Текст книги "Вогнепаклоннікі"

Автор книги: Міхась Чарняўскі

сообщить о нарушении

Текущая страница: 5 (всего у книги 6 страниц)

Але мінулася лета, потым i восень, а цёмнавалосага меншчыка ўсё не было. A зімою, калі завейныя снягі засыпалі, замялі сцежкі i прагаліны, перасталі чакаць.

* * *

– Тут у цябе недакладнасць,– торкнуў Іван Пятровіч пальцам у апошнюю старонку.– Страляць, г эта ж ca стрэльбы.

– Ніякай недакладнасці,– не пагадзіўся я.– Услухайся i ўдумайся: вяслуюць вяслом, сякуць сякерай, страляюць стралой... У сярэднявеччы вынайшлі агнястрэльную зброю, але з яе працягвалі «страляць», новага слова не прыдумалі. Дарэчы, у маёй роднай вёсцы скажуць: не пацэліў, a ўлучыў, як у даўнейшы час – «улучыў з лука».

– A i праўда,– здзівіўся сябра.– Размаўляеш i ўсё здаецца звыклым i простым. A ўдумаешся, які глыбокі сэнс часам у словеI

– I глыбокі i старажытны. Вось яшчэ табе прыклад. На Палессі, каб дрэва вырасла тоўстае, яму яшчэ малому адсякалі вяршаліну. I такое тоўстае, камляватае дрэва звалі «крамлёным». Яго «крамлілі» жалезнай сякераю, але ж нейкія тры тысячагоддзі назад «крамлілі» крэменем. Можа, адсюль i «крэмль» – умацаванне з крамлёнага дрэва? Такія ж карані можна знайсці не толькі ў мове, але i ў звычаях, фальклоры, народым прыкладным мастацтве. На раннебронзавых гаршках з таго ж Палесся маюцца арнаменты, дакладна як на блузках сённяшніх паляшучак.

КРАМЯНЁВЫ СЕРП ДЛЯ КАЛІНКІ

Закаласіўся, а потым i запалавеў ячмень на невысокім грудку, што падступаў да вёскі, i жанчыны пачалі рыхтавацца да жніва. Чакала праца i мужчын – знесці снапкі ў паселішча, перацерці каласы, каб дастаць з ix зерне. Потым зерне трэба будзе перавеяць на свежым ветры, каб ачысціць ад мякіны, ссыпаць у вялікія, як цабэркі, гаршкі. I нарэшце, упарадкаваць салому.

Але зараз нейкі тыдзень, a калі задажджыцца, то i дзесятак дзён будуць вольныя. Таму мужчыны намерыліся ісці на вялікае паляванне, каб назапасіць мяса на мазольную працу – на жніво i малацьбу.

Вечарам, калі елі забеленае малаком варанае шчаўе, бацька папярэдзіў Жыўка:

– Заўтра з раніцы нікуды не адлучайся – будзем рабіць стрэлы.

Папраўдзе, Жывок збіраўся з сябрамі лавіць на затоцы рыбу, але i майстраваць стрэлы не менш цікава. Да таго ж, калі сказаў бацька, адмаўляцца не выпадала, таму хлопец згодна кіўнуў галавой.

Раніца была як на пачатак жніўня – цёплая i пагодлівая. Сонца прыўзнялося над лесам, i доўгія цені дрэў леглі на возера.

Бацька з сынам пайшлі пад сцяну хаціны, дзе ў зацішку ляжалі патрэсканы ліпавы кругляк, некалькі плоскіх камянёў. Бацька дастаў са схованкі назапашаныя крамянёвыя жаўлакі i ўзяўся рабіць пласцінкі i адшчэпы – нарыхтоўкі для наканечнікаў.

– Паспрабуй i ты,– прапанаваў ён сыну.

Але ў Жыўка спачатку не пайшло. З-пад аджымніка адляталі то зусім дробныя, не да патрэбы, адшчэпікі, то расколіна закручвалася, i на пясок падалі нязграбныя дзюбастыя пласціны. З ночы яшчэ была няўпэўненая рука, а можа, i быў няўважлівы, бо ўсё зіркаў на затоку, дзе плёхала, разганяючы кругі па вадзе, рыба, у якой было самае ранішняе жыраванне.

– Не, ты мне так увесь крэмень папсуеш,– адабраў бацька аджымнік.

Бацька левай рукой прыціснуў жаўлак да кругляка, правай прыставіў да яго вастрак казулінага рога, упёр плячо ў рог i націснуў. Ад сіняватага крэменю адскочыў трохкутны адшчэп. Затым ён прымерыўся з другога боку – атрымалася доўгая пласцінка. Бацька працаваў не спяшаючыся, акуратна. I пад яго рукамі акруглы жаўлак са збітай вяршыняй паступова ператвараўся ў тонкі стажкаваты кавалак з гладкімі, быццам паліраванымі, гранямі.

Жывок збіраў пласцінкі i адшчэпы i складаў ix на кавалак бяросты.

– Адшчапі, тата, доўгую пласціну, i каб яна была выгнутая,– папрасіў ён.

– Навошта табе? Згубіў, можа, нож?

– Не. Але каб была, як серп.

