Текст книги "Potop, tom drugi"
Автор книги: Henryk Sienkiewicz
Жанр:
Историческая проза
сообщить о нарушении
Текущая страница: 40 (всего у книги 41 страниц)
zali (daw.) – czy, czyż.
krotofila a. krotochwila (starop.) – żart.
permisja (z łac.) – pozwolenie.
zdanie się – poddanie się.
persona (łac.) – osoba.
konfuzja (z łac. confusio: zmieszanie) – wstyd, obraza.
jaźwiec – borsuk.
sukurs (z łac.) – pomoc, wsparcie, odsiecz, ratunek.
luctus (łac.) – żałoba.
racja fizyka – powiedzenie popularne w XIX w., oznaczające potwierdzenie czyjejś słuszności, często używane ironicznie.
wyżenąć (daw.) – wygnać.
modestia (z łac.) – skromność, pokora.
kunktatorstwo (z łac.) – zwlekanie.
siła (daw.) – dużo, wiele.
wolentarz – ochotnik, żołnierz walczący w imię swoich przekonań i nie otrzymujący żołdu.
spostponować (z łac.) – obrazić, zlekceważyć.
assentior, assensus sum (łac.) – zgadzać się, przytakiwać, pochlebiać; tu: zgadzam się, nie przeczę.
kobuz – ptak drapieżny z rodziny sokołowatych; tzw. sokół leśny a. sokolik drzewiec.
instar (łac.) – nie mniej od; na kształt, na podobieństwo.
podwika (starop.) – kobieta.
exemplum (łac.) – na przykład.
procedernik (daw.) – człowiek, który musi własną pracą zarabiać na swoje utrzymanie.
siła (daw.) – dużo, wiele.
Trastia ich maty mordowała (z ukr. a. białorus.) – przekleństwo: żeby cholera ich mać wzięła.
requiem (łac.) – odpoczynek; wieczny odpoczynek, modlitwa za zmarłych.
lubo (daw.) – chociaż, mimo że.
suplikant (z łac. supplicans, supplicantis) – proszący, błagający.
Kostka-Napierski, Aleksander Leon (ok. 1620-1651) – oficer polski, w okresie wojny trzydziestoletniej kapitan w służbie szwedzkiej, przywódca powstania chłopów podhalańskich, wywołanego najprawdopodobniej w porozumieniu z Bohdanem Chmielnickim. Oblegany w Czorsztynie, został wydany przez własnych żołnierzy i skazany na śmierć na palu.
koligat (z łac.) – krewny, spowinowacony.
Orest (mit. gr.) – Orestes, królewicz mykeński, aby pomścić śmierć ojca, Agamemnona, zabił swoją matkę, Klitajmestrę, za co był ścigany przez Erynie, boginie sprawiedliwości.
Leonidas (zm. 480 p.n.e.) – król i wódz Sparty, jego straceńcza walka przeciw znacznie przeważającym siłom perskim w wąwozie Termopile uratowała grecką flotę i pozwoliła Grekom pokonać najeźdźcę w bitwach pod Salaminą i pod Platejami.
Temistokles (ok. 524–459 p.n.e.) – polityk i wódz ateński, twórca potęgi morskiej Aten, główny autor zwycięstwa Greków nad Persami pod Salaminą; skazany na banicję przez wrogów politycznych, zmarł na wygnaniu na dworze króla perskiego.
okrucieństwy – dziś popr. forma N. lm: okrucieństwami.
Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) – książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.
restaurować (z łac.) – odbudować, przywrócić.
quod attinet (łac.) – co dotyczy.
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.
misiurka – hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).
karwasz – element zbroi, osłaniający przedramię i łokieć.
tentować (z łac.) – próbować.
zali (daw.) – czy, czyż.
rewokować (łac. revoco, revocare: odwołać) – nawrócić się.
kapuza (z łac. caput: głowa) – daw. nakrycie głowy w postaci kaptura a. futrzanej czapki uszanki.
kołpak – wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.
abominacja (z łac.) – wstręt, odraza, obrzydzenie.
żołnierzów – dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.
świeccy senatorowie – w senacie Rzeczypospolitej zasiadali wysocy dostojnicy kościelni oraz senatorowie świeccy.
laudum (łac.) – wici, wezwanie pod broń; tu M. lm lauda.
chmielnicczyzna – powstanie Chmielnickiego; Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) – ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.
Prut, Dniestr i Seret – rzeki na Podolu, w płd.-zach. części Ukrainy.
