Текст книги "Дом"

Автор книги: Адам Глебус

сообщить о нарушении

Текущая страница: 5 (всего у книги 7 страниц)

Кепка

Дзед любiў кепку. Ад маразоў да маразоў ён хадзiў у светлай у шары ранцiк кепцы з вялiкiм брылём. У хаце для дзедавай кепкi быў забiты ў сцяну адмысловы цвiк. Тата, як i дзед, усё жыццё прахадзiў у кепцы, а мне ўсё карцiць мяняць уборы: я то ў берэце, то ў капелюшы, то ў скураной кепачцы, то ў палатнянай, то ў вязанай шапцы. Такi вось я пераменлiвы, наогул не ўспрымаю галаўныя ўборы як свае; мне i валасы чым карацей падстрыжаныя, тым лепш пачуваюся. Толькi заўсёды хацелася мець у сваёй хаце адмыслова забiты ў сцяну цвiк для маёй кепкi. Пайду i ваб’ю.

Чытанне

Наш дзед Валодзя пачаў чытаць толькi ў 70 гадоў. Усё жыццё – цяжкая праца на зямлi i на чыгуначнай станцыi грузчыкам. Калi бальшавiкi забралi зямлю, а за iмi немцы спалiлi хату, выбiраючы памiж калгасам i станцыяй, дзед выбраў чыгунку, бо яна ўсiм уладам i рэжымам патрэбная. Работа на станцыi вызваляла ад войска.Дзед нiкому нiколi не даваў прысягi, ён адпрацаваў за траiх, а мо i за дзесяцярых мужыкоў са зброяю. Жыццё дзеда Уладзiмiра цалкам стваральнае. І толькi ў 70 гадоў яго з грузчыкаў перавялi ў вартаўнiкi. Пiльнуючы макулатуру, дзед панапрыносiў у хату старых падручнiкаў лiтаратуры i ўзяўся чытаць. Чытаў выключна прозу i абураўся на непраўдзiвасць, iлжывасць напiсанага пра вайну, пра вёску, пра Беларусь. Дзядзька Сава спрабаваў яго пераконваць у патрэбнасцi фантазii i мастацкасцi, на што дзед сурова адказваў, што выдуманае i звершаванае – у малiтоўнiках для жанчын, а мужчынскае мусiць быць пераканаўчае i праўдзiвае.

Манеты

У дзедавай хаце была стопка, дзе стаялi кубельцы з салам, бочкi са збожжам, вiселi мяхi з крупамi. Там панаваў заўсёдны халадок, i ў найспякотныя днi я спаў у стопцы. Яшчэ тамака стаяла скрынка з цвiкамi, памiж якiмi пракiдалiся i манеткi знiклых дзяржаваў: капейкi Расейскай iмперыi з двухгаловым арлом, злотыя часоў Пiлсудскага, пфенiгi Трэцяга рэйху, састарэлыя медзякi СССР. Дзед трымаў манеты з цвiкамi, каб, прыбiваючы якую бляху цi толь, рабiць у цвiка шырэйшую плешку. Я быў выпрасiў у дзеда тыя манеты, а потым, сам не ведаю чаму, ссыпаў назад у цвiкi, i не шкадую.

Баран

«Бэра-Бэра-Бэра-Бэра...» – мы, я i дзед, так клiкалi свайго барана, выманьваючы яго са статку, што вяртаўся з поля, кавалкамi чорнага хлеба. Бэра бег да нас, выводзячы за сабою i чатырох авечак. Хлеб баран любiў. Еў са смакам. Пакармiўшы, можна i пакатацца на баране. Дзед падсаджваў мяне, чатырохгадовага, на шырокую цёплую спiну. Я браўся за гладкi рог, дзед, трымаючы за другi рог, абводзiў барана вакол падворка. Авечкi чакалi каля гумна, побач з кароваю Зоркаю, што пiла з вядра ваду. Мае дзецi не каталiся на баранах – толькi на конях i толькi на спартовых.

Дратаванне

Ёсць у свiннi звычка рыць зямлю. Каб яна не рыла гумно, яе дратуюць. Дзед навучыў мяне дратаваць падсвiнкаў. Ён прывёз iх – яго i яе – у мяху. Купiў на нядзельным кiрмашы ў мястэчку. Кабанчык быў белы, а свiнка рабая, у чорныя плямы. Дзед адшчыкнуў два кавалкi меднага дроту, завастрыў iх на наждаку i спярша папрасiў мяне патрымаць кабанчыка. Я моцна прыцiснуў свiную галаву да зямлi, а дзед спрытна прабiў дротам лыч i закруцiў яго, пакiнуўшы вялiкую пятлю, каб, калi кабан вырасце, пятля не раздзерла лыч. Каб дратаванне рабiлася зараз, а не трыццаць пяць гадоў таму, я б сказаў: «Мы зрабiлi свiннi пiрсiнг», а так даводзiцца гаварыць «дратаванне». Зрэшты, слоўца «дратаванне» можна ўжываць замест слова «пiрсiнг». Дзiўным было тое, што падчас пiрсiнгу кабанчык нацурыў, а свiнка абрабiлася. Добра, што дзед папярэдзiў мяне, i я не ўфэндаўся.

