Текст книги "Разумная дзевачка [Маленькая аповесьць пра адно дзяцінства]"

Автор книги: Ніл Гілевіч

сообщить о нарушении

Текущая страница: 4 (всего у книги 5 страниц)

Крыж на ростанях

Тою сонечнай чэрвеньскай раніцай позна, як заўсёды ў нядзелю, паснедаўшы, Ніна збіралася збегаць з сяброўкамі на ўзлесак – паглядзець, ці не даспелі першыя суніцы, якія ўжо, бачыла сама, пачалі чырванецца. Але мачыха затрымала – загадала пакалыхаць у калысцы сваё крыклівае малое. Хлопчыка, па настаянню маці, назвалі Жорам – надта ж ёй падабалася гэта імя; казала, у іх вёску з Ленінграда прыязджаў далёкі сваяк іхніх суседзяў Жора – чубаты, залатазубы малады мужчына, проста пісаны прыгажун. Ну вось і пакіравалася гэтым ідэалам. Іван Рыгоравіч ад яе выбару ў захапленне не прыйшоў, хутчэй наадварот, але спрачацца не стаў: Жора дык Жора, хай будзе так, як яна хоча. Зрэшты, Георгій – у святцах імя адно з самых пашанотных...

Ніна патроху прывыкла да немаўляці, углядалася ў яго тварык, калі ён спаў, і хлопчык здаваўся ёй усё больш сімпатычным, пранікалася пачуццём шкадавання, калі ён голасна плакаў. Цяпер яна пачала паціху калыхаць яго ў падвешаных на вяроўках ночвах і суцішаць песенькай, якую неаднойчы чула ў тых сем'ях сваіх сябровак, дзе былі малыя дзеці. «Люлі, люлі, люлі, прыляцелі куры, селі на варотах, у чырвоных ботах, сталі сакатаці, што курачкам даці? Ці жменю ячменю, ці гароху троху?..» I як надзіва – няўжо ад яе пяшчотнага голасу? – Жора хутка супакоіўся і заснуў. Якраз тады, калі ў хату зайшоў бацька. Зайшоў ён, было бачна, у нейкім моцным узрушэнні.

– Страшная навіна, Ліда: вайна пачалася. Германія аб'явіла нам вайну. – Павярнуўся да Ніны і сказаў, нібы дарослай, тое самае. – Вайна пачалася, дачушка. На нашу краіну напалі немцы. Сёння на досвітку...

Чуючы такі ўстрывожаны бацькаў голас, Ніна глядзела на яго спалоханымі вачыма, а што сказаць – не ведала. Маўчала і мачыха. А потым – азвалася:

– То, можа, сюды яны не прыйдуць?

– Не павінны. Хоць армія ў Гітлера вельмі моцная. Амаль жа ўсю Еўропу заваяваў.

Памаўчаўшы, сказаў:

– Я вось што рашыў, Ліда: трэба адвезці цябе з дзецьмі ў Гаравец, да тваіх бацькоў. Бо калі раптам мяне мабілізуюць – усё роўна заставацца табе тут адной нельга, бо не справішся без дапамогі. Так што збірай манаткі, складайся. Я пайду да старшыні, дамоўлюся наконт каня, можа, заўтра і выедзем.

У Гаравец, на радзіму мачыхі, – а гэта на другім краі раёна, кіламетраў за трыццаць, – выехалі назаўтра перад абедам. Ніна раней у Гараўцы не была і ў дарозе трохі хвалявалася: а якія яны, тыя бацькі Ліды Паўлаўны, як яны яе прымуць і як яна будзе ў іх жыць? А якія там вясковыя дзеці – ці пасябруе яна з імі?.. Апоўдні былі ўжо там – у невялікай утульнай вёсачцы, аточанай балоцістай лугавінай, апаясанай плыткай рачулкай, парослай кустамі. Спакой і цішыня панавалі ў наўколлі, і цяжка было паверыць, што недзе на гэтай зямлі ўжо ваўсю грыміць і палыхае агнём вайна. Праўда, пакуль ехалі, колькі разоў бачылі, як на захад праляталі самалёты, а пры пераездзе шашы давялося пачакаць, пакуль прамчыцца паток грузавікоў з ваеннымі ў кузавах. I тата гаварыў пра вайну, і абураўся вераломствам ворага, і Ніна прагна лавіла і ўбірала ў сябе кожнае яго слова. I радавалася, што яму як дырэктару школы дадзена адтэрміноўка – гэта значыць на фронт пакуль што не забяруць.