Boh, Siniucha – dziś ukr. Piwdennyj Boh, Syniucha; rzeki w centralnej i płd. części Ukrainy.
inkursja (z łac.) – najazd, napad.
Lwi Gród – Lwów.
orda (hist., z tur.) – tu: wojsko tatarskie.
Siedmiogród – księstwo położone na terenie dzisiejszej płn.-zach. Rumunii, zależne od Imperium Osmańskiego, zamieszkane przez Rumunów, Sasów (Niemców) i Wegrów; księciem siedmiogrodzkim był król Polski Stefan Batory (1533–1578).
Rakoczy – Jerzy II Rakoczy, właśc. II. Rákóczi György (1621–1660), książę Siedmiogrodu, lennik Turcji w Mołdawii i Wołoszczyźnie. Protestant, sojusznik Szwedów w okresie potopu.
nuncjusz – wysłannik i swego rodzaju ambasador papieża.
deputacja – przedstawicielstwo, poselstwo.
duchowieństwo trzech obrządków – tj. obrządku rzymskokatolickiego, greckiego i ormiańskiego.
gunia – wierzchnie okrycie chłopskie.
Rakuszanin (daw.) – Austriak
pajuk (daw.) – członek służby lub straży przybocznej; lokaj.
hajduk – zbrojny służący, lokaj.
janczar (z tur.) – pieszy żołnierz turecki a. służący w stroju tureckim.
laufer (z niem.) – goniec, posłaniec.
chorągwie komputowe – stałe wojsko zaciężne w XVII w.
stolic – Lwów był wówczas stolicą województwa ruskiego.
ziemia – tu: jednostka administracyjna większa od powiatu a mniejsza od województwa.
Żmudź – płn.-zach. część Litwy.
Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) – książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.
ekscytować – tu: pobudzać do działania, ponaglać.
piechota łanowa – wojsko zaciężne narodowego autoramentu, złożone z chłopów z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych, powoływanych po jednym z każdych 15 łanów, tj. z ok. 200 ha.
konwisarz (z niem.) – rzemieślnik wytwarzający przedmioty z cyny i spiżu.
szychterz (daw., z niem.) – ślusarz.
płatnerz – rzemieślnik wykonujący elementy uzbrojenia (w średniowieczu zbroje płytowe, później broń białą).
kordybant – rzemieślnik wytwarzający wyroby z barwionej i wytłaczanej skóry koźlej.
miodowar – wytwórca napoju alkoholowego z miodu (por. piwowar).
masztalerz – starszy stajenny sprawujący nadzór nad służbą i końmi.
stalle – drewniane lub kamienne ławki ustawione w prezbiterium.
stallów – dziś popr. forma D.: stalli a. stall.
cyborium (z łac.) – tabernakulum, ozdobna puszka lub szafka do przechowywania komunikantów przy ołtarzu w czasie mszy.
Ecce Agnus Dei… (łac.) – oto Baranek Boży.
Inflanty (hist.) – kraina położona na północ od Litwy, na terenie dzisiejszej Łotwy i Estonii, zamieszkana przez potomków plemion bałtyckich i ugrofińskich, o kulturze z silnymi wpływami niemieckimi i szwedzkimi.
Czernihowskie – obszar w północnej części Ukrainy, nad rzeką Desną.
dobrodziejstwy – dziś popr. forma N. lm: dobrodziejstwami.
wolą – dziś popr. forma B. lp: wolę.
dla – tu: z powodu.
oraczów – dziś popr. forma D. lp: oraczy.
ponoszę – podwójne nawiązanie biblijne: do siedmiu lat tłustych i siedmiu lat chudych (sen faraona, zinterpretowany przez Józefa, a przepowiadający głód w Egipcie) oraz do plag zsyłanych na Egipt po to, by faraon pozwolił Żydom opuścić Egipt pod przewodnictwem Mojżesza.
wotum (z łac.) – ślubowanie, postanowienie.
roborować – umacniać, potwierdzać dokument.
Wittenberg – Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.
siła (daw.) – dużo, wiele.
substancja (z łac.) – tu: majątek, dobra materialne.
buława (z tur.) – mała ozdobna maczuga, symbol władzy wojskowej, tu: urząd hetmana wielkiego litewskiego.
vaco, vacare (łac.) – być wolny, niezajętym; tu 3 os. lp cz.ter. vacat: jest wolna, nieobjęta.
sukurs (z łac.) – wsparcie, odsiecz.
siła (daw.) – dużo, wiele.
mizeria (z łac.) – bieda, nędza.
kompasja (z łac.) – współczucie.
służały (daw.) – zasłużony; taki, który długo służy.
attinet (łac.) – dotyczy.