Мяхi

Капаю з дзедам Уладзiмiрам пограб. Сонца. Спёка. Пот у вочы цячэ. Дзед махае рыдлёўкай поравень са мною i яшчэ распавядае пра тое, як працаваў грузчыкам на чыгунцы... «Усе думаюць, што грузчык мусiць быць вялiкiм. Неабавязкова. Грузчык можа быць i малы. Галоўнае, каб спрыт меўся. Каб ведаў: як закiнуць мех на плечы, як несцi, як скiнуць. Можаш быць вялiкi, як гара, а няправiльна падымеш i парвешся...» Пасля абеду я адмаўляюся капаць пограб, дзед дакопвае без мяне. Мусiць, i рыдлёўку, як тыя мяхi, трэба ведаць, як браць.

Вера

Наколькi рэлiгiйная была баба Броня, настолькi абыякава да ўсяго гэтага ставiўся дзед Валодзя. З усiх царкоўна-касцёльных абрадаў ён шанаваў выключна святы i, як сапраўдны беларус, святкаваў як праваслаўныя, так i каталiцкiя, жончыны. Слова «Бог» ад дзеда Уладзiмiра я нi разу не пачуў. Цi то мала гаварыў з iм, цi то слухаў няўважлiва... Хаця не, слухаў я дзеда ўважлiва, бо ставiўся да яго з вялiкай павагаю.

Хата

Калi памёр дзед Уладзiмiр i мы, старэйшыя мужчыны, засталiся ў хаце пасля жалобнай вячэры, каб вырашыць лёс маёмасцi, упершыню я адчуў, як пасунуўся час, як з маладзёна я пераўтварыўся ў мужчыну, чыё слова мае вартасць, важкасць, кошт. Тры дзедавы сыны: Чэсь, Сава, Ян i старэйшы ўнук завялi гаворку, што каму пяройдзе. З-за стомы i гарэлкi гутарка пайшла ў крывы бок. Тата, як старэйшы, хацеў, каб яго слова было галоўнае. Сава, якi пражыў усё жыццё побач з бацькамi, адно ўсмiхаўся, бо ведаў вынiк той гаворкi наперад. Дзядзька Ян, абапiраючыся на аўтарытэт таты i меркаванне аднавяскоўцаў, меў намер прадаць хату. Я чамусьцi падтрымаў Саву. Ён адзiны, хто жыў на нашае зямлi, хто дапамагаў дзеду штодня, хто заслужыў тую невялiкую спадчыну. Тата з Янам зазлавалi на мяне, але выйшла ўсё адно на Сававу карысць, бо нi я, нi Ян, нi тата, як з’ехалi пасля пахавання, так больш нi разу ў дзедаву хату i не зайшлi, а дзядзька Сава кожнае лета жыве ў ёй. Перабiраецца са свайго мястэчка Наваельня ў нашую вёску Варакомшчыну, бульбу садзiць, сад даглядае. Нi таты, нi Яна ўжо няма, але я не паспеў пераканаць iх у правiльнасцi сваiх словаў, сказаных на карысць Савы, бо дзедава хата для iх была хутчэй сiмвалам веры, чым рэальнай будынiнай з бярвёнаў. З такiмi стратамi нельга змiрыцца, як са смерцю бацькоў.

Частка пятая. Мама + тата

МАМА

Кашулi

Тату, ужо ледзь жывога, прывезлi на лецiшча, у Валоўшчыну. Ён любiў свой блакiтны двухпавярховы дамок у крышку неахайным садзе з яблынямi i кустамi парэчак. Тата сабраў свае старыя кашулi i папрасiў маму памыць. Там няма гарачай вады. Мама грэла яе i за некалькi дзён перамыла ўсе чыста кашулi. Каб тата, крый Бог, не даведаўся пра свой блiзкi сыход.

Пас

Дзядзька Антон падарыў мне салдацкi пас з важкай абзоранай спражкаю. Я вельмi ганарыўся скураным пасам. З iм я быў непераможны ў свае адзiнаццаць гадоў. Калi перацягнуць такой зброяю па рэбрах, выдатны атрымлiваецца ўдар. Толькi бiўся я тым пасам, можа, якiх тры разы, дый то пабойваўся рассекчы галовы сваiм аднакласнiкам. Пасам лупцавалi мяне. За боты, поўныя вады, за двойкi па паводзiнах, за падманы, за гырканнi на бацькоў, за ўцёкi з дому... Было за што бiць. Балазе пад рукою выдатны пас. Ён ляжаў на палiчцы сцянной шафы ў вiтальнi. Выдатны пас. Перацягнуў раз-другi па плячах – i болей не трэба. Бiла мяне мама. Тата сыходзiў у кабiнет, як толькi пачыналася сварка. Мама брала пас, сварылася i лупцавала. Было за што.

РУКА

Адзiн з самых даўнiх успамiнаў пра маму звязаны з яе рукою. Я, двухгадовы, ахоплены страхамi i не магу заснуць. Прашу: «Мама, дай мне руку». Мацi сядае на ложак i кладзе далонь на падушку. Я абдымаю цёплую руку, супакойваюся i засынаю.

Малако

Не ведаю, хто такое прыдумаў i падказаў маме. Але нехта даўмеўся, што жаночым малаком добра прамываць мае хворыя вочы. Якраз нарадзiўся брат. Мама, калi кармiла яго, клiкала мяне i пырскала ў вочы малаком. Вочы ў мяне сапраўды моцна балелi, я страшэнна не любiў дактароў i розныя працэдуры, у тым лiку i малочныя прамываннi. Трываў, вядома. Плакаў. Слёзы змешвалiся з малаком, я iх размазваў па шчоках. Iшоў мыцца. З люстэрка на мяне злосна глядзеў першакласнiк, размалёваны мамiным малаком.