Бацька выбраў большы жаўлак, скалоў з яго боку бялявую крэйдавую скарынку i пасля некалькіх спроб адшчапаў патрэбную пласціну. Жывок паклаў яе асобна.

– Хопіць паку ль што,– сказаў, разгінаючыся над кругляком, бацька i адклаў рог-аджымнік убок.

Крыху адпачыўшы, бацька з сынам узяліся за выраб саміх наканечнікаў. Яны шчыльна мацавалі ў трэшчынах кругляка пласцінкі i каменьчыкамі-рэтушорамі адколвалі ад краёў нарыхтовак маленькія лусачкі – рэтушавалі ix. Апрацаваўшы так адну бакавіну, браліся за супрацьлеглую. Потым абрабілі верхнія канцы, стараючыся, каб яны атрымаліся спічаста завостранымі. Знізу рабілі чаранкі-насады.

Паступова меншала гурбачка нарыхтовак, i наадварот – даўжэў на бяросце радок гатовых ліставатых наканечнікаў. Жывок таксама прынаравіўся да рэтушавання, i ў яго пачало атрымоўвацца мала горш, чым у бацькі. Да таго ж такой справай ён ужо займаўся не раз.

– Колькі ix там? – нарэшце запытаўся бацька.

Жывок узяўся пералічваць.

– Два дзесяткі i шэсць.

– Дык i хопіць,– падсумаваў бацька.– Дзесяткі тры ёсць яшчэ старых. А з гэтымі разам будзе на некалькі паляванняў. Каб кожная страла трапіла ў цэль, то, ого, колькі б займелі дзічыны! А зараз зробім колькі i баявых наканечнікаў. Могуць спатрэбіцца, бо прыбалотнікі пачынаюць заходзіць i ў нашу пушчу. Каб не пасунуліся яны i далей.

Жывок ведаў, што для баявых наканечнікаў падыходзяць трохкутныя адшчэпы. Доўгай i тонкай рэтушшу, якая робіцца адмысловым націскам рэтушора, трэба апрацаваць бакавіны, каб атрымаліся вострыя пільчастыя краі. Затым неабходна было ў падставе зрабіць глыбокую выемку, тады наканечнік набудзе трохкутна-шыпастую форму, як ліст павою.

Ліставатыя наканечнікі ўжываліся на паляванні. З забітай жывёліны такая страла лёгка выцягвалася, i яе можна было ўжыць зноў. Форма ж баявога наканечніка – калючая, куслівая. Вострыя шыпы ледзь не самі ўпіваюцца. Ранены выцягне з цела дрэўка, а наканечнік зачэпіцца шыпамі за мышцы i астанецца, вярэдзячы рану ўсё жыццё. I будзе мучыцца нябога – не павярнуцца рэзка, не пабегчы. Так мучаецца цяпер Жыўкоў дзядзька. Ды i ў бацькі на сцягне глыбокая рана, аброслая дзікім мясам – даставалі такі шыпасты наканечнік...

– Можаш ісці пагуляць,– праз нейкі час дазволіў бацька,– я тут i сам закончу.

– Я яшчэ паспрабую зрабіць серп,– i Жывок узяўся за вялікую пласціну.

Ён накрыў сваё калена кавалкам калянай скуры i рубам прыціснуў да яе пласціну. Затым лёгкімі ўдарамі каменнага яйкападобнага адбойніка пачаў сколваць з доўгіх бакавін невялікія адшчэпы. Стараўся, каб падчэска атрымоўвалася з абодвух плашчынь. Затым пачаў прытупляць краі рукаяткі.

Бацька краем вока часам пазіраў на сынавыя практыкаванні і, нарэшце, не вытрымаў, папытаўся:

– I каму ты так стараешся – маці, ці каторай сястры?

Жывок змоўчаў i толькі ніжэй нагнуў галаву. Бацька пра нешта быццам здагадаўся i цішком заўсміхаўся ў густую бараду.

– Дай зірнуць, што ў цябе атрымоўваецца... Нішто выходзіць, нішто. Толькі вось тут круглей трэба,– i сваім адбойнікам тамсям падправіў выгін ляза.

I так пайшло – сын шчыраваў над сярпом, а бацька час ад часу падпраўляў няўдалыя або недаведзеныя мясціны. Затым краі вырабу паверх сколаў апрацавалі буйной зубчастай рэтушшу, i серп атрымаўся на захапленне. Ляжаў на жыўковай далоні доўгі i выгнуты, як месячны маладзічок.

Пакуль сын любаваўся вырабкай, бацька схадзіў у хаціну i прынёс мяккі скураны пасак. Абкруціў ім акуратна рукаятку, каб крэмень не рэзаў руку, завязаў сухажылінай.

– Ну вось, ты ўжо i сярпы ўмееш рабіць,– пахваліў бацька, як скончылі працу.

– Я адзін i не змог бы так.

– Ну, не кажы. Я, лічы, толькі пару разоў дакрануўся,– жмурыў вочы бацька.– А наступны ты i зусім сам змайструеш.