З пытання пра вайну пачалася і сустрэча з бацькамі мачыхі – ужо на вуліцы, каля ўрослай у зямлю хаціны, дзе Іван Рыгоравіч сказаў возчыку спыніцца. З падворка без варот і весніц выйшлі старыя – дзед і баба маленькага крыклівага Жоры.

– Вось гэта – дзед Павал, а гэта – баба Ева, – сказаў, павярнуўшыся да дачкі, што спрытна саскочыла з возу, Іван Рыгоравіч.

– Добры дзень, – падкрэслена павіталася Ніна. Але ў адказ нічога не пачула. Увогуле ёй здалося, што на яе не звярнулі ўвагі. Баба Ева адразу ж, са словамі: «Ну дай жа мне яго, дай гэтага разбойнічка!», прыняла з рук дачкі Жору. А дзед Павал наблізіўся да зяця і ціха спытаў:

– Што самае новае ты ведаеш, Іван? Можа, адагналі немца за граніцу? Бо нам тут, у гэтых кустах, ніхто нічога не кажа. Вайна, вайна, а дзе яна, тая вайна, ці яна і сюды прыйдзе, ці яе астанавілі?..

– Нічога пэўнага не ведаю і я, – адказаў Іван Рыгоравіч. I дадаў: – Усё можа быць. Можа стацца, што прыйдзе і сюды. Як нашы генералы ўмеюць ваяваць – паказала вайна з фінамі.

Гэтага апошняга Ніна не зразумела, у думках яе нешта не спалучылася. З размоў дарослых і з піянерскіх газет яна ведала, што белафінаў Чырвоная Армія разграміла і адкінула далёка ад Ленінграда, які яны хацелі захапіць, а тут, у словах таты, як бы нейкі намёк на іншае?

Пасля таго, як былі перанесены ў хату рэчы, Іван Рыгоравіч запрасіў і Ніну:

– Ну, хадзем, дачушка, паглядзі, дзе ты будзеш жыць.

I яна пайшла побач з ім у хату. Перад парогам яе запыніла баба Ева:

– Пачакай! Дай я цябе перахрышчу пры першым уваходзе – каб усё добра было. Пастой і паглядзі на мяне хвілінку.

Ніна трохі спалохалася: як гэта – перахрышчу? Гэта няможна! Мяне ж толькі што, перад самымі канікуламі, прынялі ў піянеры! А піянерам верыць у Бога забаронена. Ды і сам тата казаў, што ніякага Бога няма, што гэта папоўскія выдумкі... I яна задрала галаву, каб глянуць бацьку ў твар і пачуць, што скажа ён. А ён і сказаў:

– Не бойся, Ніначка, тут нічога дрэннага няма. Так трэба – паводле даўніх народных звычаяў.

Ніна здзівілася, што «тут нічога дрэннага няма», але паслухмяна падняла вочы на бабу Еву. Тая тройчы перажагнала дзяўчынку і тройчы сплюнула. I Ніна, якая ніколі праз падобнае не праходзіла, адчула, што апрача зразумелага і звыклага, у жыцці ёсць шмат такога, што ўспрымаецца ёю як нешта незвычайнае, загадкавае, таемнае. Калі, як сказаў тата, «так трэба», дык а ці трэба іначай, наадварот? Хрысцяцца тыя, што вераць у Бога, а навошта яна перахрысціла мяне?

– Хадзі, я пакажу табе, дзе ты будзеш спаць і дзе будуць ляжаць твае апраткі, – сказала баба Ева і павяла Ніну за перагародку, якая аддзяляла «кухню» ад «святліцы».