Ахвяры

Дзеля татавай творчасцi, дзеля мяне з братам мама адмовiлася ад кар’еры. Цi шкадавала яна? Пэўна ж, так. Каб не шкадавала, дык i не ведаў бы я, што ёй прапаноўвалi пайсцi ў аспiрантуру, застацца працаваць у Нацыянальнай бiблiятэцы, а яна выбрала сям’ю. Мама заўсёды выбiрала сям’ю. Калi ў брата ўзнiклi цяжкасцi з урокамi, мама адмовiлася ад пасады загадчыцы бiблiятэкi i пайшла працаваць у школу настаўнiцаю працы. Мама заўсёды жыла болей дзеля нас, чым дзеля сябе.

Малюнкi

Намаляваць маму цяжка. Вельмi блiзкi чалавек, немагчыма аддалiцца, цяжка зiрнуць адстароненымi вачыма. Таму, колькi нi рабiў я спробаў намаляваць партрэт, не атрымлiвалася нiчога вартаснага. Аднаго разу, у iнстытуце, калi я ўшчыльную вывучаў кубiзм з ягоным жывапiсным рэчывам, адзiн сiвагаловы мастак спытаў: «А мацi сваю ты таксама будзеш раскладаць на квадраты i кубiкi?». Малаадукаванасць выкладчыка не ўразiла – большасць з iх невукi, але нетактоўнасць абурыла, нiбыта ён вылаяўся на маю сям’ю. Спрачацца я не стаў. Адзначыў сабе, што партрэт мамы я абавязаны намаляваць, i ўсё тут. Намаляваў. Выпадкова. Не малюючы намаляваў. Знайшоў яго сярод старых накiдаў да вiтражу ў сабор Успення Дзевы Марыi. Шукаючы вобраз Божай Мацi, у 1982 годзе я зрабiў безлiч эскiзаў. Сярод iх знайшлася маленькая акварэль, на якой намалявалася не Дзева Марыя, а мая маладая мама. Тады i не заўважыў. Ёсць у мастацтве чароўнасць – здатнасць твораў жыць незалежна ад стваральнiка.

Маўчанне

Па тыднi, а то i па два я не гаварыў з мамаю, а яна са мною. «Мы не гаворым», – казаў я брату цi бацьку. «Чаму?» – «Не гаворым, i ўсё!» Прычыны сапраўды былi дробязныя, мiзэрныя. Пэўна, мы стамлялiся ад любовi, ад шчырасцi i цеплынi ўзаемаадносiнаў i пераставалi размаўляць, каб адпачыць. «Дом для цябе – толькi месца начлегу. Прыбег, паспаў i збег», – дакарала мама. Я замаўкаў, бо любiў свой прапахлы алейнымi фарбамi, застаўлены чарапамi i кнiгамi, завешаны палотнамi i малюнкамi пакой. Бацькi дазволiлi ператварыць яго ў майстэрню. А тут – начлежка. Крыўдна. Выйсцi з маўчання цяжэй, чым апынуцца ў iм. Але мы выходзiлi: побыт дае шмат нагодаў загаварыць. «Валодзя, вынесi смецце!» – «Зараз, а ты каву звары». Каву п’ем разам i гаворым доўга, бо так шмат адбылося ўсяго ўсялякага, пакуль маўчалi.

Лекi

Праца. Камандзiроўкi. Масква. Вiльня. Мiтусня. Менск. Вiльня. Масква. За справамi маму не бачу. Пагавару па тэлефоне i супакоюся, нiбыта адведаў. Мама пра тату сказала, што ягоныя рэчы стаяць на месцы, толькi лекi сардэчныя яна ўзяла i прымае. «Ён дазволiў. Прыйшоў у сне. Я паскардзiлася на кепскi стан, на тое, што на вулiцу тры днi не выходжу, i запасы таблетак i кропель скончылiся. «Бяры мае», – ён так сказаў – «бяры мае». Узяла. Мне лягчэй».

Талерачка

Мама расказвае, што адным з першых маiх слоў было настойлiвае «дай». Гаварыць я пачаў у дзевяць месяцаў, любiў сядзець на мамiных руках i казаць: «Дай!» Патрабаваў усё чыста: i гадзiннiк з гiркамi, i забiты ў сцяну цвiк. Баба Ядзя абцугамi выдзiрала той цвiк i давала першаму ўнуку. Апагеем «дай» стала талерачка. «Дай мне талерачку з неба!» – запатрабаваў я ў мамы i паказаў на поўню. Яна смяялася. На гэтым мае «дай» i скончылiся, бо калi нешта прасiў, усе дадавалi: «I талерачку з неба».