Пад вечар, калі сонца ўжо перайшло на заходні небакрай, Жывок быў у чоўне. Адплыўшы за трыснёг, ён закінуў вуду i агледзеўся. На азёрнай затоцы-луцэ ён быў не адзін. Там-сям цямнелі іншыя чоўны – наступаў час вечаровай лоўлі рыбы. Але Жыўку не рупіла зараз рыба. Ен не пільнаваў паплаўка, a ўсё ўзіраўся ў супрацьлеглы бераг, дзе пад бухматымі вербамі тулілася вёска суседняга роду. Выцягнуўшы пару акунькоў, хлопец паволі павеславаў уздоўж берага, робячы выгляд, што выбірае рыбнейшую мясціну, а сам прыбліжаўся да тых вербаў. Непадалёку ад ix, пераплыўшы густы чарот, падагнаў човен да берага i прыхаваў яго ў трыснягу. Сам жа, падкасаўшы штаны, выбраўся на сухое i затаіўся ў лазняку.

Недалёка ад яго схову на прыбярэжных камянях жанчыны i дзяўчаты мылі вопратку, намочваючы яе ў вадзе i шчыра выбіваючы плоскімі палкамі,– толькі ляцелі ў бакі пырскі ды часты стук плескачоў рассыпаўся рэхам па вадзе.

Нарэшце жанчыны скончылі выбіванне, выкруцілі вопратку, сабралі яе i панеслі ў вёску. Крыху адстаўшы ад ix, ішла дзяўчына-падлетак са светлымі косамі, закінутымі за спіну. Калі дзяўчына параўнялася з лазняком, Жывок выйшаў на чысцяк i паклікаў:

– Калінка, пачакай!

Дзяўчына спуджана ўскінула бровы i спынілася. Але адразу ж * пазнала, што гэта быў Жывок, які часта прыплываў праз луку ў іхнюю вёску, дзе была замужам ягоная старэйшая сястра.

Жывок, хвалюючыся, наблізіўся да дзяўчыны i нясмела працягнуў крамянёвы серп.

– Вазьмі. Сам рабіў...

– Ой, які харошы,– сказала дзяўчына i прыціснула серп да грудзей. А потым засаромлена пачырванела i пабегла ў вёску.

А жанчыны, што падгледзелі ўсё гэта, казалі між сабою: «Вось i вырасла з Калінкі нявестка ў Залукоўе. Глядзіш – налета i сваты адтуль прыплывуць».

* * *

– Карацей кажучы,– зрабіў выснову Іван Пятровіч,– Жыўку ў любым выпадку трэба было шукаць будучую жонку ў нейкім суседнім паселішчы, бо ў сваім былі ўсе паміж сабою родзічы.

– I нават не проста ў суседнім, a ў тым, дзе жылі людзі іншага роду. Бо калі род быў вялікі, ён дзяліўся на некалькі патрыярхальных сямей, кожная з якіх пасялялася ў сваей вёсцы. Іншыя роды таксама мелі вёскі. Трупа радоў утварала племя. Пры нейкіх канфліктных сітуацыях з суседзямі плямёны аб'ядноўваліся ў саюзы.

Асноўная ўлада ў родзе i племені належала ўсяму даросламу насельніцтву. Яно i вырашала важнейшыя справы. Кіраваннем займаліся выбарныя роды старэйшын або асобныя старэйшыны. У час вайны выбіраліся i правадыры.

– Так. А што гэтым сярпом мелася жаць Калінка?

– Ды шмат што – пшаніцу, ячмень, проса, гарох. У бронзавым веку таксама ўжо вырошчвалі лён, каноплі, мак, рэпу, цыбулю, часнок. Мусіць, зараджалася i садоўніцтва – пры раскопках на стаянках сустракаюцца костачкі сліў, вішань. Ды i статак свойскай жывёлы быў, амаль як сёння.

ЗЕМЛЯНЫ КАПЕЦ ТУРА

Тур загінуў так, як i годна загінуць лепшаму паляўнічаму i сапраўднаму мужчину,– з дзідай у руках.

У самым канцы лета, нарэшце, настаў вольны ад палявой работы – жніва i малацьбы – час, i мужчыны вырушылі на паляванне. Так зачакаліся гэтай жаданай падзеі, што сабраліся ў лес нават некаторыя старыя i падлеткі. Але лепшыя паляўнічыя, якіх узначальваў Тур, рашылі – каму так не церпіцца паспытаць паляўнічага шчасця, хай палазіць па прыазёрным балоце, дзе маладыя качкі i ryci ўжо набраліся тлушчу. Яны ж самі пойдуць у грабавыя i дубовыя лясы, дзе пры ўдачы можна ўпаляваць такую здабычу, пра якую будзе помніцца ўсю зіму.

I сапраўды, у гэтых лясах на выгрэтых сонцам прагалінах адразу пачала трапляцца змятая i аб'едзеная трава, раскапычаная, з памётам. Тут пасвілася, нагульвала мяса даўно непалоханая дзічына. Загон паляўнічых праз дубняк выйшаў на старую выгарыну ў нізавіне, пасярэдзіне якой цёк ручай з вышмарганым мядзведзямі маліннікам на берагах. I каля самага таго ручая, на мурожным лужку, нечакана наткнуліся на зубрыны статак. Жывёліны, збіўшыся ў гурт, адпачывалі i жавалі жвачку – маладняк усярэдзіне, мацнейшыя з краёў. Здрыганулася зямля, калі статак усхапіўся на ногі, i адразу ж зубр-важак з сажнёвымі рагамi зароў і, прыгнуўшы да зямлі галаву, рынуўся на няпрошаных гасцей.

