Текст книги "Сірочы хлеб"
Автор книги: Янка Брыль
сообщить о нарушении
Текущая страница: 3 (всего у книги 3 страниц)
8
Неяк увечары, дома, калі маці наліла яму паабедаць з дарогі, Данік, нават не сеўшы за стол, сказаў:
– Дай мне адну залатоўку.
– Вось як! – здзівілася мама. – Навошта?
– Трэба.
Назаўтра, у школе, як толькі адзвінеў на вялікую пераменку званок і пані Мар’я выйшла з класа, Санька Сурновіч, якога ўжо называлі Матэйкам, ускочыў на парту і закрычаў:
– Увага, увага! Сёння Малец частуе! Рыхтуйцеся, хто галодны!..
– Я галодны! А я галаднейшы! Давай, Данік! Чым частуеш? – закрычалі хлопцы.
Данік сядзеў за партай і толькі ўсміхаўся.
– Чым я цябе пачастую? Свежым снегам? Што ён выдумаў!
I Сівы штурхануў свайго сябра, Саньку Сурновіча, пад бок: маўчы!..
– Эй, снеданне нясуць! Нех жые![32]32
Няхай жыве!
[Закрыть]
З пятага класа – адтуль быў выхад на двор – увайшлі дзяжурныя. Рыжы і кучаравы Абраша Цымес, сын каваля Ярухіма, надзьмуўшыся, нёс перад сабою бачок з гарачай кавай. За ім ішла, несучы два накрытыя сурвэткамі кошыкі, Аня Нупрэвіч, па мянушцы Каза, бойкая, крыклівая дзяўчынка з рубцом-разрэзам на верхняй губе.
– Г-гоп! – паставіў на стол бачок Абраша Цымес.
– Чаго напалі? – закрычала Каза на дзяцей. – Не ўсе адразу!..
У школе быў нядаўна заведзены такі парадак, што дзецям выдавалася «бясплатнае падмацаванне». Кубак кавы і лустачка хлеба – заўсёды адно. Дзеці «ўжэнднікаў» і паліцэйскіх падыходзілі да гэтай справы «з гонарам» – бралі толькі каву і запівалі ёю свае, дамашнія, бутэрброды. Іх пераймалі ў гэтым сынкі і дачушкі багатых яўрэяў. Іншыя дзеці елі звычайна і сваё, і школьнае. Шмат было і такіх, для каго гэты кубак кавы і лустачка хлеба былі адзіным падмацаваннем. З такіх звычайна кпілі панскія і купецкія дзеці.
Пра гэтыя іх кепікі найбольш балюча і злосна думаў Данік Малец. Ён разумеў ужо і чуў ад старэйшых, што «падмацаванне» гэтае – нікчэмныя крошкі ад тых шматлікіх падаткаў, якія паны здзіраюць з працоўных, – крошкі, кінутыя «на адчэпнае»…
– Ну, Абраша, ты – свой чалавек! Поўны, брат, налівай!
Абраша любіў гэтую справу. З чарпаком у левай руцэ, з лістом паперы ў правай (ён быў ляўша), вясёлы рыжы Цымес чытаў па спіску прозвішчы:
– Бурак Люба!
– Ёсць!
– На, палучай на чай, – і наліваў ёй чарпаком у падстаўлены кубак.
– Ян Цівунок!
– Ёсць!
– На, палучай на чай. Онэфатэр Эля! Стэфан Чачотка!..
– Ёсць! Ёсць! – адказвалі выкліканыя. Атрымаўшы «на чай», яны падыходзілі да Казы, якая выдавала хлеб.
Як толькі ўсе расселіся па партах і пачалі жаваць ды сёрбаць, Санька Сурновіч зноў закрычаў:
– Увага!
Тады Данік аберуч дастаў з-пад парты і ўзняў над галавою вялікую вязку нанізаных на шпагат абаранкаў. Яны, здаецца, ажно засвяцілі! Вялікія, салодкія, па пяць грошаў!..
– Ура! Нех жые! – закрычалі дзеці.
– Спісак давай! Чытай, Матэйка, па нашаму спіску! – скамандаваў Данік.
Санька стаў за сталом, дастаў з кішэні складзены лісток са сшытка і пачаў чытаць:
– Янка Цівунок! Біруля Ніна! Хана Партной!..
Для тых, каго ён выклікаў, Данік здымаў са шпагата вялікі, яшчэ духмяны абаранак.