Тыдні праз два Ніна, якая вельмі любіла слухаць, што гавораць дарослыя, пачула: немцы ўжо занялі іх мясцовасць і пайшлі далей, на Віцебск. З гэтага часу для яе пачало ўсталёўвацца жыццё зусім іншае, хоць і не па віне немцаў, якіх тут, у Гараўцы, пакуль яшчэ ніхто не бачыў. На яе звалілася шмат гаспадарчых і хатніх абавязкаў: прагнаць у поле карову, напасвіць на выгане свінню з парасятамі, нарваць для свіней жа сакавітай травы ў кустах, а галоўнае – калыхаць Жору. Заданні гэтыя ёй давала перш за ўсё баба Ева, якая не любіла, калі ўжо не малое дзіця (дзесяць гадоў!) нічога не робіць, а «б'е лынды». Не паслухацца бабы Евы ці мачыхі Ніна баялася і рабіла ўсё, што загадвалі. Пагуляць з вясковымі дзецьмі на вуліцы – у яе не было часу.

Але цягнуліся гэтыя Нініны клопаты нядоўга – можа, усяго толькі які месяц. Аднойчы перад полуднем, у сухі неспякотны дзень, да іх у хату ўляцела дзеўчанё – адна з Нініных новых сябровак – і гукнула:

– Нінка! Хадзі скарэй! Твая мама ў нас! – і, павярнуўшыся да Івана Рыгоравіча, ужо спакайней дадала: – I вас прасілі прыйсці таксама.

Ніну – як токам ударыла. Усё абарвалася ўнутры. Ледзь не падкасіліся ногі. На міг захлынулася дыханне. А тады – вырваўся голас:

– Мама?.. Мая мама ў вас?

– Ну! Скарэй ідзі! Яна чакае! Там і сястра твая!

– Ліпа? I Ліпа прыйшла?.. Тата! Тата! Я пабягу!..

I кінулася кулём з хаты, нават паперадзе сяброўкі.

Маці і Ліпа яе чакалі на падворку, каля ганачку. Божа, якая прыгожая мама! У свеце няма прыгажэйшых! Нібы яшчэ і памаладзела за гэты час. А як вырасла Ліпа – амаль дарослая! Дык дзіва што: ёй ужо трынаццаты. Ніна яшчэ на подбегу развяла рукі і – нібы якаясь няведамая сіла падняла яе з зямлі і кінула ў абдымкі маці. «Мамачка! Мамачка!» – крычала, павісшы ў маці на шыі, і тулілася да яе, і плакала. Заблішчэлі слязьмі вочы і ў Марыі Захараўны. Яна расчапіла Нініны рукі і апусціла яе долу.

– Ты ж ідзі з Ліпай паздаровайся, – сказала.

I Ніна падышла да сястры, якая таксама выцірала хусцінкай слёзы, і яны абняліся і пацалаваліся.

– Ліпачка! Ліпачка! Як я сумавала без вас! Як хацела ў Мурожніцу!..

Гледзячы, як плачуць ад радасці ўсе трое, не стрымала слёз, стоячы ў расчыненых дзвярах, і гаспадыня хаты. Тым часам на падворак зайшоў і Іван Рыгоравіч.

– Здраствуй! – суха, ціха сказаў да Марыі Захараўны.

– Здароў, – неяк амаль абыякава адказала на звыклы манер госця.

– Здраствуй, Ліпачка! – павітаўся, ледзь-ледзь усміхнуўшыся, са сваёй большай і, прытуліўшы да сябе, моцна пацалаваў.

– Дык вот... прыйшлі забраць Ніну, – не адвёўшы ні хвіліны часу на ўзаемныя роспыты, абвясціла Марыя Захараўна.

– Я ведаю, – сумна кіўнуў галавою Іван Рыгоравіч. – Напэўна, так будзе лепш. Тым больш што зусім невядома, якая доля чакае тут мяне самога... Вайна толькі пачалася, усё яшчэ наперадзе...

Толькі цяпер Ніна скеміла, што забяруць адну яе, а тата застанецца тут. I радасць яе імгненна прыпагасла. Калі яна часам думала, а гэта бывала нярэдка, пра вяртанне ў Мурожніцу, то нібы само сабой разумелася, што яны з татам вернуцца разам, і ўсё будзе так, як было некалі, як яна помніла ад самага пачатку сваёй памяці. А вось жа выходзіць, што так не будзе, што яны пойдуць і... будуць жыць там без бацькі. Ніна нават памкнулася, каб сказаць: «Дык а тата? А тата не пойдзе?..» – і стрымалася, асеклася, спалохалася пачуць: «Ну вядома ж, не пойдзе...»

