Текст книги "Potop, tom drugi"
Автор книги: Henryk Sienkiewicz
Жанр:
Историческая проза
сообщить о нарушении
Текущая страница: 39 (всего у книги 41 страниц)
towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.
między Polaki – dziś popr. forma N. lm: między Polakami.
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).
molestissimus (łac.) – niezmiernie uciążliwy.
lubo (daw.) – chociaż, mimo że.
wyjarzmiony – uwolniony z jarzma.
ptastwo – dziś: ptactwo.
zali (daw.) – czy, czyż.
dowcip (daw.) – rozum, inteligencja.
Wilia (daw.) – Wigilia.
faskula – pocisk.
lubo (daw.) – chociaż, mimo że.
Hrabiego Weyharda Wrzeszczowicza czekał bowiem gorszy los nawet od szubienicy – wedłu historyków hrabia Jan Weyhard Wrzesowicz rabował wsie w Wielkopolsce, po rozgromieniu jego oddziału na jesieni 1656 r. przez wojewodę kaliskiego ukrył się w sianie, został znaleziony i zatłuczony kijami przez pokrzywdzonych chłopów.
wotywa – msza odprawiana w szczególnej intencji, z jakiejś szczególnej okazji.
Te Deum laudamus – Ciebie Boga wysławiamy; pierwsze słowa uroczystego hymnu, śpiewanego przy wyjątkowych okazjach.
grasant – rabuś.
przebierać się (daw.) – podróżować, dostawać się dokądś.
instancja (z łac.) – tu: wstawiennictwo, usilna prośba.
deputacja (z łac.) – przedstawicielstwo, poselstwo.
do gardła – tj. do śmierci.
któren – dziś popr.: który.
babimostski – dziś popr. forma: babimojski; Babimost – miasto w płd. części Wielkopolski, dziś w powiecie zielonogórskim.
siła (daw.) – dużo, wiele.
substancja (z łac.) – tu: majątek, dobra materialne.
partia – tu: oddział, grupa żołnierzy.
góralów – dziś popr. forma B. lm: górali.
Duglas – Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.
eksperiencja (z łac.) – doświadczenie.
one – dziś popr. forma B. lp r.n.: ono, tj. to.
zali (daw.) – czy, czyż.
Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) – marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.
siła (daw.) – dużo, wiele.
Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) – ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.
Bramo z kości słoniowej – jedno z określeń Matki Boskiej, występujące w litanii.
żywie – dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.
żydowski – tu: podły, interesowny; innowierczy.
nad nieprzyjacioły – dziś popr. forma N. lm: nad nieprzyjaciółmi.
godzinki – katolicka modlitwa liturgiczna, powstała z liturgii godzin, najbardziej popularne są godzinki ku czci Matki Boskiej.
poczet – orszak, grupa dworzan towarzyszących bogatszemu szlachcicowi.
exul (z łac. exulus) – wygnaniec, uchodźca.
Warszycki, Stanisław herbu Abdank (1599–1681) – senator, wojewoda mazowiecki i sandomierski, kasztelan krakowski. Właściciel Dankowa, jedynej w Polsce ufortyfikowanej wsi.
królowa – Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (1611–1667), księżniczka mantuańska, królowa Polski, żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza.
wilia – wigilia, przeddzień, wstęp.
kluba – własc. klóba a. kłóba: dyscyplina, ryzy, porządek.
wasza Uprzejmość i Wierność – tytuł grzecznościowy, jakim król zwraca się do szlachty.
observantia (łac.) – szacunek.
wojewód – dziś popr. forma D. lm: wojewodów.
takiego porządku, jaki w pospolitym prawie opisany – tj. legalnie ogłoszonego pospolitego ruszenia.
per consequens – konsekwentnie, (i tak) dalej.
Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) – książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.
regimentarz – zastępujący hetmana; w 1648 r., po wzięciu hetmanów do niewoli przez Tatarów, regimentarzami zostali Władysław Dominik Zasławski-Ostrogski (1618–1656), Aleksander Koniecpolski (1620–1659) i Mikołaj Ostroróg (1593–1651).