I спіс, і абаранкі закончыліся разам.
– Вунь які! Ты, брат, давай усім!
– Усім не магу! Не хапіла!
I вось тады Чэсік Бэндзіньскі, сын каменданта пастарунка, усхапіўся са сваёй парты і, яшчэ не глынуўшы мамусінай булкі з маслам і сырам, закрычаў:
– Я ведаю! Ведаю ўсё!
– Што ты ведаеш? Што? – падышоў да яго Данік.
– Ну але, што ты ведаеш? – падышоў да яго і Санька.
– Усё ведаю! I скажу!
– Што ты скажаш? Каму?
– Пані Мар’і, каму ж!
– Эх ты, лупаты!
– А ты хамула! Мала вас яшчэ наглушылі!..
– Матэйка, Сівы, – па мордзе яму!..
Хлопцы не заўважылі, як з настаўніцкага пакоя ўвайшла ў клас і апынулася ў самым кірмашы іх выхавацелька. Яны пачулі толькі яе голас:
– Ціха! Што тут у вас! Я кажу – ці-ха!
Крычала яна не адна, – разам з ёю ўвайшоў пан Дулемба, якога хлопцы з пятага класа празвалі Павуком.
– Будзе ціха, халера, ці не?! – крычаў ён, натапырыўшы жоўтыя вусікі.
– Пан дазволіць, пане Каролю, я разбяруся сама, – сказала яму пані Мар’я. – Дзе дзяжурныя? Што гэта ў вас за парадак?
Абраша Цымес і Каза, абое з недаедзенымі абаранкамі і з кубкамі ў руках, толькі хацелі пачаць апраўдвацца, але Чэсік Бэндзіньскі перабіў іх. Ён падышоў да настаўніцы бліжэй і сказаў:
– Я ўсё ведаю! Гэта – камуна!
– Якая камуна? Што ты пляцеш?
– Я не пляту. Я, проша пані, усё адразу разгадаў. Гэты вось, Малец, – ён тыцнуў рукой у грудзі Даніку, – падвучыў іх сабраць грошы…
– Няпраўда, – перабіў яго Санька. – Мы не падвучвалі, мы грошай не збіралі…
– Сціхні ты! – крыкнуў Чэсік. Ён хацеў яшчэ нешта крычаць, але настаўніца спыніла яго і звярнулася да Даніка:
– Малец, ты купіў абаранкі?
– Я.
– А дзе ты ўзяў гэтулькі грошай?
– Мама дала.
– А навошта ты гэта зрабіў?
– Пані Мар’я, – умяшаўся Дулемба. – Я думаю, што ён маніць. Ты, дурань, гавары!..
Кіроўнічыха пачырванела і нейкі момант глядзела на Павука.
– Пане Каролю, – сказала цвёрда, з прыціскам, – я прасіла ўжо даць мне святы спакой. Гэта мой клас, і я сама разбяруся… Малец, навошта ты гэта зрабіў?
Данік глядзеў і не моргаў.
– У мяне сёння дзень нараджэння.
– Няпраўда! Ён маніць! – закрычаў Бэндзіньскі.
– А ты адкуль гэта ведаеш, Чэсь? – павярнулася да яго пані Мар’я. – Як можна так гаварыць пра калегу?
– Бо ён не ўсім па абаранку даў, а толькі па нейкім спіску. Вось па гэтаму – у Сурновіча!
Дурны Санька! Ён не схаваў у кішэню, а яшчэ ўсё трымаў у руцэ той лісток са сшытка. Настаўніца ўзяла лісток і пачала вадзіць па ім вачыма.
– На больш у мяне грошай не было, – гаварыў Данік. – Каб мама больш дала, дык я…
Пані Мар’я ўзняла позірк над спіскам і паглядзела хлопцу ў вочы. Доўга так, пранікліва. Аднак ён, па-ранейшаму, нават не моргаў.
– Так, Малец, – сказала нарэшце настаўніца. – Ты ў нас заўсёды нешта прыдумаеш. Больш мне гэтага не рабі. Нават і ў дзень нараджэння. Ты разумееш?
– Разумею, проша пані. Я больш так не буду.
– I добра. Цяпер, дзеці, канчайце хутка снеданне. Засталося на гэта, – яна зірнула на ручны гадзіннік, – чатыры хвіліны. Хадзем, пане Каролю, справа скончана. Дзеці – заўсёды дзеці.