– Ідзі, Ніна, збяры свой адзетак і абутак, што там яшчэ хочаш забраць, складзі і звяжы ў хатуль. Мы з Ліпай будзем чакаць цябе тут, – сказала Марыя Захараўна. Сказала дачцэ, але так, каб бацька зразумеў, што гэта для яго сказана. I хоць бацька зразумеў – дадала: – Памажы ёй...

– Складзёмся, – відочна панікла адказаў Іван Рыгоравіч, доўгім сумным поглядам паглядзеў на былую жонку і рушыў на вуліцу. За ім – Ніна.

Вядома ж, Марыя Захараўна не хацела пабачыць тую, што стала жонкай яе былога мужа.

Гаспадыня хаты, якая ўсё стаяла ў дзвярах, а цяпер сышла на ганак, кашлянуўшы, на знак пачцівага папярэджання, сказала:

– Божа прамілы! I гэта ён прамяняў вас – такую жанчыну – на гэну гамзатую недалэнгу? Во асляпіў Бог чалавека!

– Мусіць, так трэба было, – сказала Марыя Захараўна. – Мусіць, так на раду напісана...

Адышлася і села на лавачку каля штыкету, даўшы зразумець, што пра «гэта» гаварыць не хоча.

Праз чвэртку гадзіны Іван Рыгоравіч і Ніна вярнуліся. Невялікі хатуль з Нінінымі пажыткамі нёс бацька. Ён быў пераапрануты ў выхадныя касцюмныя штаны і чыстую белую кашулю. Марыя Захараўна, Ліпа і Ніна развіталіся з гаспадыняй. Іван Рыгоравіч выйшаў з імі на вуліцу і там сказаў:

– Я трохі правяду вас, да крыжа, што на ростанях...

Пайшлі ўсе адным шэрагам, дзеці – пасярод, па краях – бацька і маці. Ніна – поруч з маці, ішла і раз-пораз зіркала, задзіраючы галаву, матулі ўтвар, як бы ўсё яшчэ не верачы, што гэта ява, а не сон.

– Як ты пажываеш, Ліпачка, чым займаешся? – спытаў Іван Рыгоравіч. – Ты ўжо такая дарослая. Маме памагаеш?

I Ліпа пачала бацьку расказваць. Скарыстаўшыся гэтым, Ніна кранула маці за руку і дала знаць вачыма, што хоча ёй нешта сказаць па сакрэце. Маці крыху нахілілася да яе і пачула: «Мама, давай мы папросім тату, каб і ён пайшоў з намі...» – «От, выдумляеш! – ціха буркнула маці. – Вунь, крыж ужо, будзем развітвацца...»

Так, яны падыходзілі да крыжа, зусім нядаўна пастаўленага на ўскраіне вёскі, дзе дарога дзеліцца на дзве – направа і налева. Высокі дубовы крыж, павязаны белым ільняным рушніком, укапалі тут па прыходзе немцаў з патрабавання старых набожных кабет – каб вайна, з Божай волі, не прынесла ў Гаравец бяды-гора. Першай спынілася маці.

– Усё, развітвайцеся, – сказала.

Іван Рыгоравіч паклаў каля крыжа хатуль, па чарзе абняў і пацалаваў дачок. Першай – меншую.

– Да пабачэння, Ніна. Даруй, што табе было часам кепска ў мяне. Даруй, дачушка. I будзь малайчынай.

– Да пабачэння, Ліпа. Глядзі ж – не давай у крыўду Ніну, памагай ёй. I сама трымайся з годнас-цю, ты ўжо вялікая...

– Ну, шчасліва, – кіўнуў галавой Марыі Захараўне, якая тым часам падняла з долу і закінула за плячо Нінін хатуль.

– Шчасліва, – гэтаксама кіўнуўшы, адказала Марыя Захараўна.

I пайшла. За ёй – Ліпа. За Ліпай – Ніна. Ступіўшы два крокі, Ніна рэзка павярнулася і кінулася бацьку на грудзі, абшчапіла за шыю рукамі і доўга не адпускала, і плачучы прыгаворвала: «Татачка! Я люблю цябе, татачка! Ты вяртайся да нас, вяртайся!» I глянула яму ў твар, і ёй стала яшчэ балючэй: у бацькі торгаліся і крывіліся вусны, а з вачэй каціліся па шчоках слязіны.