Сур’ёзнасць

Наколькi я сур’ёзны, цяжка сказаць. Пэўна, настолькi, наколькi падобны да бацькi. Тата быў суцэльна сур’ёзны. Нават iронiю ён скарыстоўваў, каб захаваць у недатыкальнасцi сваё грунтоўнае стаўленне да жыцця. Мама, наадварот, любiла i любiць жыццё такiм, як ёсць тут i цяпер. Яе аптымiзм ураўнаважваў татавы песiмiзм i нiгiлiзм. Мамiна паглыбленасць у побыт, у матэрыю, у сучаснасць аказалася насамрэч больш сур’ёзная i запатрабаваная за нашы з татам надзеi, вечна няспраўджаныя, планы, заўсёды недавыкананыя, захапленнi i расчараваннi. На мамiнай, а не на татавай сур’ёзнасцi трымалася i трымаецца наша вялiкая сям’я. Наша сур’ёзнасць у творчасцi – толькi цень вялiкай любовi да мамы.

Радзiмка

На безыменным пальцы левай рукi ў маёй мамы ёсць маленькая радзiмка цьмяна-залацiстага колеру. Такая радзiмка была ў бабы Ядзi, якая навучыла маму ў цяжкiя хвiлiны дакранацца да яе, каб адчуць дапамогу. Такая ж чароўная радзiмка ёсць i ў мяне. Калi мне кепска, я дакранаюся да радзiмкi, i свет цяплее, маркота развейваецца – мама дапамагае мне.

Мамiн сын i татаў сын

Была ў дзеда дачка, была ў бабы дачка... Так пачынаецца не адна беларуская казка. Падобным чынам можна распавесцi i пра нашу сям’ю. Ёсць татаў сын i ёсць мамiн сын. Татавым сынам усе называюць брата Мiраслава. Ён i падобны да таты, i любiў яго тата болей. Я – мамiн сын. Спачатку (я ж старэйшы за брата на сем гадоў) мне пашчасцiла пабыць адзiным любiмым Вовачкам i ў мамы, i ў таты. Калi ж мама пагадзiлася купiць мне брацiка, сказаўшы, што нарэшце назбiрала грошай, тата засумняваўся. Маўляў, цi хопiць у яго любовi, каб так моцна любiць некага iншага, як ён любiць мяне... Нiхто нiколi не дакараў тату за тыя сумневы, акрамя яго самога. Мiраслаў адразу ж, з першага свайго дня, стаў татавым сынам. Цяпер, калi тата сышоў у краiну вечнай цiшынi, мы абодва – мамiны сыны.

Падарункi

Калi тата не меў сяброў, дык у мамы заўсёды было i цяпер ёсць шмат сябровак. Мама ўмее сябраваць, умее захоўваць таемныя гiсторыi, умее слухаць i суперажываць. На дзень нараджэння ёй тэлефануюць з усяго свету. Без перабольшвання. Эня з Нью-Йорку, Ада з Адэсы, Галiна з Берлiна. Завядзёнкi дасылаць падарункi ў гэтых сцiплых кабетаў няма, па iх сродках i званок абыходзiцца нятанна. Таму Галiна прыдумала гульню. Яны з мамаю заходзiлi ў ювелiрную краму i на словах дарылi адна адной найкаштоўнейшыя ўпрыгажэннi. «Я дару табе, Нiначка, вось гэты пярсцёнак з дыяментам!» – «А я табе, Галачка, дару залатыя завушнiцы з рубiнамi!» Абдораныя i вясёлыя яны пакiдалi краму. Цяпер Галя распавядае маме пра берлiнскую краму з кветкамi, быццам яны заходзяць туды i выбiраюць маме на падарунак пяць крэмавых ружаў. У гэты час я, чалавек, якi амаль нiколi не дорыць кветак, зайшоў у падземны пераход i набыў пяць крэмавых ружаў. Мама вельмi здзiвiлася букету i пераказала размову з Галiнаю.

Ззянне

Ралан Барт у сваёй кнiзе «Камера», разважаючы пра ўздзеянне фатаграфii на чалавека, прыйшоў да высновы, што найкаштоўнейшым здымкам асабiста для яго з’яўляецца партрэт мацi. Нi адзiн iншы чалавек не зможа адчуць i зразумець той таемнай сiлы, якая сыходзiць на яго праз гэты, для ўсiх астатнiх звычайны, партрэт. Барт пiсаў пра фотамастацтва пасля смерцi сваёй мацi, а таму не мог параўноўваць фота з арыгiналам, цень з постаццю. Дзякуй богу, мая мама жыве, i я магу бачыць светлае ззянне, якое зыходзiць ад яе. Светлыню тую не зафiксуе нiводная камера, яе бачу толькi я.

Прозвiшча

У мамы незвычайнае прозвiшча – Глобус. Яе бацька паходзiць з Капыльшчыны, з вёскi Жылiхава. У энцыклапедыi можна прачытаць пра яе некалькi радкоў: «Жылiхава, вёска ў Бучацiнскiм с/с Капыльскага р-на Мiнскай вобл. Цэнтр калгаса. За 32 км на Пд ад Капыля, 149 км ад Мiнска, 13 км ад чыг. ст. Цiмкавiчы. 590 ж., 240 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязi». З гэтых сцiплых звестак зацiкавiла апошняя. Кiраўнiком аддзялення сувязi ў пасляваенны час працаваў Уладзiмiр Глобус, мамiн бацька. Даведалася яна пра тое ў 1970 х, калi мой тата ўгаварыў яе з’ездзiць на радзiму. Мама нарадзiлася ў тым Жылiхаве ў 1934 годзе. Адносiны памiж яе бацькамi не склалiся. Баба Ядзя казала, нiбыта Глобус загiнуў на савецка-фiнскай вайне. Пэўна, праз гэта мама не вельмi любiць сваё прозвiшча i, калi злуецца, кажа мне: «Нiякi ты не Глобус, ты – Адамчык». Мне падабаецца мамiна прозвiшча, настолькi, што свае лiтаратурныя творы i малюнкi падпiсваю iм з 1977 года.