9
У лютым, калі зіма пачынае прыхворваць адлігамі, якія з’ядаюць снег, калі пеўні пяюць на ўсё горла, думаючы, што вось ужо і вясна, – кіроўнічыха цяжка захварэла. Яе павезлі нават у павятовую бальніцу, а праз два тыдні прывезлі назад, і пані Мар’я ляжала дома.
Вучні сумавалі па ёй, а найбольш, здаецца, Данік. Роднай мовы цяпер – ні гадзінкі, і выхавацелька ў іх новая – худая, крыклівая панна Рузя, якая вучыць і нецікава, і нудна. Адзнакі запісвае ў тоўсты блакнот, які хавае ў чорную сумачку. З усіх пяці адзнак яна найбольш любіць «тры з мінусам» і за ўсё-ўсякае лаецца. Ад яе Данік упершыню пачуў чатыры новыя польскія словы – матолак, дрань і «божы конь»[33]33
Прыдурак, прахвост і асёл.
[Закрыть].
Панна Рузя часцей за ўсё стаіць каля белай кафлянай грубкі, залажыўшы назад сухія бяскроўныя рукі з пярсцёнкамі. Грэецца.
Аднойчы, на рысаванні, яна стаяла так, а потым пачала:
– I не брыдка вам, драні? Ваша ранейшая настаўніца колькі ўжо часу хварэе, а вы?.. Хоць бы разочак схадзілі адведаць! Ганьба!..
На пераменцы клас загаманіў аб гэтым. Найбольш крычала Каза, – што яна, калі так, павядзе ўсіх сама. I пасля заняткаў дзеці пайшлі. Доўгай чародкай шлёпалі яны па мокрым снезе лапцямі, ботамі, чаравікамі, кідаліся снежкамі, крычалі. Уся вуліца, здаецца, ведала ўжо, куды яны ідуць.
– Не бойцеся, – гаварыла Каза. – Пана кіроўніка цяпер дома няма. Ён яшчэ вучыць у сёмым. У іх цяпер фізіка.
Дзядзька спаткаў іх у сенях каля парога, прымусіў яшчэ на двары паабціраць венікам ногі, а потым ужо загадаў:
– Ціхенька, хораша трэба, без шуму. Пані хворая. Ну, чаго ж вы? Стукайцеся ў дзверы і ўсё. Баіцеся? Эх, вы!..
Нават Каза і тая хавалася за другіх. I ўсе пачалі на Даніка:
– Ты, Малец, ты ідзі!
– Каторы гэта? Ён? – спытаўся дзядзька. – Ну, новыя боты, чаго ж ты, – валяй! А вы – за ім.
Дзядзька ўзяў Даніка за рукаў, падвёў да дзвярэй другой, «тыльнай» палавіны хаты і пастукаў у дзверы.
– Прашу! – адказаў яму знаёмы дзецям і так даўно не чуты імі голас.
Сівы шмаргануў носам і рашуча ўзяўся за клямку. Дзеці шыбанулі хто ў кут, а хто адразу на двор, і Данік апынуўся за парогам адзін.
– А, Малец, гэта ты! – пачуўся голас ад акна. – Прыйшоў адведаць, хлопчык, сваю настаўніцу? Як гэта хораша! Ды ідзі ж ты сюды, павітаемся! Ну?..
I пані Мар’я працягнула да яго рукі. Данік ішоў туды, як заварожаны. Яна ляжала галавою да акна, завешанага фіранкай, па шыю схаваўшыся пад беленькай коўдрай. Чорныя, кучаравыя валасы яе «полькі» растрэсліся на падушцы, а чырвоныя, нібы прыпухлыя губы ўсміхаліся. Калі Данік зусім падышоў, пад далонямі пані Мар’і загарэліся яго шчокі і вушы, а на лбе – зусім нечакана – горача цмокнулі пацалункам губы настаўніцы.
– Харошы мой!.. I чаго ж ты так засаромеўся? Ну, сядзь. Вазьмі вунь крэсла, каля стала.
Данік узяў тое крэсла, паднёс яго да ложка і сеў на краёчку. I гэтак няёмка яму!.. Боты – і выцер жа іх, здаецца! – усё ж такі наслядзілі на чыстай чырвонай падлозе.
– Ну, раскажы мне, Данік, як ты цяпер вучышся? За што ты двойку атрымаў?
– Не двойку, – адказаў Сівы. – Тры з мінусам.