Праз кожныя дзесяць-пятнаццаць крокаў дочкі азіраліся: бацька, засланяючы сабою крыж, стаяў там жа – высокі, зграбны, у цёмных штанах і белай кашулі. Яны махалі рукой яму, а ён – ім. I так было шмат разоў; памахаўшы, яны даганялі маці, а потым прыпыняліся і азіраліся зноў. I зноў махалі.

– Мама, ён усё яшчэ стаіць там, каля крыжа, – сказала Ніна.

Маці нічога не адказала.

Нарэшце дарога пачала загінацца за бярозавы гай, за якім вёскі ўжо відаць не будзе. Вёскі і крыжа на ростанях. I яго – каля крыжа. Ніна і Ліпа зразумелі гэта, і азірнуліся ў апошні раз, і доўга махалі яму, а ён – ім, і ўсё заставаўся на месцы. Убачыўшы, як далёка адышла маці, сёстры кінуліся яе даганяць.

Усё! За дрэвамі цяпер ужо яны яго не ўбачаць. Усё...

Убачыць бацьку ім не давядзецца ўжо ніколі. Пасля вызвалення Беларусі ад немцаў даведаліся, што напрыканцы таго лета, ці мо ў самым пачатку восені, ён пайшоў з дому і не вярнуўся. Нібыта сказаў, што павінен праведаць недзе ў суседнім раёне радню, а каго і дзе дакладна, – не сказаў. Ніхто са сваякоў і добра знаёмых ні тады, ні пазней яго не бачылі. I ўжо дарослыя пасля вайны дочкі ніякага следу аб ім адшукаць не змаглі. Прапаў без вестак. Але і гэткага дакумента ім ніхто не выдаў.

Прайшоўшы вёрст сем-восем, яны прыселі на колькі хвілін адпачыць. Да Мурожніцы ім ісці два поўныядні, начаваць будуць апаўдарогі, у Стайках, у далёкай радні па дзеду Захару. Адпачынку яшчэ магло б і не быць, але яго ненаўмысна справакавала Ніна:

– Ой, мама, Ліпа! Вы ж не ведаеце, якога мне тата купіў матэрыялу на сукенку, калі мы былі ў Віцебску! Мамачка, развяжы хатуль, я вам пакажу. Ен там спадыспаду, пад адзеннем. Ой, як ён мне падабаецца! Такі яркі цёмна-бардовы. Прыгожы-прыгожы!

Маці не хацелася тут, пры дарозе, распакоўвацца, але цікаўнасць перамагла. I яны прыселі на мурожнай узбочыне, і маці развязала хатуль. I бацькавага падарунка ў ім не аказалася. Перабралі кожную рэч – няма!

– Можа, забыліся пакласці? – глянула Марыя Захараўна на абмерлую ад страшнай здагадкі Ніну. – Вываліцца ж ён не мог, хатуль увязаны.

– Яна ўкрала яго! Яна ўкрала! – затрэслася ад плачу Ніна. – Мы з татам паклалі яго на самы ніз, каб не пакамечыўся. Яна ўкрала яго!

– А яна памагала вам складацца?

– Памагала, нават і хатуль звязвала. Тата пайшоў за шафу пераапранацца, а мне яна сказала схадзіць у агарод – вырваць тры агуркі ў дарогу... Мамачка, давай вернемся! Мамачка!

– Каб раней агледзеліся, яшчэ за вёскай... А столькі прайшоўшы, – скрушна прамовіла Ліпа, аднак жа паглядзела на маці: а можа, яна прыме рашэнне – вярнуцца? Гнеў у сясцёр быў такі полымны, што яны гатовы былі кінуцца бегма назад.

– Не ўжо, мае дзеткі, – уздыхнула Марыя Захараўна. – Хай ёй спатрэбіцца на... – Пахітала галавой і пагардліва дагаварыла: – Гэта ж трэба: у дзіцяці бацькаў падарунак украла!..

