаны. Так-то! А калі ты прагаладаўся, я накармлю: жонка ў мяне смачна гатуе. Ну дык што, паабедаем? I мне весялей будзе.

Я часта ўспамінаю таго старшыню. Чую імя яго па радыё. Сустракаю ў газетах. Хваляць.

Цікава, пабудаваў ён усё ж сталовую ці 'не?

* * *

Цётку Марфу Мікалаеўну я ведаю даўно. Жыве яна з мужам, Васілём Трафімавічам, з сынам, нявесткай і ўнукамі. Не ў Беларусі жыве цётка Марфа – у далёкай ад нас Удмурціі, пад Іжэўскам. Я часта бываю там у сваякоў і абавязкова заходжу да Глездзянёвых – такое прозвішча ў гэтай дружнай сям'і. Гасцінныя яны людзі. Мёд на стол, яблыкі, ягады і абавязкова круглы бохан хлеба. 3 печы. I колькі я ні бываў у іх, ніколі не бачыў, каб падавалі да стала хлеб з магазіна, а магазін насупраць, вокны ў вокны, і хлеб прывозяць рэгулярна. А вось Марфа Мікалаеўна аддае перавагу свайму.

Аднаго разу заехаў да Марфы Мікалаеўны першы сакратар райкома партыі. Павітаўся.

– Ехаў побач і чую духмяны пах хлеба. Сама, значыць, Марфа Мікалаеўна, выпякаеш? Малайчына. Дзяцінства ўспомнілася. Мама... А мы каля печы, малеча, таўчэмся, чакаем, калі яна дастане боханы. Смачны быў хлеб. Сонцам на стале ляжаў. Дзякуй вам...

У нас жа, у Беларусі, я ніводнага разу не сустрэў Марфу Мікалаеўну. Усё спадзяюся. А раптам?..

* * *

Універсам. Ён у невялікім раённым гарадку, пра які звычайна гавораць: на адным вуглу слова скажаш – на другім пачуюць. Час даволі позні, за вокнамі шэрань, скуголіць завіруха. Дзве касы. Што мяне, новага чалавека ў гарадку, здзівіла, дык тое, што каля адной касы людзей багата, хоць у вузел завязвай, а каля другой – двое-трое. Пытаюся ў жанчыны, чаму так?

–Тая, расфуфыраная, ні за што цябе абразіць можа. I прычэпіцца ж да рознай дробязі. Таму ўсе ў гэтую касу ідуць. Ніхто не хоча настрой сабе псаваць. Гаварылі, і не адзін раз, загадчыцы, толькі дзіўна – сядзіць як сядзела... Цяпср хоць і ўсміхацца пачне, я да яе не стану... Няхай сядзіць. Лепш у чарзе пастаю. Вунь, вунь, – зноў спрачаецца з ёй пакупнік. Не наш ён, камандзіровачны, я сваіх тут усіх ведаю...

* * *

Чатыры сыны ў майго знаёмага Мацвея Міхайлавіча Чэкана. Волаты-хлопцы. Старэйшы, Аляксей, першы праклаў дарогу ў горад, жыве у Ленінградзе, працуе на заводзе. За ім паехалі і яшчэ двое, Павел і Сяргей. Дома застаўся толькі малодшы – Яша. Адслужыў ён у арміі, робіць на трактары. «Хоць адзін пры мне, і тое добра»,– радаваўся бацька. Нядаўна Яша ажаніўся, прывёў у хату вясковую прыгажуню Насцю. Жывуць.

– Ты вось што, сын,– сказаў неяк Мацвей Міхайлавіч,– будавацца думаеш ці не? Трэба, трэба. Хатка ў нас старая, сам бачыш, цесная. Нап твой век яе ўсё роўна не хопіць, так што калі-небудзь трэба пачынаць. Лепш цяпер, у маладыя гады. Ды і я падсоблю...

Сын здзівіўся:

– А навошта мне хату будаваць? Калгас вунь хутка здаваць будзе катэджы. Для нас, маладых. Гатовенькі дом бяры ды і жыві!

– Э не,– крутнуў галавой стары.– Так не пойдзе справа. Як жа ты будзеш заўтра, калі сёння табе дом адразу, жыць? Не, сын мой, не. Лёгка пачынаць жыццё таксама кепска. Спярша солі лізнуць трэба, а тады ўжо цукру. А ты паспрабуй наадварот? Цукар нясмачны будзе. Так– то! Ды і дом калі мазалём дасціся, тады ён навечна твой будзе, моцна ўрасцеш у нашу зямельку. А той, калгасны, хоць і прыгожы, але ўсё роўна чужы... Яго лёгка кінуць. Ён як інтэрнат. .Сёння ты пераначаваў, заўтра іншы хто. Не, сын, будзем дом для цябе будаваць. 3 бярвенняў. Пад шыферам. Хлеў побач паставім. Жыць дык жыць!