– Ха, ха, ха! Ах ты, мой жулік! Хіба ж гэта не тое самае? Ды яшчэ для цябе, – для выдатніка. Чаму ты панну Рузю не слухаеш?
– Яна… Яна толькі крычыць…
– I трэба крычаць на вас. Што, можа, не? Не можна не любіць настаўніцу: яна – другая мама.
– Яна… не…
– А я? – пані Мар’я нахмурыла бровы, а ўсё ж усміхаецца.
Данік узняў вочы і зноў апусціў іх – не вытрымаў.
Яна працягнула руку, як тады, калі ён стаяў на каленях, і ўзяла яго цёплымі пальцамі пад падбародак. Глядзіць у вочы і ўжо неяк сумна ўсміхаецца.
– Ты не злуеш на мяне? – спыталася цішэй. – За тое, калі ты крычаў у акно?.. Ах, Данік, Данік! Падрасцеш – зразумееш мяне, успомніш. Бо я разумею вас вельмі добра…
Яна адняла руку ад яго падбародка, памаўчала трохі, а потым усміхнулася зноў.
– Ну, быў у цябе яшчэ раз дзень нараджэння? Не чырванейся. Ты зманіў, я ведаю. Я правярала, – ты нарадзіўся ў ліпені, а не ў лістападзе. I спісак ваш я не паказала нікому. Хіба, можа, хто-небудзь…
Данік успомніў Павука-Дулембу і Чэсіка. Гэта, мусіць, яна пра іх намякае?..
– Я разумею цябе – ты любіш толькі бедных. I я, Данік, не з багатай сям’і. Вы тут усе не любіце паноў. А я – таксама палячка. I гэта, хлопчык, не адно і тое ж. I ў нас, у Польшчы, усякія людзі ёсць. Ты зразумееш мяне, калі падрасцеш.
Пані Мар’я памаўчала зноў.
– Зірні, вунь там, – паказала яна на этажэрку. – Тую вунь кніжку вазьмі і падай мне. Таўсцейшая, у чырвоным пераплёце. Ну, вось. А цяпер вазьмі вунь там, на століку, ручку і памачы яе ў чарніліцу. Дай мне.
Ён нёс яе, гэтую ручку, асцярожненька, бо здавалася, што чарнільная кропля сарвецца з пяра і капне… Нават і носам баяўся шмаргануць, хоць і трэба было… Ну, аддаў!..
– Дзякуй, Данік.
Пані Мар’я левай рукой трымала перад сабой разгорнутую кнігу, а ў правай – ручку.
– Адгадай, – сказала, зноў нахмурыўшы бровы, – адкуль я ведаю па-беларуску? Не адгадаеш! – усміхнулася здаволена. – Я вучылася ў рускай гімназіі. Яшчэ перад вайной, калі мой бацька працаваў у Расіі настаўнікам. А па-вашаму я навучылася тут. Увечары вучылася сама, а ўдзень вучыла вас. Сяму-таму гэта не падабаецца… Ды нічога… А напішу я тут усё ж такі па-свойму. Ты мне падай прамакатку. Са століка.
Пакуль ён браў прамакатку, а потым стаяў з ёю каля ложка, пані Мар’я напісала нешта ў разгорнутай кнізе, пасля прамакнула напісанае і закрыла кнігу. Ён яшчэ ўсё не ведаў, што гэта і да чаго.
– Вазьмі, Данік. Гэта – табе. Чытаць будзеш дома. I лепш не паказвай нікому. Добра?
Сівы многа чытаў, і ён ужо ведаў, што тут трэба было б зрабіць… Не, не таму, што ведаў, а проста вельмі хацелася схіліцца над яе рукой, хоць дакрануцца да гэтай белай, маленькай рукі губамі. Ды ён жа не рабіў так ніколі, нават маме сваёй… Як жа ты тут асмелішся цяпер?..
– Дзенькуе, – шапнуў ён, апусціўшы вочы.
– Добра, хлопчык. Чытай, вучыся. Ты, Данік, пойдзеш далёка…
Яна памаўчала зноў.
– Ну што ж? – спыталася. – Ты вось, відаць, любіш мяне, вашу кіроўнічыху?.. Не чырваней, – я ведаю, што вы мяне так называеце. Ты вось прыйшоў, і я вельмі рада. Ну, а чаму не прыйшлі ўсе? Чаму ты ўсіх не прывёў?
– Яны ў сенях… I на двары.
– На двары! Ах жулік, і маўчыш?! Пакліч іх!