Бiблiятэкi

З усiх бiблiятэк найлепшай была тая, дзе працавала мама. Спачатку – бiблiятэка ў будаўнiчым трэсце № 4, пазней – у школе № 16, нарэшце – у Саюзе пiсьменнiкаў. Цяпер мацi на пенсii, жыве сярод кнiжак, сабраных татам. У бiблiятэкi я амаль не хаджу, чытаю куплёнае. Калi што трэба, у бiблiятэку iдзе сакратарка. Бiблiятэка без мамы для мяне не бiблiятэка. Кнiжны свет змянiўся за апошнiя гады, у iм паменела таямнiцаў. Бiблiятэкi мамiных часоў вабiлi якраз забароненымi выданнямi, сховамi-турмамi для кнiжак. Мама дазваляла мне чытаць усё, i я ўдзячны за давер.

З натуры

Калi напiсалася апавяданне «Ма-ма», я паказаў яго тату. Ён сказаў, што пiсаць на такiя тэмы трэба пазней, калi яго з мамаю не будзе. У тэксце пераказвалася гаворка з мацi, якая ўспамiнала сваiх маму з бабуляю. Татава заўвага збянтэжыла. Жаданне пiсаць з натуры пра блiзкiх людзей знiкла надоўга. Цяпер я шкадую. Дарма не напiсаў словы пра тату, калi ён яшчэ быў сярод нас. Пiсанне з натуры – найвыдатнейшы занятак, вынайдзены чалавекам. Праз яго мы бачым сябе такiмi, як ёсць, а не вымаляванымi памяццю i ўяўленнем. Некалi даўно Уладзiмiр Караткевiч прасiў, каб я напiсаў пра яго праўду пасля смерцi. Даючы згоду, я не ведаў, што не бывае праўды пасля смерцi. Ёсць праўда смерцi. Яе я апiсаў падчас адыходу таты ў край цiшынi. Ёсць праўда жыцця. Да яе iмкнуся, пiшучы гэты партрэт мамы.

Гонар

Мама ганарыцца сваiмi дзецьмi, гэта натуральна. Я разумею сапраўднасць i шчырасць яе пачуццяў. Сам, тым не менш, такога гонару за дзяцей яшчэ не адчуваю. Наадварот, заўсёды ганарыўся сваiмi бацькамi: татам i мамаю.

Знiшчэнне кнiжак

У людзей, далёкiх ад бiблiятэчнай справы, складаецца iлюзiя, што кнiжкi жывуць доўга. Памылковая думка. Кнiга, калi яе прачытае дзесяць самых акуратных людзей, развальваецца i падлягае спiсанню. Колькi такiх зачытаных кнiжак мама здала ў макулатуру! Гэта натуральны працэс, а было i iншае. Прыходзiў загад знiшчыць кнiгi новыя, i нават яшчэ нiкiм не чытаныя. Калi пачалася вайна з Кiтаем, маму прымусiлi зняць з палiцаў не толькi трохтомнiк Мао, але i кiтайскую кулiнарыю, i гiсторыю кiтайскай лiтаратуры. Што змагла, мама перахавала, ды большасць кнiжак вывезлi на сметнiк, дзе ўжо гарэла вялiзная, зробленая бульдозерамi гара паперы i кардону. Цi плакала мама, гледзячы, як гараць кнiгi?.. Не. Яна схавала ў сумку том гiсторыi кiтайскай лiтаратуры, якi падарыла мне.

Булачкi

Мама – самая прыгожая, мама – самая разумная, мама лепш за ўсiх гатуе. Я доўга не мог выбраць найсмачнейшую з прыгатаваных мамаю страваў. Дранiкi залатыя з лоем. Калдуны духмяныя са смятанаю. Чырвоны боршч з грыбамi. Кава па-турэцку з драбочкам цукру. Столькi ўсяго! А блiны! I ўсё ж найсмачнейшымi былi булачкi. Пэўна, з-за ўдзелу ў працэсе. Белага хлеба на пачатку 1960 х у Беларусi не было. Муку выдавалi на святы па талонах. Мама атрымлiвала папяровыя пакеты i, не чакаючы святаў, замешвала цеста. Я каштаваў сырое салодкае цеста, здавалася, з’еў бы яго ўсё. Толькi мама забараняла. Мы сядалi насупраць духоўкi i час ад часу заглядалi ў яе. Водар салодкiх мамiных булачак – найсмачнейшы ў свеце. Я так доўга не мог вызначыцца са страваю яшчэ i з-за таго, што ў дзяцiнстве i ў маладосцi кепска еў. Не любiў я есцi. I што б мама нi згатавала, казаў: «Не смачна», «не хачу», «не буду». Колькi крыўдных слоў пачула ад мяне мама на кухнi! Процьму. Сорамна.