Zbaraż – miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.
wotywa – msza odprawiana w szczególnej intencji, z jakiejś szczególnej okazji.
Pater noster (łac.) – Ojcze nasz.
delia (daw.) – rodzaj płaszcza.
altembas – kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego.
inkomodować (z łac.) – niepokoić, męczyć, sprawiać kłopot.
polityczny (z łac.) – uprzejmy, grzeczny, obyczajny.
personat (z łac.) – osobistość, ważna osoba.
permisja (z łac.) – pozwolenie.
suma – uroczysta msza odprawiana w południe.
zali (daw.) – czy, czyż.
królowę – dziś popr. forma B. lp: królową.
polewka (daw.) – zupa, potrawa.
Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (1611–1667) – księżniczka mantuańska, królowa Polski, żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza.
Miller – Burchard Müller von der Lühnen (1604–1670), szwedzki wojskowy, generał, uczestnik mi.in. wojny trzydziestoletniej, II wojny północnej i wojny polsko-szwedzkiej.
Patrzy na to ten człowiek – ten człowiek na to wygląda; wygląda na takiego, który mógł to zrobić.
żywie – dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.
Si fractus illabatur orbis, impavidum ferient ruinae (łac.) – choćby cały świat się zawalił, on zginie w ruinach nieustraszony; słowa rzym. poety Horacego.
Mater mea de domo Kiemliczówna est – moja matka jest z domu Kiemliczówna.
łgarstwo zadawać – zarzucać kłamstwo, oskarżać o kłamstwo.
kolorysta – ten, kto koloryzuje; kłamca.
wyrostek (przestarz.) – nastolatek, chłopak.
memoria fragilis est (łac.) – pamięć jest krucha.
de publicis (łac.) – o sprawach publicznych.
oponować się (z łac.) – tu: walczyć, stawać zbrojnie; opowiedzieć się, poprzeć kogoś czynem.
deputat (z łac.) – wysłannik, przedstawiciel.
Maiestas infracta malis (łac.) – majestat zwycięża zło.
Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) – książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.
Proteusz (mit. gr.) – bóstwo morskie, syn Posejdona, pasterz fok, potrafił przewidywać przyszłość i przybierać różne postaci.
któren – dziś popr.: który.
abominacja (z łac.) – obrzydzenie, wstręt.
klemencja (z łac.) – łagodność, miłosierdzie, pobłażanie.
siła (daw.) – dużo, wiele; bardzo.
statysta (daw.) – polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).
curasque gerens, animosque viriles (łac.) – dźwigająca troski i obdarzona męstwem; słowa rzym. poety Wergiliusza.
kandor (z łac.) – poczciwość, prawość.
protektorów, jako u Angielczyków – nawiązanie do postaci Olivera Cromwella (1599–1658), polityka, który doprowadził do postawienia przed sądem i stracenia króla Karola I Stuarta (1600–1649), a następnie przyjął tytuł protektora (tj. regenta) Anglii, Szkocji i Irlandii; Cromwell jest też odpowiedzialny za ludobójstwo, popełniane na irlandzkich katolikach.
zali (daw.) – czy, czyż.
zdawa – dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: zdaje.
Nulla sors longa est, dolor et voluptas invicem cedunt. Ima permutat brevis hora summis (łac.) – słowa Seneki Młodszego (4–65 n.e.): Żaden los nie trwa długo, cierpienie i rozkosz na przemian następują po sobie. W ciągu jednej krótkiej godziny wszystko może się zmienić.
inter regna (łac.) – w granicach królestwa.
majestatu być protektorem – tj. być opiekunem króla.