Данік адчыніў дзверы, выйшаў у сені, паклікаў. I вось яны, чацверакласнікі, пасыпаліся ў хату, як тая бульба з развязанага мяшка: «дзень добры! дзень добры! дзень добры!» – пяць, дзесяць, дваццаць разоў…
– Ах вы, разбойнікі! Ну, чаго ж вы стаялі там? А як павырасталі, а-ёй!..
Дзяўчаты акружылі ложак настаўніцы. Эх, падлізы! Цяпер – дык «проша пані! проша пані!», а адразу?.. Данік апынуўся ў іх чарадзе, – хлопцы стаялі, вядома, далей, – і толькі прыціскаў пад пахай сваю кнігу… Лепш за ўсё – зараз жа схаваць яе ў торбу…
10
Рабенькі Янка Цівунок, якога за кірпаты нос празвалі Лычыкам, стаіць каля стала, спінаю да акна, і, як заведзены, расказвае вызубраны ўрок па гісторыі Польшчы.
Сакавіцкае сонца свеціць Янку ў патыліцу, і Даніку відаць, як вушы Лычыка, нейкія круглыя і адтапыраныя, прасвечваюцца, нібы яны з ружовай паперы.
– …Калі туркі напалі на Аўстрыю, – гаворыць Янка, – аўстрыйскі цэсаж[34]34
Цэсаж – імператар.
[Закрыть] папрасіў польскага круля[35]35
Круль – кароль.
[Закрыть] Яна Трэцяга Сабескага: «Прыйдзі і выратуй нашу Аўстрыю». Храбры круль Ян Трэці Сабескі сабраў сваё гераічнае войска і 12 верасня 1683 года пад Венай, сталіцай Аўстрыі…
– Досць! Досць, матолак![36]36
Годзе! Годзе, прыдурак.
[Закрыть] – перабівае яго панна Рузя. Яна не стаіць каля печы, а ходзіць па класе, залажыўшы назад рукі. – Што я казала табе? Не тарахці, як папугай, а гавары сваімі словамі. Ну!
– Храбры круль Ян Трэці Сабескі сабраў сваё гераічнае войска і 12 верасня…
– Матка боская! – зноў спыняе яго панна Рузя. – Ну, сабраў, ну, прыйшоў, ну, разбіў!.. Конь ты божы! Ды гавары ты, нарэшце, сваімі словамі!
Янка маўчыць, толькі вушы яго ружавеюць яшчэ больш. Запалку, здаецца, падсунь – успыхне.
– Далей! – загадвае яму панна Рузя. – Расказвай, ці спадабалася гэта аўстрыйскаму цэсажу?
– Аўстрыйскаму цэсажу гэта не спадабалася, – гаворыць Янка ўжо «сваімі словамі». Потым раптам хлопец збіваецца з польскай на беларускую мову: – і тады ён… Тады…
– Досць! – зноў перабівае яго настаўніца. – «I тады ён… Тады…» – крывіць яна. – Што за «тады» і што за «ён»? Што ён зрабіў, сустракаючы Яна Сабескага, і што зрабіў Ян Сабескі? Па-польску гавары!
Янка маўчыць. Ён апусціў галаву і, здаецца, занаравіўся зусім. Ну, хоць бы вочы ўзняў! Тады заўважыў бы, як Данік Малец, стараючыся, каб не прыкмеціла настаўніца, паказвае яму, што зрабіў Ян Сабескі. Раз, другі раз, трэці раз паказаў… і вось, нарэшце, Лычык цікнуў на клас спадылба і здагадаўся.
– Тады круль Ян Сабескі, – пачаў ён, – падкруціў свой вус…
Клас грымнуў смехам.
– Ціха, драні! – старалася перакрычаць усіх панна Рузя. А потым, калі вучні сціхлі, яна, паглядзеўшы на Янку, сказала: – Сядай, матолак! Не буду я тут з табою надрываць свае лёгкія. Хто адкажа?
Узнялося некалькі рук. Асабліва – адна, з другой парты, старалася дастаць найдалей, – ледзь не да самага твару настаўніцы.
– Бэндзіньскі, – сказала панна Рузя.