На паляўнічых імчала такая раз'юшаная аграмадзіна са скуры, мяса i вастраколін рагоў, што нават загартаваныя ў такіх сутычках мужчыны не вытрымалі i з усіх ног кінуліся да выратавальнага лесу. За ўцекачамі рвануўся i Тур, бо i сапраўды было безнадзейным схапіцца з такім зверам, які адзін мог раскідаць цэлы гурт. Але чалавек хутка зразумеў, што ад зубра не ўцячы – да лесу было крокаў пад сотню, а бык ужо роў за спіной i праз імгненне ўсадзіць рогі ў спіну, перакіне праз сябе. Потым другога, трэцяга.

I тут Тур у апошнім ці то адчаі, ці то приступе незвычайнай адвагі павярнуўся насустрач зверу. Калі крывуліны рагоў ужо былі перад самым яго жыватом, адступіў крок убок і, уклаўшы ўсю моц рук у дрэўка дзіды, ударыў ёю наўскасяк, цэлячы пад лапатку зубру. Жывёліна захрапла i крутанулася да паляўнічага. Той не паспеў адчуць ні ўдару, ні болю. Апошняе, што ўбачыў, як некуды пад ногі перакулілася раптам пачарнелае неба, i ён паляцеў у гэту цемру.

Азірнуўшысячна зубрыны храп, паляўнічыя ўбачылі, як высока над маліннікам узляцеў Тур, як закруцілася i пачала цяжка асядаць на траву жывёліна, як потым яна завалілася на бок, пускаючы крывавую пену.

Паляўнічыя гэтак жа імпэтна кінуліся назад i, калі падбеглі, зубр ужо даходзіў. З яго боку тырчэў кароткі абломак дзіды. Непадалёку, шырока абдымаючы цёплую зямлю, ляжаў Тур.

Высеклі жэрдкі. Злучылі ix скуранымі рамянямі – атрымаліся насілкі, на якія i паклалі мёртвага. На жэрдках-валакушах цягнулі адсечаную зубрыную галаву. Па астатнюю здабычу трэба будзе прыехаць коньмі.

Хавалі Тура назаўтрае, на родавых могілках, якія былі на высокім рачным беразе. Тут, на былым лядным полі, было бязлесна, бо пастаянна высякаўся i вытоптваўся пад час штогодных памінак кожны парастак. Толькі траве дазвалялася пакрываць сваёй зялёнай зрэбніцай высокія земляныя насыпы-капцы над магіламі.

Прыйшлі маўклівыя светары i пачалі рыхтаваць каля драўлянай бажніцы пахавальнае вогнішча, каб цела нябожчыка свяшчэнны агонь – сын Нябеснага Светача ператварыў у дым-дух, які падымецца ў неба. А потым трэба было спаленыя рэшткі ссыпаць у магільную яму, пакласці туды рэчы нябожчыка, каб пад капцом быў прытулак, дамоўка для духа, калі ён часам будзе вяртацца з нябесных вандровак.

Але светары дарма стараліся. Мужчыны, што былі на апошнім Туравым паляванні, запярэчылі:

– Не трэба яго спальваць. Пахаваем па-даўнейшаму. Тур сам заўсёды ганіў новы звычай. Не любіў, што агонь нішчыць цела, хоць i мёртвае.

Але сапраўдная прычына нелюбові Тура да спальвання нябожчыкаў хутчэй была ў тым, што яшчэ ў маладосці ён трапіў у палон да воінаў задняпроўскага племені. I тыя дапытвалі яго агнём, каб сказаў, дзе загон i куды яны пахавалі чоўны, на якіх пералравіліся праз раку. Typ вытрымаў катаванні i нічога задняпроўцам не сказаў, а ноччу ўцёк. Але з таго часу ў ім пастаянна жыла памяць пра нясцерпна пякучы агонь i нарадзілася непрыняцце новага пахавальнага звычаю, які не так даўно – нейкае пакаленне назад – распаўсюдзіўся на іхніх землях.

Пра ўсё гэта таварышы нябожчыка пэўна ведалі, але яны не сталі тлумачыць светарам, толькі катэгарычна заключылі:

– Так трэба Туру.

Светарам толькі засталося ca шкадаваннем паківаць галовамі i адысді, мармычучы пад нос пра гнеў багоў. А што такому дужаму i храбраму мужчыну, як Typ, гнеў багоў? Ен i з багамі здолее дамовіцца i паладзіць. Ен жа быў добрым гаспадаром i паляўнічым, не краў, не забіваў супляменнікаў i мірных суседзяў з іншых плямёнаў, прыносіў кожным святам ахвяры тым жа багам.