Мацвея Міхайлавіча многія палічылі ў вёсцы дзіваком: забараніў жыць у калгасным доме сыну – і хоць ты што!

Звіняць у Стараселлі сякеры, спявае піла, хораша пахне смалой. Будуецца дом.

* * *

Калектыў вярнуў дырэктара. Цяпер, як і раней, Леанід Іванавіч Аляшкевіч сядзіць у сваім кабінеце. Сядзіць – не тое, пэўна, слова, бо каб сядзеў ён, а не быў заўсёды сярод людзей, то яны б і не адваёўвалі яго.

Гомельскі тлушчакамбінат не выканаў план васьмі месяцаў. Дырэктара выклікалі ў Навабеліцкі РК КПБ. На «дыван». Спыталі: «Абяцаеце паправіць становішча, Леанід Іванавіч?» Дырэктар не паабяцаў. Не змог. Паабяцаць – значыць пакрывіць душой. I было прынята рашэнне: вызваліць ад займаемай пасады!

У райкоме партыі перастрахаваліся – стары, апрабаваны метад: калі спытаюць вышэй, якія меры прыняты, каб паправіць становішча на камбінаце, першым – і галоўным! – пунктам прагучыць: дырэктара знялі. Колькі ў нас добрых кіраўнікоў зляцела з-за такіх вось пера– страхоўшчыкаў! А рабочыя з тлушчакамбіната заявілі: вярніце нам дырэктара, іншага не прымем! Што гэта, калектыўная амбіцыя? Не, гэта калектыўны – і цвярозы! – падыход да справы. Людзі ў гэтай сітуацыі аказаліся вышэй, чым раённае начальства. Яны ведалі, па якой прычыне нс выканан план. Старое, дабітае абсталяванне, капітальны рамонт маянэзнага цэха зроблены няякасна. Ну, прызначаць новага кіраўніка, і што зменіцца? Тут хоць адразу двух дырэктараў давай, а карысці мала будзе. Зняць дырэктара – гэта не выйсце, няма нічога горшага, як зрабіць чалавеку балюча...

Сабралі сход. На яго прыйшлі нават рабочыя, якія былі ў адгулах, водпусках, працавалі ў іншых зменах, расказалі райкомаўцам пра свайго дырэктара. «Мы ж бачым, як стараецца Леапід Іванавіч. Але бяда, што не ўсё і ён можа...» «3 людзьмі заўсёды ветлівы, для яго няма розніцы, ты інжынер ці просты рабочы – да ўсіх адносіцца з павагай, распытае пра жыццё, суцешыць, калі трэба, падтрымае. Ён наш!» «Чаму вы, перш чым прымаць у райкоме рашэпне, з намі не параіліся? Мы вас першы раз бачым. Гарбачоў больш з людзьмі сустракаецца, а ў яго ж не раён – краіна!»

Райком партыі атрымаў карысны ўрок. А мне радасна за людзей, якія заступіліся за свайго дырэктара, вярнулі яго. Гэта моцны калектыў, і будуць у яго працоўныя псрамогі!

* * *

Ліст ад сына адзінокі дзядзька Мітрафан атрымаў на нейкае свята. Стары быў пад добрай “муха” і, паколькі жыў адзін і не было яму каму пахваліцца радасцю, хадзіў з хаты ў хату, трос кашчавай рукой:

–Пісьмо! Ад Сашкі! Жэніцца, каб яму! Гарадскую, відаць, мымру там абкруціў! Вот вам і Сашка! А вы з садоў яго ганялі! А-а-а! – І жартаўліва пагражаў аднавяскоўцам жоўтым ад папяроснага дыму пальцам. – На вяселле заве! Паеду! А як жа – паеду-у!..

На вяселле Мітрафан не паехаў, на другі дзень ён і ўвогуле пра яго не ўспамінаў. Так і цягнуліся дні. I раптам прыходзіць яшчэ адно пісьмо. Мітрафан на гэты раз быў цвярозы і ўжо не хадзіў па хатах, а толькі бурчэў сабе на нос:

– Ён жа халасцяк, Сашка мой. А як зразумець – «павіншуй з унукам»? Цьфу!

Пазней Мітрафан выпадкова знайшоў тое пісьмо. I жахнуўся: «Яна ж, гарэлка, і не такое можа зрабіць з чалавекам. Адзінага сына жаніць па-людску не атрымалася...» Выцер слязу.

3 таго дня не п'е. Ні кроплі.