Чаканне

Самым цяжкiм у дзяцiнстве было чаканне мамы. У дзiцячым садку чакаў, калi ж яна прыйдзе i забярэ. У летнiку – калi яна прыедзе, каб пагуляць са мною. У бабы Ядзi – калi павязе з Койданава ў Менск. У нядзелi – калi яна вернецца з працы, бо ў мамiных бiблiятэках выхадны прыпадаў на аўторак. Я высоўваўся ў фортку, каб далей бачыць вулiцу, па якой вярталася мама. А калi ў мяне забалелi вушы i я тыдзень праседзеў на бабiным ложку з закручанай у хусткi галавою, мне ўсё здавалася, што толькi прыедзе мама – i вушы адразу перастануць балець. Так яно i выйшла. Мама прыехала, i боль сцiх. Самая шчырая радасць, якую толькi давялося адчуць за жыццё, гэта хваля цяпла, што накрывала мяне з галавою пры сустрэчы з маёю мамай, Нiнаю.

Рэдактура

Мама просiць мяне, каб не рэдагаваў татавы лiсты i дзённiкi. Тлумачу, што рэдагаванне неабходнае. Без яго не абысцiся. Прапушчаныя лiтары, недакладныя коскi з кропкамi, паўторы словаў – гэта ёсць у кожным рукапiсу, але не мусiць быць у друкаваным тэксце. Прыхарошваць i цэнзураваць татавы творы я не збiраўся. Мама ведае пра гэта, ёй проста хочацца пагаварыць са мною пра яго.

Ёсць цi няма

Навокал шмат цынiзму, процьма нiгiлiстычных i песiмiстычных настрояў. Даходзiць да таго, што адукаваныя людзi кажуць: «Мяне няма!» I далей... Нас няма, адказнасцi няма, злачынства няма... Мушу спытаць у такога: «А мама ў цябе ёсць?» У мяне мама – ёсць.

Заклейванне вокнаў

Цяжка растлумачыць у час татальнай замены драўляных ваконных рамаў на шклопакеты, што такое заклейванне вокнаў на зiму папяровымi стужкамi. Драўляныя рамы мелi такую непрыемную звычку – рассыхацца. Утваралiся шчылiны, з якiх увосень пачынала дзьмуць так, што скавышы гулялi па ўсёй кватэры. У крамах прадавалiся рулоны папяровых стужак. Мама купляла iх, варыла крухмал. Мы з ёй i заклейвалi рамы. Стужкi вытрымлiвалi зiму, а ўвесну, напрыканцы красавiка, са шкляным трэскам я абдзiраў пажоўклую паперу, i мы з мамаю мылi вокны i рамы. Мыццё вокнаў i абдзiранне стужак – не такi просты занятак. Калi гэта рабiць у халодны, хай сабе i сонечны дзень, можна лёгка падхапiць запаленне цi ангiну. Але мама вельмi дакладна вызначала дзень мыцця вокнаў, i мы нi разу не захварэлi. Тата нiколi не абклейваў рамы i не мыў вокнаў. Яго раздражняў скрыгат сухой паперы па шклу. Ён сыходзiў з кватэры. Мыццё вокнаў – маё з мамаю свята. Цяпер мае вокны мые пакаёўка. Яна чамусьцi прастужваецца, бо не ўмее вызначыць цёплы дзень, не адчувае яго.

Кветкi i вазы

Чаму ў нашым доме было мала раслiнаў i кветак? Не магу адказаць. Мама iх вельмi любiла i любiць. У бiблiятэках, дзе яна працавала, заўсёды раслi амарылiсы i розныя iншыя кветкi. А ў кватэрах зелянеў мясiсты i калючы альяс. Мы адломлiвалi яго лiсты-шчупальцы, каб зака@паць густы сок у закладзены прастудаю нос. Дапамагала. Гаючая раслiна – альяс. А кветкi? Iх не было i ў шматлiкiх збанках i вазах, што мама назбiрала. Ведаю, вельмi прыгожа глядзiцца доўгая галiна вiшнi ў квеценi, пастаўленая ў высокую вазу, непараўнальна выглядаюць белыя нарцысы ў крышталёвай шклянцы, цёмна-чырвоная лiлея грыцыёзна стаiць у глiняным гладышы. Ведаў – i нiколi не прыносiў дамоў кветкi. І тата не прыносiў, i брат. Раслiны i жывёлы з’яўлялiся ў нашым доме выпадкова i на кароткi час. Толькi альяс, якi яшчэ называюць сталетнiк, прыжыўся на мамiным падваконнi.

Просьбы

Як мы не любiм прасiць! Жах як не любiм. I не просiм. Адстойваць сваё? Калi ласка. Патрабаваць належнае? Абавязкова. А прасiць... I давялося прасiць. Кватэру. Мне. Дзве сям’i на адной кухнi... Хто не ведае, няхай i не ведае. Мы пайшлi да чыноўнiка. Той сказаў, што ў кабiнеце на такую далiкатную тэму гаварыць не будзе, што мы мусiм пачакаць у скверыку пасля працоўнага дня. Мама i я чакалi. Ён падышоў з самазадаволеным выглядам i сказаў, што нiчым дапамагчы не зможа, паспрабуе, але не зможа, пастараецца, але нiчога не выйдзе. Я ўзненавiдзеў яго i сябе – за тое, што маме давялося прасiць гэтую паўразбураную пыхаю, алкаголем i абжорствам пачвару. Кватэру мне далi, насуперак усiм пачварам i пачваркам. Яе даў значна большы чыноўнiк, якi з павагай ставiўся да бацькавага лiтаратурнага таленту. I каб тата мог працаваць, мяне з дзецьмi i жонкаю адсялiлi. На ўскраiну. Прасiць некага аб нечым я зарокся, а тым больш прасiць маму, каб яна ў некага нешта прасiла.