Кіраваць пахаваннем узялася адна старая жанчына. Яна ўжо ледзь соўгалася па зямлі i родзічы-тымсветнікі даўно клікалі жанчыну да сябе, але нешта яе ўсё яшчэ трымала i на гэтым свеце. I вось яна яшчэ памятала штокольвечы пра даўнія звычаі.

Драўлянымі рыдлёўкамі мужчыны выкапалі дол, не асабліва вялікі, але каб i не цесна было нябожчыку. Дно i сценкі вычысцілі, выраўнялі ласінымі лапаткамі. Затым магілу выклалі сухім дубовым голлем i падпалілі, каб агонь ачысціў яе ад усяго благога. A калі . агонь патух i астыў попел, выслалі дол бяростай, як рабілі ў хацінах,– магіла павінна была паходзіць на былы родны дом Тура, у якім яму добра жылося-былося не адзін дзесятак гадоў.

Нарэшце на засланых скурамі дзідах прынеслі i нябожчыка. Ен меў на сабе ўсё самае лепшае i дарагое. Усё сваё багацце i славу ён браў з сабою, каб i ў замагільным жыцці багі, духі i тымсветнікі бачылі i разумелі, што Typ быў першы сярод лепшых людзей іхняга роду. На ім была белая льняная адзежа i шэры суконны плашч. Світку перацягваў шырокі скураны пояс з нашытымі меднымі бляшкаMi. Гэтым поясам Тур пры жыцці карыстаўся рэдка – на большыя святы, ці калі выбіраўся на Вялікую раду племені, ды на вайну. Таму бляшкі пазелянелі ад вокісаў i зараз, спехам пачышчаныя жонкай, блішчэлі толькі выпуклінамі. Затое грыўня на шыі – шырокая медная пласціна з насечкамі па краях – ажно зіхацела, i на ёй іскрылася нізка шклянога бісеру, выменянага ў прыезджых з нізоўяў Дняпра людзей за пяць тузінаў лісіных шкурак.

А вось абутак нябожчык меў сціплы. Гэта былі даволі паношаныя, але яшчэ моцныя чобаты з бычынага лабяка, перацягнутыя на шчыкалатках раменьчыкамі. Менавіта ў гэтым абутку гаспадар апошні год выходжваў навакольныя пушчы i балоты з лукам i дзідаю.

Тура асцярожна паклалі на дно магільнай ямы, на правы бок, злёгку падагнуўшы ногі, быццам чалавек i не мёртвы, а прылёг, натаміўшыся, адпачыць. Смерць для ягоных суродзічаў уяўлялася нейкім доўгім дзівосным сном. Пройдзе нейкі час, i чалавек прачнецца, ачуняе i будзе жыць надалей, але ўжо ў іншай невядомай краіне...

Затым пачалі складаць розныя патрэбныя нябожчыку рэчы. Ля самага краю паклалі дзіду з ясеневым запаліраваным рукамі дрэўкам, з бронзавым наканечнікам. Наканечнік быў стары, i яго вастрыё нават прытупілася. Відаць, гаспадару дзіда служыла доўга, i ён сам яе бярог i песціў, вастрыў наканечнік каменным бруском, пра які таксама не забыліся. Каля рук Тура апынуўся цяжкі паляўнічы лук i берасцяны ўзорысты калчан з дзвюма дзесяткамі баявых i паляўнічых стрэлаў. Паклалі ў дол i меднае шыла з драўлянымі тронкамі, пару доўгіх крамянёвых нажоў з абкручанымі скурай дзяржаннямі. Нажы спатрэбяцца, калі трэба будзе злупіць з упаляванай жывёліны шкуру, а шыла – калі ён захоча з той шкуры што пашыць. Не шкадуючы, сыпнулі спорную жменю крамянёвых пласцінак i адшчэпаў, каб нябожчыку пад рукою быў патрэбны матэрыял для разца, праколкі, скрабка i для нажа, калі стары зломіцца. Абярэжліва паклалі i навостраную крамянёвую сякеру, якой можна будзе пасекчы на часткі ўпаляваную дзічыну, нарыхтаваць жэрдак, калі прыйдзе час збудаваць жытло. Другую сякеру, з прыгожага ружовага каменю, з запаліраванай паверхняй, шырокім выступаючым лязом i плоскім абушком, насаджаную прасвідраванай адтулінай на моцную ядлоўцавую рукаятку, памясцілі каля пояса. Гэта ўжо была зброя. Таму, можа, рукаятку так ахайна аплятаў раменьчык з пятлёй, якая надзявалася на запясце, каб у гарачай бітве зброя не зрывалася з рукі.

– А гаршчок з пшанічнай кашай...– спахапілася распарадчыца пахавання.

– Навошта Туру каша? – здзівіліся паляўнічыя.– Хіба ён жанчына? Ці ён не заслужыў лепшага чаго, чым каша, хоць сабе i пшанічная?

I паляўнічыя паклалі ў кут магілы галаву i сэрца ўпаляванага нябожчыкам зубра. Гэта быў модны i адважны бык. Няхай Тур хоць там з'есць ягонае сэрца, хай яму яшчэ дабавіцца храбрасці i дужасці гэтага звера...