Разумная дзевачка

Мінуў тыдзень, як Ніна жыве ў Мурожніцы. Адразу ж аднавіла сяброўства з дзяўчаткамі-равесніцамі, якіх больш за два гады не бачыла. Найперш – з Веркай і Клаўкай, дужа ж яны горнуцца да яе, аж наперабой стараюцца завалодаць яе ўвагай. Можа, яшчэ і таму, што адчулі: Ніна трохі нейкая не такая, як яны, трохі розніцца. Апранута, праўда, зусім не багата, у паркалёвае, але ў крамнае, а, напрыклад, у Веркі спаднічка кужэльная, даматканая. А яшчэ – і кофтачка, і сарафанчык у Ніны надзіва чыстыя, вы-мытыя, і яна пільнуецца, каб не запэцкаць іх. Далі дзеці спелых вішань – дык костачкі асцярожна выплёўвае сабе ў жменю, а не так, як усе і хлапчукі, і дзяўчынкі: чым далей костачка з роту паляцела – тым лепш, тым болын гонару. А яшчэ і падстрыжана Ніна пад хлопчыка. У іх – у каго доўгія пасмы ці коскі на шыі, а ў яе – хлапечая грыўка спераду, прыгожа зачэсаная набок.

Гаворыць Ніна гэтак жа па-вясковаму, як і яны, але зноў жа – як бы трохі і не гэтак. Калі Верка абачліва яе засцерагла: «Не ступай тут, у курынае г... ўлезеш!», – Ніна яе тут жа паправіла: «Так гаварыць няможна, трэба гаварыць: курыны памёт». Так вучыў яе колісь тата, тлумачыў, што казаць грубыя словы – гэта вельмі дрэнна, што культурныя, паважаныя людзі так не робяць. I яна гэта помніла. Яна і ў Замчышчы чула – і ад дарослых, і ад дзяцей – шмат грубых і зусім брыдкіх слоў, але сама не дазваляла сабе іх ніколі, дзяцей жа часта і папраўляла.

– Нінка-а! Хадзі ў мячыка гуляць! – даляцела праз адчыненыя вокны ў хату. Клікала Верка. У яе быў досыць ладны, як вялікі яблык, скачаны з каровінай нільсці, мячык. Гумовых мячыкаў тады ў вёсцы не было, і дзеці карысталіся самаробнымі – з пільсці. Вясной, калі каровы лінялі, гэтую пільсць саскубвалі з іх бакоў і клубоў жменямі, яна лезла лёгка – сама прасілася, і каровам гэта саскубанне падабалася – не было так, як у старым «кажуху», горача. Вядома, гэтакі мячык, у адрозненне ад гумовага, быў зусім няпругкі, не адскокваў ад зямлі, і аднак жа радасці малым прыносіў нямала.

Ніна выбегла з хаты. Верка, вядома ж, была не адна, з ёю – і неразлучная Клаўка.

– Хадземце да школы, – прапанавала Верка. – Там шмат месца ў двары, добра гуляць будзе.

Школа – у канцы вуліцы. Перадапошняя хата – старога Антося Цалавека. Сапраўднае прозвішча – Грабнёў, але за вочы яго ніхто ў вёсцы па прозвішчы не называў, усё жыццё Антось пражыў Цалавекам. Родам ён быў з-пад Невеля, дзе беларусы «цокаюць», і замест «чалавек» гаварыў «цалавек», – так і прыляпілася назаўсёды мянушка. Яшчэ з вясны стары стаў пачувацца кепска, нейкая хвароба ўсялілася ў нутро, у страўнік. Калі б гэта да вайны – дык з'ездзіў бы ў мястэчка ці ў Віцебск у бальніцу, а цяпер – дзе табе якая бальніца; яны то ёсць, але ў іх адно параненых ды хворых немцаў лечаць, ну і паліцаяў, вядома. А простых людзей з вёскі і на парог не пускаюць.

Калі сяброўкі праходзілі міма яго двара, Верка ўзяла Ніну за руку і прытрымала.

– Вунь, – сказала амаль шэптам, – Цалавек кошык пляце. Ён такія прыгожыя кошыкі робіць! I на бульбу, і на грыбы, і на ягады ці вішні, і яйкі на базар вазіць. На бульбу – з ракіты, з дубцоў, а гэныя – з белага карэння. А на яйкі – дык нават з плеценым вечкам, каб зачыняць.