* * *

Гарадскія ў полі. Вяскоўцы прывыклі, што да іх прыязджаюць рабочыя, студэнты дапамагаць убіраць бульбу, караняплоды, нарыхтоўваць сена. Вёска апусцела, адны старыя ў ёй – некаму рабіць. А горад просіць есці. Просяць кавалак хлеба Віцькі і Колькі, Маруські і Зінкі, якія пакінулі бацькоўскі бераг, а цяпер прыязджаюць на падмогу.

Праляціць іх кароткае вясковае жыццё, вокам міргнуць не паспееш. Вернуцца гараджане ў свае кватэры, а ўспамінаць пра сваіх памагатых людзі будуць доўга. Адных – хваліць за старанне, а вось ад іншых у сябе прыйсці ніяк не змогуць, будуць рукамі толькі разводзіць: «Няўжо такія яшчэ могуць быць? Божухны, паверыць цяжка!»

Самую кепскую памяць пакінулі пра сябе ў падшэфным калгасе «Серп і молат» Чавускага раёна работнікі Магілёўскага завода па тэхналагічным ' абслугоўванні і рамонту вылічальнай тэхнікі Мікалай Шацікаў, Станіслаў Ёлкін, Васіль Веракса, Алег Сурганаў – усяго 9 чалавек. Выезд у калгас яны прыраўнялі да лёгкай прагулкі на прыроду, дзе павінны быць абавязкова гарэлка, брыдкае слова. Яны так і скажуць пазней: «Мы два тыдні рыхтаваліся...» Пасля такой падрыхтоўкі хлопцы з дыпломамі, што вяскоўцаў асабліва здзівіла і ўразіла, тапталі нагамі на злосць брыгадзіру Але Уладзіміраўне Бараноўскай буракі, рэзалі іх нажамі, крышылі. «Ты нас яшчэ выхоўваць будзеш, дзярэўня!» Запусцілі шклянкай у жанчыну. Абразілі старшыню.

Адкуль такая непавага да людзей, да вырашчанага чужым мазалём на зямлі-карміцельцы ў гэтых гарадскіх пустацветаў?

Усё гэта не ўкладваецца ў галаву.

* * *

Луг пад Веццю. Непадалёк Дняпро. Цудоўныя мясціны. Едуць і едуць на выхадныя дні людзі. Болып за ўсё – з Магілёва. Ловяць рыбу, гуляюць у валейбол, футбол, бадмінтон. А дзед Сямён скардзіцца мне:

– Ну, і што яны робяць, неслухі? Утопчуць жа траву!

Ён не вартаўнік, не, ён – селянін, вясковец, і яму баліць, калі дзе не так з зямлёй. Папракае:

– Адняць бы ў іх легкавушкі, калі дарогі не бачаць!

Глядзім на луг, спачуваем лугу. Наўсцяж – сляды. Калі б толькі ад нагі чалавека. Ад легкавушак! Сляды глыбокія – каляіны, трава уперамеш з зямлёю, гіне. Налічваем каля дзесяці такіх слядоў, не ходзячы далёка. А калі увесь луг абысці? А калі ўсе лугі?

Чалавек сёння сеў за руль легкавой аўтамамашыны. 3 аднаго боку – добра: багата жыве, чаму не парадавацца за яго. 3 іншага ж – крыўдна: нейкай жалезнай робіцца і яго душа. Мыюць у рацэ тыя ж аўтамашыны, плямы ад бензіну і масла на траве, у вадзе. Калі паспяваюць грыбы – дзяруць з карэннем. Ламаюць ягаднікі – каб дома, седзячы на кухні, абабраць.

Сляды ў лесе. Сляды на лузе. Сляды ў полі.

А можаш ты, чалавек, пражыць так, каб не наслядзіць?!

МАНАЛОГІ

Маналог першы, які належыць муляру БУ-214 аб'яднання «Гомельпрамбуд» Якаву Андрэевічу Сабалеўскаму:

– Задажджыла. Дажджы, дажджы... Восень, нічога не паробіш – такая пара года. Прывык. Чвэрць стагоддзя ўжо будаўніком працую. Круглы год пад небам. Завіхурыць, бывае, так, што свету белага не відаць, а рабіць жа трэба – людзі жыллё чакаюць. Успомніш пра іх – і цаглінку да цаглінкі, як прынята гаварыць, хоць цяпер больш з блокаў будуем. Але не, мая прафесія муляра яшчэ ў пашане, яшчэ доўга жыць будзе. Іншы раз азірнуся назад, прыкіну, што зрабіў – і лёгка на сэрцы, прыемна становіцца: багата, Андрэевіч, зрабіў, багата. Не захваляю сябе, не. Проста бачыш, што недарэмна жыццё ідзе, добрая памяць застаецца. Але ці толькі добрая? Вось тут і паразважаць мушу. Так-так. Варта прыгадаць будаўніцтва якога-небудзь аб'екта – ці ўчарашняга, ці леташняга, ці нават пяцігадовай даўнасці,– і добры настрой як карова языком зліжа. Аўралы... Ёсць, праўда, адно прыемнае выключэнне. Будавалі мы шэсць гадоў назад дом для маласямейных у Навабеліцкім раёне. Матэрыялы паступалі акуратна, своечасова, ніхто не псаваў адзін аднаму нервы – кожны рабіў сваю справу быццам на адным дыханні. Душа, чэснае слова, спявала. Падумалася ж тады: можам працаваць, можам! Але то было, як я ўжо сказаў, прыемнае выключэнне... У асноўным жа прыкрыя, горкія ўснаміны застаюцца. Хочаш прыклад? Калі ласка. Дом на вуліцы Савецкай, там магазін «Дзіцячае адзенне» размешчаны. Нашаму ўпраўленню ён дастаўся ў спадчыну ў дзень свайго нараджэння, наша БУ, дарэчы, арганізацыя маладая, усяго дванаццаць гадоў, як створана. Дык вось, той дом мы здалі толькі чатыры гады назад. Парадокс? Парадокс, парадокс, братка. Да таго ж людзі ўжо жылі ў ім, а мы ўсё хадзілі недаробкі выпраўляць. Уяві цяпер маё становішча нават не як будаўніка, а чалавека. 3 якім тварам я павінен падыходзіць да дзвярэй, з якім настроем націскаць на кнопку званка, глядзець у вочы жыхарам? А-а! А мне даводзілася. I не раз. Здаецца, ад сораму скрозь зямлю гатовы быў праваліцца. Не будзеш жа кожнаму чалавеку растлумачваць, што не мая тут віна, а тых, хто павінен своечасова забяспечваць нас матэрыяламі, клапаціцца пра тэхналогію будаўніцтва. Яму, праўду кажучы, не лягчэй будзе, пачуўшы такое. Яму трэба, каб кватэра, якую ён чакаў, вядома ж, не адзін год, была цёплай, утульнай, прывабнай.

Тут яшчэ і такая думка. Вуліца Савецкая – цэнтральная ў горадзе, самая прыгожая і доўгая. I вось усе гэтыя гады яе «ўпрыгожваў» наш будаўнічы аб'ект. Восем гадоў па вуліцы ездзілі адказныя таварышы, але ніхто з іх не пацікавіўся, чаму ніяк не знікне з вачэй даўгабуд? Цікава? I мне.

Пра нас, будаўнікоў, анекдоты ходзяць. Я і сам магу іх з дзесятак расказаць, калі не больш. I пасмяюся. 3 самога сябе, атрымліваецца так. Крыўдна. Але што паробіш– праўда ёсць праўда: будуем мы яшчэ не заўсёды хутка і не заўсёды якасна. У нас, на жаль, так: спярша спячка, потым раскачка, а ўжо потым – гарачка. Прыціснуць зверху – знаходзяцца і матэрыялы, і механізмы. Вось гэтае ўжо «зверху»! I чаму не можам жыць, каб не прыціскаць? Чаму? Ат не ж! Абавязкова ў нашым механізме нешта парвецца. Усюды ж людзі заняты, усе вакансіі запоўнены, кожны і стараецца быццам, а нешта парвецца... I калі чэпэ, збіраецца на будоўлю амаль усё аб'яднанне, плюс субпадрадчыкі, а сам начальнік аб'яднання становіцца «генеральным брыгадзірам». 3-за ітээраўцаў не прайсці. Разбіраюцца, шукаюць вінаватых. I – верыш? – крайнімі застаёмся мы, рабочыя. Старшыня прафсаюзнага камітэта Бойка неяк прама заявіў, быццам па нашай віне ўжо тры гады будуецца дом па вуліцы Юбілейнай. Ад здзіўлення заставалася толькі плячыма паціс– нуць. Ну, і як тут, скажы, было не абурыцца? Я сам добра помню: пачалі мы весці кладку першага вугла дома 6 лістапада 1984 года, а ўжо ў верасні наступнага было зроблена паддашкавае перакрыццё. Заставалася правесці 200 метраў цеплатрасы. Яе правялі толькі ў лютым 1987 года. За гэты час у будынку была раскрадзена сантэхніка, кудысьці зніклі ацяпляльныя батарэі. I зноў трэба было рабіць тое ж самае... Вядома ж, не бясплатна. Ды і колькі часу кату пад пяту! Іншы раз ад такой вось безгаспадарчасці ажно млосна робіцца, чэснае слова.