Потым накрылі дол стрэшкай з жэрдак i кары i пачалі засыпаць пад галашэнне жанчын. Кожны падыходзіў i сыпаў на магілу прыгаршчы зямлі. Паступова магіла расла і, нарэшце, пад вечар, з'явіўся жоўты капец вышэй чалавечага росту. Праз год капец абсядзе, і тады яго трэба будзе ў дзень памінак падсыпаць. А потым будуць яго яшчэ павышаць кожны год, пакуль будзе доўжыцца i жыць іхні род.

Зараз засталося толькі прынесці мяса i рыбу i іншыя прысмакі, чарнічны забрадзілы сок, ад якога кружыцца галава i весялее засмучанае стратай сэрца. Родзічы сядуць навокал капца i добрым словам ушануюць нябожчыка, чалавека з мудрай галавой, храбрым сэрцам i моцнымі рукамі. I ніхто не скажа i не ўспомніць благога, што, можа, калі Тур каго пакрыўдзіў ці ўзяў сабе смачнейшы кавалак, ці часам мог занадта хваліцца сваімі паляўнічымі або ваеннымі подзвігамі. Але калі i было такое, зараз прабачалася.

I так здарылася, што праз два дні ў гэтай жа вёсцы памерла ўдава Трохпаліца – бяздзетная старая з пашкоджанай рукой, за што i атрымала такое імя. На такіх хворых i нямоглых нярэдка ў родзе глядзяць, як на лішні рот, цяжар для суродзічаў. Якая з яе карысць? Да таго ж яна не паспела да смерці мужа нарадзіць дачок i сыноў, з якіх бы выраслі паляўнічыя, работнікі на полі, жнеі, праллі i гаспадыні. Таму Трохпаліца i жыла на ўскрайку вёскі, ля самага тынучастаколу. Жытлом яе быў бедны буданчык, так-сяк абторканы ў шчылінах травой ды мохам. I заставалася яна, бывала, галодная, бо суродзічы забываліся часам прынесці ёй жменю зярнят ці кавалак мяса. A калі i ўспаміналі пра яе, то хутчэй, каб папрасіць прыгледзець якога малога, калі самі адхіналіся з дому.

I вось Трохпаліца памерла. I пахавалі яе ў невялікай магілцы пад невысокім насыпам, i на той свет нябожчыцы далі толькі трэснуты гаршчок з кашай i крамянёвы тупаваты нож. I на памінках былі толькі бліжэйшыя родзічы, якія ўспамянулі яе похапкам, спяшаючыся да сваіх пільных клопатаў.

Суседская дзяўчынка, якая сваім добрым сэрцам любіла старую, аднойчы потым спыталася ў бацькі:

– А чаму так, тата? Бабуля Трохпаліца была галодная i бедная i пахавалі яе абы-як. З сем'яў старэйшын нават ніхто не прыйшоў развітацца. A Typ i пры жыцці ўсё лепшае меў i на той свет колькі ўсяго забраў!

– А як жа, дачушка, інакш? – падумаўшы, адказаў бацька.– Typ жа нідзе сябе не шкадаваў – ні ў пушчы, ні на полі. Таму i належалі яму па справядлівасці i наша пашана i лепшы кавалак.

– A ці ж вінавата Трохпаліца, што яна была старая, нямоглая ўдава? Не, несправядліва гэта.

«Бач ты яе,– здзіўлена падумаў бацька,– яшчэ такая малая, а ўжо думае, як дарослы».

* * *

– Вёска Тура хутчэй за ўсё была паселішчам вялікай патрыярхальнай сям'і, або, як мы кажам,– патраніміі, у якую ўваходзілі родзічы розных пакаленняў. Патраніміі, разрастаючысЯу дзяліліся на меншыя сем’i блізкіх родзічаў, якія будавалі сабе асобныя хаціны i пaчыналі весці ўласную гаспадарку. Уся навакольная зямля была ўласнасцю патраніміі, палі апрацоўваліся калектыўна, а вось ураджай дзяліўся паміж асобнымі сем'ямі, па едаках. Спачатку агульнай была i жывёла, але, відаць, у бронзав ым веку нярэдка сем'і пачыналі валодаць уласнымі статкамі. Выдзяленне невялікай сям'і, як гаспадарчага калектыву, вяло да ўзнікнення i ўмацавання прыватнай уласнасці.

– Адсюль i маёмасная няроўнасць?

– Так. У нейкай сям'і ўрадлівейшы ўчастак поля, жывёла дала больш прыплоду – вось яна i пабагацела. А недзе вымакла ці высахла, каровы захварэлі, пажар надарыўся – збяднела сям'я.

ВОГНЕННЫ ЦМОК

Малых дзяцей ужо паклалі спаць, а мужчыны, пасля добрай вячэры, яшчэ сядзелі каля агнішчаў i заспакоена гутарылі пра зробленае за летні дзень, радзіліся аб заўтрашніх клопатах. Жанчыны дараблялі свае хатнія справы. Непаседлівыя падлеткі палезлі ў возера, каб у апошні сёння раз выкупацца ў яшчэ цёплай вадзе.