– Давайце падыдзем паглядзім, – прапанавала Ніна. – Я ніколі не бачыла, як робяцца кошыкі.

Клаўка і Верка не вельмі ахвотна, але згадзіліся. Ім хацелася гуляць у мячыка, але калі Ніна просіць... Дзед Антось сядзеў на нізенькім зэдліку і даўжэзным белым коранем, расшчэпленым напалам, заплятаў другі «рог» новага кошыка. Долках ляжаў цэлы скрутак каранёў яшчэ не абчышчаных, і ад іх ледзь улоўна цягнула смалой. Ляжалі і нядоўгія арэхавыя пруты, некаторыя ўжо таксама рас-шчэпленыя напалам, – матэр'ял на «скабкі».

– Здрастуйце! – сказала за ўсіх трох Ніна.

– Драсты, – адказаў дзед Антось, не адрываючы вачэй ад кошыка. Што ідуць дзеці, ён заўважыў, калі яны былі яшчэ ў варотах. – Чаго прыйшлі? – спытаў зусім не ласкавым тонам. Цяжкая, падазроная хвароба ласкі-дабрыні старому не дадавала.

– Во Нінка хоча паглядзець, як робяцца кошыкі, – адказала Клаўка.

– Яна ніколі не бачыла, – дадала Верка. Стары на гэта нічога не сказаў, – можа, і таму, што ад варот ужо ішоў да яго гэткі ж сівабароды і маршчыністы дзед Павал, даўні, з маладых гадоў, ягоны сябар.

– Драсты, Антось!

– Драсты...

– Карэнне сам драў ці, можа, унук падахвоціўся?

– Дзе там – унук!.. Сам схадзіў. Але з лесу ўжо чуць прыцёгся. Канчаюцца ўжо мае сілы зусім, – уздыхнуў Антось. – Канчаюцца, ідры яго ма...

– От жа, брат, і яно, – не ведаючы, чым падуцешыць сябра, сказаў, абы не маўчаць, дзед Павал. – Былі маладыя – былі дужыя, а цяпер...

– Сядай, чаго ты стаіш, – паказаў Антось рукою на таўшчэзную калодку.

– Ды наседзеўся... Сёння, можна сказаць, нічога і не робіў такога. У пуні трохі парадкаваў, азярод падрамантаваў – адну жэрдку заклініць прыйшлося, рассохлася...

Тым не менш, дзед Павал спаважна ўсеўся на калодку. Старыя гутарылі, зусім не звяртаючы ўвагі на трох басаногіх пігаліц.

– Адкуль жа будуць сілы, калі амаль нічога не ем, – скардзіўся сябру Антось. – Што ні паставіць Грыпіна – нічога ў рот не лезе. От і цяпер: чую, што есці хочацца, смокча, а што я з'еў бы – не ведаю. Ні тых буракоў не хочацца, ні таго халадніку, ні той груцы... Ні бялёнага, ні затоўчанага... Што б я з'еў, каб усмак, каб хацелася – не ведаю...

I раптам – нягучны, чысты дзіцячы голас, ды такі спагадлівы, такі добры, шчыры:

– Дзед, а ці з'еў бы ты цяпер каўбасы? Іншай болынай смакаты, як каўбаса, Ніна ўспомніць не магла. О тая духмяная, мяккая, з чыстага мяса каўбаса, што тата прывозіў з Віцебска! Ды яшчэ з белымхлебам, таксамавіцебскім, калачом называўся. Во было тады радасці ў хаце! Успомніла – і аж у самой юркаўкі пайшлі за язык, пачала глытаць іх.

Дзеда нібы штось тузанула знутры. Пальцы перасталі цягнуць корань і замерлі на недаплеценым «розе».

– О, каўбасы я цяпер з'еў бы! О, каб мне цяпер каўбасы! – выгукнуў ён і, падціскаючы вусны – у шкадаванні, што яе няма – заківаў галавою. – Каўбасы то я, пэўна, з'еў бы!..

Толькі пасля гэтага ён глянуў на дзяўчатак: а хто ж гэта сказаў, хто гэтак умасціў яму? Крыху паперадзе сябровак стаяла Ніна – на ёй і спыніў ён пагляд бляклых, выцвілых, некалі сініх вачэй.