Quod attinet (łac.) – co dotyczy.
dragonia – wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno.
zawotować (z łac.) – tu: podjąć decyzję, przegłosować.
lafa – żołd.
fructum (łac.) – owoc; tu B. lm fructa: owoce.
sicut fulgur exit ab occidente et paret usque ad orientem (łac.) – pojawia się jak błyskawica na zachodzie i świeci aż na wschodzie; cytat z Biblii (Mt 24, 27).
z Kozaki – dziś popr. forma N. lm: z Kozakami.
inter regna – w granicach królestwa.
Duglas – Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).
krotochwila (daw.) – żart.
terminy – tu: trudne sytuacje.
rękodajny – dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp.
Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (1611–1667) – księżniczka mantuańska, królowa Polski, żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza.
do dnia – o świcie.
siła (daw.) – dużo, wiele.
hazard (daw.) – ryzyko.
parafanały (z łac.) – własc. paraphernalia; majątek osobisty żony, wniesiony przez nią w małżeństwo, ale nie zaliczający się do posagu; najczęściej stroje, meble i biżuteria.
obuszek – broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym, niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.
któren – dziś popr.: który.
Zbaraż – miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.
krotochwilny – żartowniś, dowcipny.
u księcia wojewody wileńskiego – u Janusza Radziwiłła herbu Trąby (1612–1655), hetmana wielkiego litewskiego i wojewody wileńskiego.
Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.
Septentrionowie (z łac. septentrio, septentrionis: wielka niedźwiedzica, północ) – ludzie z północy; omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską.
kawalkatą – kawalkada, grupa jeźdźców.
inter regna (łac.) – w granicach królestwa.
okiść – ciężki śnieg na gałęziach drzew.
gardła unosić – ratować życie, uciekać.
siła (daw.) – dużo, wiele.
z ócz – dziś popr. forma D. lm: oczu.
werdo a. werda (daw., z niem. wer da: kto tu) – okrzyk strażników: kto idzie.
kulbaka – wysokie siodło.
język – tu: żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.
imainować (z łac.) – wyobrażać sobie.
zali (daw.) – czy, czyż.
Duglas – Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.
góralów – dziś popr. forma D. lm: górali.
podejrzywać – dziś popr.: podejrzewać.
emulować (z łac.) – rywalizować.
Duglas – Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.
pyrć (reg.) – własc. perć, górska ścieżka, wydeptana przez kocice, używana przez owce i pasterzy.
uręczać – ręczyć, zaręczać, zapewniać.
przebierać się (daw.) – podróżować, przeprawiać się.
Ksenofont z Aten (ok. 430 p.n.e. – ok. 355 p.n.e.) – pisarz, historyk i żołnierz grecki, kronikarz wypraw wojennych.
siklawa (reg.) – wodospad.
któren – dziś popr.: który.
rapier – broń o długiej, prostej, obosiecznej klindze, dłuższa niż szabla, używana w XVI i XVII w.
dzianet (daw.; z wł. giannetto: koń wyścigowy) – piękny rasowy koń paradny.
gunia – sukmana góralska, sukienna kurtka z grubej wełny.
żywie – dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.
siła (daw.) – wielu, dużo.
Warszycki, Stanisław herbu Abdank (1599–1681) – senator, wojewoda mazowiecki i sandomierski, kasztelan krakowski. Właściciel Dankowa, jedynej w Polsce ufortyfikowanej wsi.
staja – jednostka długości, licząca od 100 do 1000 m., nazywana też stajem albo stajaniem.
okryty – tu: umundurowany, uzbrojony.
ryngraf – szkaplerz, duży blaszany medalion z wizerunkiem Matki Boskiej lub z herbem.
litaury – wielkie bębny wojskowe, kotły.
znak lekki – chorągiew lekkozbrojna.
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, zaciężny żołnierz kozacki.
kolet (z fr. collet: kołnierz) – strój wojskowy, mundur, często ze skóry łosia lub wołu.
poczet – orszak, drużyna, słudzy, towarzyszący panu w podróżach i w bitwach.
trabant a. drabant (z niem.) – żołnierz pieszy, żołnierz straży przybocznej.
hajduk (z węg.) – zbrojny służący, lokaj.
pajuk (daw.) – członek służby lub straży przybocznej; lokaj.
węgrzynek – tu: żołnierz węgierski a. służący ubrany i uzbrojony po węgiersku.
janczar (z tur.) – pieszy żołnierz turecki a. służący w stroju tureckim.
Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) – marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.
masztalerz – starszy stajenny mający w dworskich stajniach nadzór nad służbą i końmi.
masztalerzów – dziś popr. forma D. lm: masztalerzy.
obuszek – broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym, niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.
delia (starop.) – rodzaj płaszcza.
trzęsienie a. trzęsidło – zawieszka, wisior.
lubo (daw.) – chociaż.
stał się nawet od strasznego Janusza Radziwiłła zgubniejszym – mowa o tzw. rokoszu Lubomirskiego (1665–1666), wznieconym przez tego magnata politycznym i zbrojnym buncie szlachty przeciw dążeniom absolutystycznym Jana Kazimierza; konflikt zakończył się kompromisem: Lubomirski został wygnany, a król zrezygnował z wyznaczenia swojego następcy (tj. z elekcji vivente rege); w 1668 r. Jan Kazimierz abdykował.
wyżenąć (daw.) – wygnać.
samopał – prymitywna broń palna, używana w XVI i XVII w.
piszczel a. kij – prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.
restauracja (z łac.) – tu: odbudowa.
Vivat Joannes Casimirus rex (łac.) – niech żyje król Jan Kazimierz.
tarant (daw.) – koń maści białej w plamy.
następny (daw.) – następujący.
Sieczże Szwedów, siecz (…) Jeśliś dobry chłop. – pieśń tę, pt. „Przydumek panom Francuzom”, śpiewano pod Mątwami [w bitwie pod Mątwami (dziś dzielnica Inowrocławia) w 1666 r. rokoszanie Lubomirskiego pokonali wojska Jana Kazimierza; Red. WL]. [przypis autorski]
kredens (daw.) – tu: naczynia, zastawa stołowa.
lubo (daw.) – chociaż, mimo że.
cekhauz (daw., z niem. das Zeughaus) – zbrojownia, arsenał.
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo królowej lub księżnej.
delirium – maligna, majaczenie.
kredencerz (daw.) – służący opiekujący się kredensem, tj. zastawą stołową, odpowiedzialny za podawanie do stołu.
małmazja – słodkie, aromatyczne czerwone wino, bardzo kosztowne, wyrabiane w krajach położonych nad Morzem Śródziemnym, nazwane od miasta Malvasia na Peloponezie.
Kapitol – jedno ze wzgórz w Rzymie.
Ego ultimus (łac.) – ja ostatni.
siła (daw.) – dużo, wiele; bardzo.
kufa – beczka.
okowita – mocna wódka lub nieoczyszczony spirytus.
siędę – dziś popr.: siądę.
rezolucja (z łac.) – tu: zdecydowanie, śmiałość.
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.
delirium (łac.) – szaleństwo, majaczenie.
zali (daw.) – czy, czyż.
banit (z łac.) – dziś popr.: banita; człowiek skazany na wygnanie, wygnaniec.
mea culpa (łac.) – moja wina.
któren – dziś popr.: który.
ferezja – męskie okrycie wierzchnie w XVI–XVII w.
wyzuł znikomą postawę – opuścił swoje doczesne ciało, tj. umarł.
inkursja (z łac.) – najazd, napad.
restaurować – odbudować, odzyskać.
abominacja (z łac.) – obrzydzenie, wstręt.
inkwizycja (z łac.) – tu: jurysdykcja, prawo.
rezolut – śmiałek.
rapt (z łac. raptus) – porwanie.
traktat – tu: ugoda, zgoda.
partyzant (z fr.) – stronnik, zwolennik.
statysta (daw.) – polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).
frukt (z łac. fructus) – owoc.
konsystencja (z łac.) – tu: zakładanie obozu, obozowanie.
żołnierzów – dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.