Сонца зайшло даўнавата. Неба на ўсходзе было ўжо цёмным, хоць на захадзе яшчэ добра палымнела i стужка высокіх перыстых воблакаў падсвятлялася з-за далягляду. Але падсветка гэта была ўжо прыглушаная, быццам прысыпаная попелам. Мусіць, сонца таксама паклалася спаць i недзе ўжо драмала, набіраючыся сілы для заўтрашняй працы.

I сярод гэтага ўціхаміранага напаўсоннага настрою людзей i ўсёй навакольнай прыроды высока ў паўднёвай частцы неба ўзнікла рыска святла, якая стала наўскос выцягвацца да зямлі, большаць, яскравець. I нарэшце ператварылася ў вогненны слуп, які, цягнучы за сабой распалены хвост i страляючы іскрамі, урэзаўся ў лес за ўзгоркамі. Зямлю страсянуў грымотны выбух, а затым хваля ўраганнага ветру пранеслася над лесам i абрынулася на возера, успеніўшы ваду. Узвіліся з агнішчаў у паветра вугалі, пасыпаліся на людзей абламаныя з дрэў галіны i трыснёг са стрэхаў хадін. I адразу затым закрычалі спалоханыя жанчыны, заплакалі дзеці, замітусілася ў загарадзе жывёла i па-ваўчынаму завылі сабакі. Але так жа раптоўна вецер сдіх, i толькі за ўзгоркамі пачало яснець неба. Маладзейшыя паўзлазілі на хвоі i закрычалі: «Гарыць лес!»

Як заўсёды бывае пры лясных пажарах, аднекуль пацягнула лёгкім ветрам, які паступова мацнеў i раздзьмухваў полымя. Напалоханыя людзі прыкмецілі, што яно расцягваецца ўшыркі i набліжаецца да іхняга возера.

Трэба было думаць пра паратунак.

Запасы ежы, вопратку паклалі ў чоўны, туды ж пасадзілі дзяцей, старых i жанчын i адплылі на мелізну, што была на адлегласці палёту стралы ад берага. Прылады працы, рыбацкі рыштунак i ўсё, што траплялася пад руку, у поспеху закопвалі ў мокры прыбярэжны пясок, тапілі ў вадзе каля камянёў, каб потым, як праміне навала, можна было знайсці. Далека за трыснёг загналі жывёлу, i мужчыны трымалі яе там лыкавымі вяроўкамі.

Малая Палавейка гэтую ноч потым памятала праз усё жыццё. Да самых драбніц. Спачатку набліжаўся гул i трэск, быццам ішла вялікая жнівеньская навальніца. Над возерам ужо густа клубіўся дым у водблесках пажару. I ад гэтых водблескаў барвовыя сполахі трапяталі на вадзе i тварах людзей. Потым з-за ўзгоркаў узвіліся першыя языкі полымя. Яны, як жывыя, вырываліся з гушчару, зыркімі змеямі перабягалі з сука на сук, ад дрэва да дрэва. Звіваліся, з сыкам скручваліся ў клубкі, пырскалі іскрамі i, як стрэлы, выстрэльвалі ўверх. Распаленыя галавешкі з шыпеннем падалі ў возера. Некаторыя даляталі да самых чоўнаў. Нарэшце вогненныя змеі спляліся ў вялізны слуп агню. Стала нясцерпна горача.

– Трымай гавяду! – крычалі мужчыны, але ашалелую ад лютай спёкі жывёлу было не ўтаймаваць. Яна вырывалася з рук, кідалася на бераг i там згарала; спрабавала ратавацца ў глыбіні – i тапілася.

I вось успыхнулі хаціны i вокамгненна згарэлі – зніклі ў вогненнай навале.

Потым агонь падступіў да самага берага i, на шчасце, захлынуўся на пяску. Яму не было тут што пажыраць. Полымя каля вёскі паслабела, прыбілася ніжэй да зямлі. Затое пажар рос ушыркі, агінаў возера шырокай лукою. Пад раніцу ён дасягнуў паўднёвых прыбярэжных балот i там спрабаваў прабрацца па кустоўі, але пачаў абціхаць. 3 паўночнага ж боку, у сухадолых барах, яму было дзе разгарнуцца i там ён шалеў з новаю сілай.

Раніцай пасвятлела, але сонца так i не змагло прабіцца праз суцэльны пласт дыму, які нізка слаўся над возерам. Рэзка пахла папялішчам, далятаў смурод паленага мяса. Калі зусім развіднела, людзі ўбачылі, што ў вадзе побач з імі ратаваліся алені i ласі, мядзведзі i ваўкі. Па самыя пысы забраліся ў ваду туры. I ніхто не чапаў адзін другога. Усе забыліся пра іклы, кіпцюры, лукі са стрэламі. Бяда агаломшыла ўсё жывое, прымірыла на нейкі час драпежніка i палахлівую казулю, паляўнічага i яго штодзённую здабычу.

Людзі, паволі прыходзячы ў сябе, ачуньвалі, выбіраліся на бераг. Тушылі бліжэйшыя вывараці, корпаліся на папялішчах. Драпежнікі ўжо апасліва адышліся далей ад людзей i ўзяліся снедаць каля абпаленых трупаў жывёл. Тыя, хто не мог харчавацца мясам, разграбалі выгарыны, вышукваючы ацалелыя касмыкі травы.