– Гэта ты сказала?

– Я, – кіўнула галавой Ніна.

– Вот разумная дзевачка! – пахваліў Антось. I прыгледзеўся: – А чыя ж гэта ты будзеш? Нешта я цябе як бы не бачыў у нас, во тых жа дык я бачыў, ведаю...

Заместа Ніны голасна залапаталі наперабой «тыя» – Клаўка і Верка.

– Гэта цёткі Мані Ніна!.. Яна тут два гады не жыла!.. Яна нядаўна тут. Жыла недзе з бацькам, а цяпер вярнулася...

– А-а-а, гэта Маніна! – нібы ведаў і ўспомніў забытае Антось. – Я чуў, казалі, што Кавалёва кінутуюдачушку прывяла... Дыкгэта ты, значыцца? Вот разумная дзевачка! Разу-у-умная! – яшчэ раз пахваліў, хітаючы галавой, хворы дзед.

Але ў Ніны імгненна сапсаваўся настрой: балюча кальнула ў сэрца слова «кінутая», якім яе дапякала ў Замчышчы мачыха. Яго было няўсцерп слухаць: кожны раз забівалася ў куток і ціхенька хліпала ў нос ад крыўды. Відаць, баючыся, што дзед яшчэ можа нешта сказаць непрыемнае, павярнулася і ціха кінула сяброўкам:

– Хадземце!..

Вечарам, ужо калі села сонца, стары Антось стаяў, аблёгшыся грудзьмі на вароты, і глядзеў у канец вуліцы, адкуль унук Толік павінен весці напасвеную Субоню. Аднаго, «агульнага» пастуха, як было да вайны, пры калгасе, цяпер у Мурожніцы не наймалі – кожны сваю карову пасвіў сам. Стары ведаў, што Толік будзе на пашы аж да шарай гадзіны, калі пачынае садзіцца раса і каровы надта смачна скубуць, і гэта цешыла дзеда: добры гаспадар расце, малы, а разумее, бач, і клапоціцца. Вось і жанчыны з сярпамі ідуць купкай – таксама не спяшаліся пакінуць постаці на загонах, – хочуць хутчэй, пакуль стаіць пагода, закончыць жніво. Сярод жней Антось убачыў і Маню Кавалёву. Калі жанчыны, даўшы яму «добры вечар!», ужо прайшлі міма, стары, бы схамянуўшыся, гукнуў:

– Маня! Пачакай!

Маня спынілася і азірнулася. Цалавек загрэбваў перад сабой рукою – зваў жанчыну вярнуцца.

– Хадзі сюды, Маня!

Трохі здзіўленая і насцярожаная, бо – навошта яна гэтаму старому цяжка хвораму чалавеку, Маня падышла.

– Гэта твая дачушка – у шэрым сарафанчыку, з грыўкай, як у мальца? – спытаў, хоць ужо ведаў, што Маніна, Антось. Спытаўтакім тонам, які зусім не абяцаў нейкую прыемную навіну.

– Ну, мая, – яшчэ больш насцярожылася жанчына і ўжо памкнулася ўдакладніць – «што, утварыла нешта?» – але Антось апярэдзіў:

– От жа разумная дзевачка! – сказаў, хітаючы галавою. – Якая разумная дзевачка!

Маня аж разгубілася ад нечаканасці і не ведала, як на гэта азвацца: ну не хваліць жа сугалосна з ім сваё дзіця!

– А дзе вы яе бачылі? – спытала.

– Заходзіла сюды, у двор, глядзела, як я кошык пляту. Знаеш, Маня, ты ўжо як сабе хочаш, але я і для яе кошычак зроблю. На ягады, беленькі, з карэньчыкаў...

– Ды што вы, дзядзька Антось! Не трэба! – запярэчыла Маня. – Яшчэ вам не хапала клопату!

– Не, не! Ты ўжо, гэта самае, не супорся. Я ж не за плату, я проста ў падарунак, – удакладніў Цалавек. I яшчэ раз у шчырым захапленні паўтарыў:

– Якая разумная дзевачка!

Маня не стала дапытваць, чым яе меншая гэтак расчуліла старога чалавека, але дадому ішла, сама сабе ўсміхаючыся. «Разумная дзевачка! Можа, і разумная...»