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.
potencja (z łac.) – moc, siła.
kondemnata – w daw. prawie pol. wyrok skazujący wydawany zaocznie.
instar (łac.) – na wzór.
kierejka (daw.) – strój wierzchni tureckiego kroju, płaszcz podbity futrem.
vir incomparabilis (łac.) – mąż niezrównany.
Ulisses (mit. gr.) – Odyseusz, bohater Iliady i Odysei Homera, znany ze sprytu.
ordynować (z łac.) – kazać, nakazać, tu: skazać.
mieszkać (daw.) – zwlekać.
ubezpieczony – tu: rozlokowany na zimę na bezpiecznych kwaterach, tj. nieprzygotowane do walki.
konotatka (z łac.) – wpis; tu: blizna po ranie zadanej przez pana Wołodyjowskiego.
socjusz (z łac. socius) – towarzysz, wspólnik.
Hektor (mit. gr.) – bohater Iliady, najdzielniejszy wojownik trojański, wcielenie cnót rycerskich. Zginął z rąk Achillesa, który pomścił w ten sposób śmierć swojego przyjaciela Patroklosa.
gorze (daw., dosł.: płonie, pali się) – biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.
zagonik, własc. zagon – oddział lekkiej jazdy, najczęściej przeznaczony do szybkich wypadów daleko na tereny wroga w celu zdobycia łupów, wzięcia ludzi w jasyr (tj. w niewolę) i osłabienia obrony przeciwnika.
kołpak – wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.
Hektor (mit. gr.) – bohater Iliady, najdzielniejszy wojownik trojański, wcielenie cnót rycerskich. Zginął z rąk Achillesa, który pomścił w ten sposób śmierć swojego przyjaciela Patroklosa.
któren – dziś popr.: który.
komiliton (z łac.) – towarzysz broni.
rezolut – śmiałek.
skaptować (z łac.) – pozyskać, zjednać.
innocencja (z łac.) – niewinność, dziewiczość.
pokazować – dziś popr.: pokazywać.
ukontentowanie (z łac.) – zadowolenie.
abominacja (z łac.) – obrzydzenie, wstręt.
permisja (z łac.) – pozwolenie.
cekhauz (z niem.) – zbrojownia, arsenał.
bisurmanin (daw., pogard.) – muzułmanin, Tatar a. Turek.
statysta (daw.) – polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).
arcanum (łac.) – tajemnica, sekret; tu B. lm arcana.
ad extrema (łac.) – do ostateczności.
zalterowany (z łac.) – odmieniony, osłabiony a. rozemocjonowany.
Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) – ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.
czambulik, własc. czambuł (z tur.) – zagon, oddział tatarski.
sukurs (z łac.) – pomoc, wsparcie, odsiecz, ratunek.
Raszków – miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii.
Zbaraż – miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.
kierz (daw.) – krzew.
komunik (daw.) – jazda, kawaleria.
przeciągać mimo (przestarz.) – przejeżdżać obok.
dobrudzcy Tatarzy – orda tatarska z zachodu, terenów dzisiejszej Mołdawii i płd. Ukrainy.
ułus – osiedle tatarskie; tatarska jednostka administracyjna, ogół ludności podporządkowanej jednemu z chanów.
piernacz – buława pułkownikowska kozacka, pełniąca także funkcję listu żelaznego, gwarantująca bezpieczeństwo i swobodny przejazd.
kulbaka – siodło.
harap – bat.
siła (daw.) – dużo, wiele.
terror, terroris (łac.) – strach, trwoga, przerażenie.
arkan – bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.
taki (reg.) – jednak.
sahajdak (z ukr.) – kołczan, futerał na łuk i strzały.
samopał – długa prymitywna broń palna, używana w XVI-XVII w.
auxilium (łac.) – pomoc, wsparcie; tu M. lm auxilia.
aga – turecki tytuł wojskowy, oznaczający dowódcę janczarów.
dzianet (daw.; z wł. giannetto: koń wyścigowy) – piękny rasowy koń paradny.
ordyniec – Tatar, członek ordy tatarskiej.
rapier – broń o długiej, prostej, obosiecznej klindze, dłuższa niż szabla, używana w XVI i XVII w.
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).
potwarz – oszczerstwo.
ante omnia (łac.) – przede wszystkim.
sukurs (z łac.) – pomoc, wsparcie, odsiecz, ratunek.