А пушча ўсё гарэла. Пажар заняў наваколле ажно да далягляду. Гарэла ўся зямля ад краю да краю. I ніхто, мусіць, не спадзяваўся, што некалі гэта скончыцца, што зноў заяснее неба i зазелянее счарнелая зямля.

Перад абедам яшчэ больш пацямнела i паніжэла неба, навісла калматым кажухом над абпаленай зямлёй. Сцішыліся людзі, i сціснуліся ў трывозе іхнія сэрцы. Што гэта яшчэ за навала рыхтуецца? А потым цяжкі грукат пракаціўся над галовамі, быццам кацілі камяні нейкія веліканы, i першая маланка, як вогненная галіна, успыхнула на небе. Потым бліснула i аглушальна загрукатала ўжо за возерам i грымнула навальніца з перунамі, i лінула так, быццам уверсе штосьці развязалася, парвалася. Шыпелі i тухлі абгарэлыя пні, чорныя ручаі пабеглі ў возера.

Цяпер ужо людзі смяяліся i крычалі ад радасці, ловячы ў широка адкрытыя раты дажджавыя струмені – навальніца патушыць гэты сусветны пажар!

А праз колькі дзён, калі мужчыны хадзілі да балота, каб насекчы жэрдак для новых хацін, як раз там, дзе быў ударыў у зямлю пярун, яны знайшлі каменную сякеру. Дзіўную яна мела форму – як імклівы човен з узнятым вострым носам. I адтуліна для рукаяткі была вельмі ж адмысловая.

Як сюды трапіла сякера, хто яе згубіў? Можа тыя конныя ваяўнікі, што калісьці даўным-даўно прамкнуліся гэтымі мясцінамі? Можа быць. Але зараз людзі былі перакананыя, што нездарма сякера знайшлася менавіта там, куды трапіла вогненная перунова страла.

– Сякера Перуна! – сказалі старыя.

– Сякера Перуна! – паказвалі тубыльцы знаходку блізкім i далёкім суседзям.

Праз шмат гадоў расказвала Палавейка ўнукам i праўнукам:

«Аднойчы цёмнай ноччу прыляцеў Цмок i ўпаў у лес за ўзгоркамі. А было ў яго сем галоў i ў кожнай з пашчы выскоквалі вогненныя языкі-змеі. Да чаго ён языком не дакранецца – адразу згарыць. 3 рэвам i грукатам нёсся па нашай зямлі Цмок, хочучы спаліць усё жывое, знішчыць нашу пушчу, звяроў i людзей.

Пачуў пра такую навалу Пярун i прыімчаў па небе на даўгагрывым кані, i капыты ягонага каня высякалі з воблакаў іскры, i грукат стаяў навокал.

Схапіліся Пярун з Цмокам у смяротным двубоі. Кінуў Пярун вострую сякеру i адсек пачвары першую галаву. Але астатнія жывуць, кусаюцца. Кінуў Пярун яшчэ сякеру, адсек другую галаву. I так сем разоў. Застаўся Цмок зусім без галоў i здох. Ды жывымі яшчэ былі вогненныя языкі-змеі, што павыскоквалі з адсечаных галоў. Пладзіліся яны мноствам i разбягаліся ўсё шырэй па лесе. I не было ад ix паратунку, бо засячэ адну Пярун, а на яе месца некалькі новых звіваецца. Тады паклікаў Пярун навальніцу. Лінуў дождж i затапіў цмокавых дзяцей. I абціх на зямлі пажар».

* * *

– Гэта i ёсць тыя старажытныя карані фальклору, як разумею, вытокі сюжэту двубою Перуна i Цмока.

– Які бытуе, дарэчы, у самых розных народаў. Для першабытнага чалавека лясныя пажары паўсюдна былі найвялікшым стыхійы ым бедствам. У беларускім фальклоры можна знайсці i іншыя сюжэты, якія дайшлі да нашага часу ажно з бронзавага, а то i каменнага веку. Есць, напрыклад, паданне аб асілках, якія жылі толькi з дзічыны ды рыбы, апраналіся ў звярыныя шкуры, а на паляванне хадзілі з каменнем. У іншых паданнях старажытныя асілкі перакідваліся каменнымі сякерамі. Некаторыя вучоныя мяркуюць, што ў казках пра звера Цуду-юду захавалася памяць пра маманта. А ён жа знік з тэрыторыі Беларусі больш як дзесяць тысячагоддзяў назад!

ВОГНЕПАКЛОННІКІ

Ніхто дакладна не ведаў, адкуль быў родам гэты высокі стары з загарэлым тварам i барадою, сівою i пакручастаю, як пена на віры. Хадзіў ён ад паселішча да паселішча, абапіраючыся на ядлоўцавы кій, пабліскваючы меднай бляхаю на грудзях з выяваю крукаватага крыжа.

Казалі, што яшчэ ў маладосці гэты чалавек трапіў быў у палон да паўднёвых людзей, якія прадалі яго ў рабства. Шмат гадоў лёс кідаў яго па свеце. Нацярпеўся рознага, але, будучы ад роду цікаўным i кемлівым, шмат чаго пабачыў i многаму навучыўся.