Даросласць

У дзяцiнстве вельмi хацелася хутчэй вырасцi i стаць дарослым. У кожнага чалавека iснуе пэўная незадаволенасць фiзiчным станам. Але мая найбольшая незадаволенасць прыпала менавiта на дзяцiнства. Пагаварыць з татам на падобныя тэмы не атрымлiвалася, заставалася мама. Ёй трэба было давесцi маю мужчынскасць i даросласць. I я давёў. На выхадныя маму запрасiлi на пiкнiк у коласаўскую вёску Мiкалаеўшчыну. Цэлы аўтобус будаўнiкоў выправiўся адпачываць i весялiцца. Хто ехаў рыбу лавiць, хто – грыбы збiраць, хто – гарэлку пiць каля вогнiшча. Мама ўзяла мяне ў рамантычнае падарожжа. Пачалося ўсё з чытання паэмы «Новая зямля», а дэкламаваў класiчныя вершы малодшы брат Якуба Коласа дзядзька Юзiк. Крышку па-настаўнiцку ён выглядаў, але мне спадабалася апавяданне пра тое, як Колас на ўласныя грошы збудаваў школу. Непадалёку ад той школы i пераплыў я Нёман. Пайшоў адзiн на рэчку. Пераплыў на другi бок i вярнуўся гэтаксама назад. Прыйшоў да мамы, якая гатавала на вогнiшчы вячэру, i сказаў: «Я Нёман пераплыў, я – дарослы!» Сапраўды, я стаў дарослым, бо мама не сварылася, а толькi папрасiла больш не плаваць аднаму, бо рэчка хуткая, з вiрамi, з крынiцамi – можна патануць.

Пярэпалах

Адзiн з першых успамiнаў, звязаных з мамаю, вельмi непрыемны. Плачу, плачу, крычу i не магу супакоiцца. Прыйшла цётка Пэля, схiлiлася нада мною i зашаптала, загаварыла пярэпалах. Запомнiлася сутарга ад крыку. Пазней мама раскажа, як хадзiла кармiць маiх малочных сясцёр, Iру i Тому, дачок дзядзькi Чэся. А ў таго быў вялiзны злы сабака. Ён гыркнуў на маму, тая пералякалася, пасля пераляку i пакармiла мяне. Жах праз малако перадаўся мне – васьмiмесячнаму немаўляцi. Цётка Пэля ўшчувала маму за тое, што накармiла дзiця «перапалоханым малаком». Хто ведаў, што страхi захоўваюцца ў малацэ? Толькi чараўнiца Пэля навучыла, што пасля сполаху малако трэба сцэджваць. Дурнога сабаку, якi раз-пораз зрываўся з ланцуга i палохаў усю вулiцу, дзядзька Чэсь прыбiў.

Трывогi

Мама перажывала i перажывае за мяне i за Мiрыка. Толькi калi яна перажывае за мяне, я не бачу яе гора i пакутаў. А вось яе трывогi за Мiраслава я бачыў i суперажываў. Аддаць любiмага сына ў салдаты – як гэта горка! Пагатоў, калi iдзе вайна, i ён можа апынуцца на фронце ў Афганiстане. Мiраслаў напiсаў з войска, што яны трэнiруюцца ў гарах. Мама сабрала валiзу з прадуктамi i паехала ў Чарнаўцы, дзе Мiрык займаўся ў вучэбцы. Паехаў з мамаю i я. Брат быў вельмi худы, твар счарнеў, ён засынаў на хаду, чым ганарыўся: «Магу iсцi i спаць!» Мама сустрэлася з афiцэрамi, падаравала iм прадукты i каньяк. Тыя, выдаўшы ваенную таямнiцу, сказалi, што могуць размеркаваць Мiраслава толькi ў тры месцы: у Афганiстан, у ахову турэмных цягнiкоў або ў Чэхаславаччыну. Выбралi апошняе... Падобнае здарылася з маiм дзедам Уладзiмiрам, калi немцы ўзялi яго ў закладнiкi, а баба Броня выкупiла яго за тры скруткi палатна. Якое таннае чалавечае жыццё, калi яго можна памяняць на каўбасу з каньяком або на скрутак палатна!.. I якая вялiкая любоў павiнна быць, каб тое здзейснiць насуперак законам i акалiчнасцям...

Мода

Мама нiколi не была моднiцаю. Вядома, яна апраналася лепш за ўсiх, як для мяне. Модным i стыльным хадзiў тата. У яго былi гарнiтуры i чаравiкi, прывезеныя з-за мяжы. А мама любiла нашае. Толькi аднойчы яна доўга насiла модны плашч. Цяпер гэта выглядяе дзiўным. У сярэдзiне 1960 х пачаўся бум балоневых дажджавiкоў. Цёмна-брунатныя, зеленавата-балотныя, чорна-сталёвыя плашчы з сiнтэтычнага, падобнага да цэлафану рэчыва захапiлi свядомасць насельнiкаў СССР. Калi ты не меў балоневай апранахi, ты быў не зусiм чалавекам. Тата прывёз маме з Масквы брунатна-шакаладны плашч. «Яго можна скласцi ў сумачку i надзець, калi пойдзе дождж». Жанчыны толькi i чакалi гэтага дажджу, каб дастаць i надзець наймаднейшае. Я вельмi любiў маму ў шакаладным плашчыку. А яна ганарылася тым, што тата здалёк прывёз ёй такую модную рэч... Некалькi гадоў таму тата падараваў маме выдатнае футра. Яна вельмi радавалася падарунку, але насiць не насiла. Надзела колькi разоў i павесiла ў шафу, а потым i зусiм перадарыла яго ўнучцы, маёй Ядзi. Сумна, калi такiя рэчы перадорваюцца. I сказаць нiчога не скажаш.