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga.
siła (daw.) – dużo, wiele.
arkan – bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.
z Tatary – dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.
kołpak – wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.
bojar – szlachcic ruski.
kładnąc – dziś popr.: kładąc.
permisja (z łac.) – pozwolenie.
list żelazny – dokument, zezwalający na przejazd.
kaleta – kieszeń, sakiewka.
pomieniać się (daw.) – zamienić się.
piernacz – buława pułkownikowska kozacka, pełniąca także funkcję listu żelaznego, gwarantująca bezpieczeństwo i swobodny przejazd.
kindżał – długi nóż, często zakrzywiony.
kęsim (z tur. kesim: ucięcie) – ścięcie głowy, śmierć.
żgnąć – ukłuć, ukąsić.
bagadyr (z tur.) – bohater, wielki wojownik.
rab (daw.) – niewolnik.
cisawy – czerwonobrunatny.
komunik (daw.) – jazda, kawaleria.
magna pars (łac.) – duża część.
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga; tu: placówka.
iść komunikiem (daw.) – jechać konno, wierzchem; komunik (daw.) – jeździec, kawalerzysta.
kompasja (łac.) – współczucie.
imainować sobie (daw., z łac.) – imaginować sobie, wyobrażać sobie.
rzechotanie się – rechotanie, śmiech.
znosić – tu: zwalczać.
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).
dobrudzcy Tatarzy – orda tatarska z zachodu, terenów dzisiejszej Mołdawii i płd. Ukrainy.
czerwony ptak – ogień, pożar.
mołodycia (daw. ukr.) – dziewczyna.
bagadyr (z tur.) – bohater, wielki wojownik.
Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) – ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.
Szeremet – własc. Szeremietiew, Wasilij Borisowicz (1622–1682), naczelny wódz południowej części armii rosyjskiej podczas wojny polsko-rosyjskiej 1654–1667. Walczył z wojskami polskimi, tatarskimi i kozackimi. Po dwumiesięcznej bitwie pod Cudnowem dostał się do niewoli tatarskiej, w której zmarł.
spyża (daw.) – prowiant, żywność.
kałdun (reg., pogard.) – brzuch.
Zamoyski, Jan Sobiepan herbu Jelita (1621–1665) – III Ordynat zamojski, podczaszy wielki koronny, krajczy wielki koronny, generał ziem podolskich, później także wojewoda sandomierski i kijowski; zachował wierność Janowi Kazimierzowi podczas potopu szwedzkiego.
kolegiata – wyróżniony, ważny kościół, przy którym zbiera się rada duchownych, tzw. kapituła kolegiacka.
bursa – internat, dom dla studentów.
kindżał – długi nóż, często zakrzywiony.
królewiątko – tak określano szczególnie bogatych i wpływowych magnatów, dla podkreślenia, że są niewiele mniej potężni od króla.
lubo (daw.) – chociaż.
panienki francuskiej, która, lubo w innym zakochana – mowa o Marii Kazimierze d'Arquien (1641–1716), damie dworu królowej Marii Ludwiki Gonzagi, późniejszej królowej Marysieńce Sobieskiej. Jej pierwszym mężem, zgodnie z wolą jej opiekunki Marii Ludwiki, był właśnie Jan Zamoyski. Tym innym był oczywiście Jan Sobieski, z którym wzięła ślub potajemnie w miesiąc po śmierci Zamoyskiego.
dowcip (daw.) – rozum, inteligencja.
kontent (daw., z łac.) – zadowolony.
powiadał się zwyczajnym szlachcicem – tj. mówił, że jest zwykłym szlachcicem.
Wiśniowiecka, Gryzelda Konstancja z domu Zamoyska (1623–1672) – księżna, żona księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651), matka przyszłego króla Polski, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).
inkursja (z łac.) – najazd, napad.
grubianitatis (daw., neol. na wzór łac.) – grubiaństwo, nieokrzesanie, chamstwo.
kontempt (z łac.) – obraza, pogarda, lekceważenie.
jeno (daw.) – tylko.
osiąść na koszu – zostać starą panną.
jeszcze w tej gruszce białe ziarnka być muszą – tj. jeszcze jest młoda, niedojrzała.
przed inkursją hultajską – tj. przed powstaniem kozackim 1648 r.
zali (daw.) – czy, czyż.