żywić – tu: zostawić przy życiu, darować życie.
instancja (daw., z łac.) – tu: wstawienie się za kimś, wstawiennictwo.
pars magna fuit (łac.) – brał istotny udział, był znaczącym uczestnikiem.
fui (łac.) – byłem.
sekundować (z łac.) – pomagać, towarzyszyć.
bono publico (łac.) – dobrem publicznym.
postaw (daw.) – miara długości tkanin, równa 28 łokci, tj. ok. 16 m.; w XVII w. tkaniny uważano za bardzo wartościowe i często stanowiły formę płatności zamiast gotówki, a sukno czerwone ceniono wyżej niż bielone.
stacja – tu: postój, popas.
kompasja (z łac.) – współczucie.
siła (daw.) – dużo, wiele.
nuncjusz – wysłannik papieża.
promulgować (z łac. promulgo, promulgare) – wyjawiać, obwieszczać, ogłaszać.
siła (daw.) – dużo, wiele.
regalistka – rojalistka, zwolenniczka króla.
cięży – dziś popr.: ciąży.
kahał – żydowska gmina wyznaniowa a. rada zarządzająca tą gminą.
infamis (łac.: niesławny) – skazany, pozbawiony czci wyrokiem sądu; tu M lm infames.
bannitus (łac.) – wygnany, skazany wyrokiem sądu na wygnanie; tu M. lm banniti.
proscriptus (łac.: zapisany) – skazany na banicję; tu M. lm proscripti.
z łanów żołnierzy pieszych dostarczyć – mowa o piechocie łanowej, wojsku zaciężnym narodowego autoramentu, złożonym z chłopów z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych, powoływanych po jednym z każdych 15 łanów, tj. z ok. 200 ha.
aeque – zarówno; bonum (łac.) – dobro, powodzenie, pożytek; tu B. lm bona: szczęście, korzyści.
malum (łac.) – zło, nieszczęście, bieda, wykroczenie; tu B. lm mala: nieszczęścia, grzechy.
niebezpieczeństwy – dziś popr. forma N. lm: niebezpieczeństwami.
ad omnes praerogativas (łac.) – do wszystkich przywilejów; do wszelkiego pierwszeństwa.
capax, capacis (łac.) – zdolny, zdatny; tu M lm capaces.
aequalis (łac.) – równy; tu M. lm aequales: równi.
beneficiorum (łac.) – urząd, przywilej, korzyść; tu B. lm beneficiorum: przywilejów, korzyści.
benemerendi in Republica (łac.) – zasłużonemu dla Rzeczypospolitej.
plebeiae conditionis (łac.) – stanu plebejskiego.
gaudo, gaudere (łac.) – cieszyć się; tu 3 os. lp cz.ter. gaudet: cieszy się.
punctum (łac.) – punkt.
siła (daw.) – dużo, wiele.
unanimitate (łac.) – jednogłośnie, jednomyślnie.
pluralitas (łac.) – większość.
veto (łac.) – nie pozwalam.
liberum veto (łac.) – wolne „nie pozwalam”; przywilej szlachecki, pozwalający jednemu posłowi zerwać obrady sejmu.
znosić się z kimś (daw.) – spotykać się, prowadzić z kimś układy.
Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) – książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.
recedo, recedere (łac.) – wycofać się, odstąpić.
szerpentyna a. serpentyna (daw.) – krzywa szabla szlachecka, karabela.
jagody (daw.) – policzki.
siła (daw.) – dużo, wiele.
żywie – dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.
Miller – Burchard Müller von der Lühnen (1604–1670), szwedzki wojskowy, generał, uczestnik mi.in. wojny trzydziestoletniej, II wojny północnej i wojny polsko-szwedzkiej.
mens, mentis (łac.) – rozum; tu B. lp mentem.
spostponować (z łac. postpono, postponere) – obrazić, poniżyć.
żywić – tu: pozostawić przy życiu, darować życie.
kompasja (z łac. compassio, compassionis) – współczucie.