Ідэалiзацыя

Цi iдэалiзую я вобраз мамы? I так, i не. Каго яшчэ мне любiць i ўсхваляць, як не яе? Тату? Я спазнiўся са словамi прыязнасцi i павагi. Таты няма з намi. Адной з прычынаў яго хуткага згасання была любоў да алкаголю. Мама страшэнна перажывае i нервуецца, калi даведваецца, што я цi брат выпiваем. Не гавару з ёю на тэму п’янства. А яна мяне папярэджвае: «Бачыла сон, як цябе сустрэў наш сусед Караткевiч (ён таксама заўчасна пакiнуў гэты свет праз гарэлку), як ён паклiкаў цябе пайсцi разам з iм. Я прачнулася i не змагла заснуць ажно да ранiцы. Так што, налiваючы чарку, ведай: гэта ён цябе клiча». «А тата мяне не клiча?» – падумаў я i змаўчаў. Нiкога я не iдэалiзую: нi сябе, нi маму сваю.

Споведзi

Калi думаць, што ў бiблiятэку прыходзяць адно разумныя i выхаваныя людзi, можна моцна памылiцца. Наколькi кнiжкi трапляюцца разнастайныя, настолькi стракатыя ў iх i спажыўцы. Што ўжо казаць пра чытачоў часопiсаў ды газет! Асаблiва надакучлiвыя прыходзяць напрыканцы працоўнага дня. Мама сабралася зачыняцца, а тут увальваецца нейкi чытач з гучным голасам i пачынае на ўсё памяшканне пераказваць газетныя навiны. Бiблiятэка – цiхае месца, цi прынамсi мусiць быць такiм. З’яўленне шумлiвага чытача i несвоечасовае i недарэчнае. Але паспрабуй скажы, што бiблiятэка зачыняецца. Мама i не казала. Ну няма дзе выгаварыцца чалавеку! Цэрквы i касцёлы пазачыненыя стаялi. Вось i хадзiлi людзi ў бiблiятэку, да маёй мамы, як на споведзь. Хто навiны пераказаць, а хто пра самае патаемнае распавесцi. Мама нiкому нiколi тыя споведзi не пераказвала, чым вельмi ганарылася i ганарыцца дасёння. А калi хто i быў навязлiвы i надакучлiвы, дык яна спакойна трывала i такiх.

Вока

За мамiну прыгажосць я перажываў заўсёды больш, чымсьцi за яе здароўе. Лiчыў, што знешнасць i адлюстроўвае яе стан. Наколькi памыляўся, яшчэ пытанне. Калi мама адчувае сябе добра, яна i выглядае выдатна. Сам такi. Таму, калi ў мамы захварэла вока, я заперажываў. Яно нiбыта выкацiлася наперад, зрабiлася вялiкiм, немiрготкiм. Ягоная нерухомасць i блакiтная празрыстасць палохалi мяне. А тое, што мама з хворым вокам хадзiла ў сваю бiблiятэку, – абурала. «Ну што ты ходзiш на працу? Пабудзь дома!» – «Ну як гэта людзi застануцца без кнiжак, без часопiсаў новых, без свежых тыднёвiкаў? Сам падумай!» Мамiна вока мне, бясспрэчна, даражэйшае за ўсiх яе чытачоў, але забаранiць ёй хадзiць на працу не змог. А трэба было б. Добра, што вока вылекавалася, а мамiна прыгажосць вярнулася.

Помнiк i лавачка

Якi помнiк паставiць на татавай магiле? Мы з братам бясконца гэта абмяркоўваем. Крыж? Камень? Якi надпiс? Цi скульптуру рабiць? Цi архiтэктару праект замовiць? Знаёмыя не надта ахвотна гавораць на тэму могiлак i мемарыялаў. Цi то пабойваюцца. Цi то занадта асабiстай справай лiчаць. Мама сказала: «Рабiце што заўгодна, а мне толькi лавачку пастаўце». Атрымалася – лавачка пры татавай магiле на Кальварыйскiх могiлках i ёсць галоўнае ў помнiку, астатняе можа быць якiм заўгодна, а лаўка мусiць быць найлепшай, бо яна – для мамы.

Чаравiкi

«Мама, а чым ты чысцiш чаравiкi?» – спытаў брат, калi мы, папiўшы гарбаты, абувалiся i збiралiся сыходзiць. «Нiчым не чышчу, абцiраю вiльготнай анучкай i ўсё. Тата займаўся абуткам, i сваiм i маiм», – мама заплакала. Бацькi пражылi разам сорак чатыры гады, мама ўсё яшчэ не змiрылася з татавай смерцю, не можа рабiць тое, што звычайна рабiў ён. Балюча на гэта глядзець, горка пра тое думаць.