Zbaraż – miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.
panna na respekcie – kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców.
klucz (daw.) – większy majątek ziemski, złożony z kilku wsi lub folwarków.
wyżenąć (daw.) – wygnać.
substancja (z łac.) – majątek, dobra materialne.
siła (daw.) – dużo, wiele.
awizy – listy z informacją.
w czasiech – dziś popr. forma Ms. lm: w czasach.
parol (z fr.) – słowo honoru.
afekt (z łac.) – uczucie.
tenuta (z wł.) – czynsz dzierżawny.
permisja (z łac.) – pozwolenie.
wniki – wnyki, pułapka.
wnicznik – myśliwy.
z Tatary – dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.
periculum (łac.) – niebezpieczeństwo.
pro forma (łac.) – dla formy, tymczasowo; wstępnie.
niesubordynacja (z łac.) – nieposłuszeństwo.
familiant – szlachcic z bogatego i wpływowego rodu.
decorum, decori (łac.) – tu: przyzwoitość.
siła (daw.) – dużo, wiele; bardzo.
surowie – dziś popr.: surowo.
argumentum (łac.) – argument.
Kupido (mit. rzym.) – Kupidyn a. Amor, bożek miłości, odpowiednik gr. Erosa.
lata jeno ponoś niedobrane – Michał Korybut Wiśniowiecki miał w 1656 r. 16 lat, byłby zatem młodszy od Anusi Borzobohatej-Krasieńskiej o ok. 9 lat.
partii godnej Wiśniowieckiego – Michał Korybut Wiśniowiecki, wstąpiwszy na tron polski, poślubił arcyksiężniczkę austriacką Eleonorę Habsburżankę (1653–1697).
primo (łac.) – po pierwsze.
secundo (łac.) – po drugie.
ubezpieczać się – tu: uważać się za bezpiecznego, lekceważyć niebezpieczeństwo.
parol (z fr.) – słowo honoru.
taki (reg.) – jednak.
łuby – kosze, bagaże.
grubian – dziś popr.: grubianin, tj. cham, nieokrzesany, nieuprzejmy.
pyśmo (ukr.) – list.
periculum (łac.) – niebezpieczeństwo; tu B. lm pericula: niebezpieczeństwa.
fatigo, fatigare (łac.) – męczyć, fatygować.
rajfurską funkcję – funkcję stręczyciela, ułatwiającego innym nierząd.
przezpieczniej (daw.) – bezpieczniej.
zali (daw.) – czy, czyż.
tenor (łac.) – treść, zawartość.
multyplikować (z łac.) – pomnożyć, zwiększyć.
traktować – tu: prowadzić układy.
ująć w kluby (daw.) – wziąć w ryzy, zdyscyplinować.
z Tatary – dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.
rządny (daw.) – porządny, uczciwy, należyty.
auxilium (łac.) – pomoc, wsparcie; tu M. lm auxilia.
komunik (daw.) – jazda, kawaleria.
modestia (łac.) – skromność; tu: umiarkowanie, wstrzęmięźliwość.
strzelba (daw.) – broń palna.
pospolitak – żołnierz pospolitego ruszenia.
Hektor (mit. gr.) – bohater Iliady, najdzielniejszy wojownik trojański, wcielenie cnót rycerskich. Zginął z rąk Achillesa, który pomścił w ten sposób śmierć swojego przyjaciela Patroklosa.
wielka buława litewska – tu: tytuł hetmana wielkiego litewskiego; buława (z tur.) – mała ozdobna maczuga, symbol władzy wojskowej.
ekstraordynaryjny (daw., z łac.) – nadzwyczajny.
niechać (daw.) – odstąpić; por. zaniechać.
per nefas (łac.) – niegodziwie.
siła (daw.) – dużo, wiele.
żołnierzów – dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.
potwarz – oszczerstwo, hańba.
rozgartywać (reg.) – odrzucać, rozrzucać.
wojski – urzędnik, zobowiązany do opieki nad pozostałymi w kraju rodzinami szlachty, kiedy ta brała udział w pospolitym ruszeniu.
kolki sparły – o chorobie żołądka, tu eufemistycznie o ciąży.
zali (daw.) – czy, czyż.
bisurmański (daw., pogard.) – muzułmański, dziki.
dyscyplina – krótki bicz z kilkoma rzemieniami, narzędzie kary.
confiteor (łac.) – wyznaję.
ćwik – zuch.
konfident (z łac., daw.) – tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać, powiernik (dziś: donosiciel).
kondemnata – w daw. prawie pol. wyrok skazujący wydawany zaocznie.
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.
imainować sobie (z łac.) – wyobrażać sobie.