Чэсік апусціў сваю доўгую руку, устаў і бойка загаварыў:
– Калі наш храбры круль Ян Трэці Сабескі разбіў туркаў пад Венай, ён уязджаў у Вену на чале сваіх непераможных гусараў. Аўстрыйскаму цэсажу не спадабалася, што гэта не ён, а наш круль Ян Трэці Сабескі перамог туркаў, і ён не хацеў зняць капялюш перад нашым крулем. Ян Трэці Сабескі падняў руку, каб падкруціць свой вус, а аўстрыяк падумаў, што ён падносіць руку да капелюша, і тады ўжо ён схапіўся за свой капялюш. А потым…
– Старчы[37]37
Хопіць.
[Закрыть], Бэндзіньскі, сядай! – усміхнулася настаўніца.
Яна падсела да стала і выняла з чорнай сумачкі свой тоўсты блакнот. Нават і не прыўстаючы, з першай парты Данік бачыў, як яна адгарнула старонку на літару Б і напісала вялікае пяць. Пасля адгарнула старонку на літару Ц, падумала трохі і паставіла, таксама вялікае, мінус тры.
– Ну, хто далей? – спыталася, гледзячы на клас.
Ды тут у дзверы з настаўніцкай нехта пастукаў і спытаўся:
– Можна?
Клас падхапіўся і не застыў, як звычайна, у маўклівым прывітанні, а загудзеў на трыццаць шэсць галасоў.
«А-а-а! О-о-о!» – чуваць было ў гэтым нястрымным гуле дзіцячай радасці.
– Ціша! – перакрычала іх панна Рузя. – Сядайце! Дзень добры, пані Анджэеўска! Прашу прайсці далей.
Пані Мар’я – у цёплым паліто і футравай шапачцы – стаяла каля дзвярэй і ўсміхалася. Такая бледная яшчэ, з пазападаўшымі вачыма…
– Я – толькі зірну на іх разочак. Можна, панна Рузя?
I вось, выйшаўшы ад дзвярэй за стол, дзе так прывыклі бачыць яе чацверакласнікі, пані Мар’я памаўчала, апусціўшы вочы, а потым паглядзела на клас і сумна ўсміхнулася.
– Дзеці, – сказала яна, і голас яе задрыжаў. – Мілыя дзеці, я вельмі рада, што вы яшчэ ўсе памятаеце мяне. Я так хацела б адказаць вам сэрцам за сэрца… Ужо цяпер, адразу, але… Ну што ж, мне не ўдасца прыйсці ў школу, відаць, да самай вясны…
Клас ахнуў зноў, і зноў панна Рузя перакрычала яго, супакоіла.
– Я пацяшаю сябе тым… – пачала пані Мар’я, але голас яе зноў задрыжаў. – Ды што там пацяшацца: у маі ўбачымся зноў. – Яна ўсміхнулася. – Жадаю вам поспехаў, дзеці! Будзьце здаровы!
Кіроўнічыха неяк вельмі ж павольна выйшла з класа.
Панна Рузя пайшла праводзіць яе на вуліцу. А дзеці кінуліся да акон. Не ведаючы, што зрабіць і што сказаць, каб пані Мар’я зразумела іх, яны крычалі ў вокны і махалі рукамі.
А Данік, дык ён узлез з каленьмі на падаконнік і – як у той незабыўны дзень, калі на тратуары перад школай галасіла цётка, – узяўся рукой за раму фортачкі. Вось-вось, здаецца, крыкне. Але крычаць ён не мог…
Пані Мар’я ўзышла на прыгорачак перад школай, азірнулася, памахала рукой і пайшла. На сярэдзіне плошчы азірнулася зноў, зноў памахала. Данік уздрыгнуў – ледзь прыкметна і для самога сябе. Хлопцу здалося, што памахала яна толькі яму, апошні раз і – назаўсёды…
I раптам вочы Сівага пацяплелі ад слёз. Ды не, ён не заплача цяпер. Нягледзячы нават на тое, што ён – другі раз пасля арышту Міколы Кужалевіча – зноў адчуў, зноў зразумеў, як гэта цяжка, калі ты застаешся… Ну, не адзін… не сірата… А ўсё ж, як гэта цяжка і горка!..
11
У панскім садзе і старым, запушчаным парку заліваліся салаўі. Яшчэ, відаць, не снедаўшы і не сціхаючы ад самага змяркання. Сонца ўзышло, але праменні яго асвятлялі пакуль што толькі верхавіны ліп, у лісці якіх кахкалі галкі.
З белых зашклёных дзвярэй драўлянага дома на высокім каменным падмурку выйшаў заспаны пан Вільчыцкі.
– Чаго цябе бура прыгнала так рана? – незадаволена спытаўся ён у мужыка, які стаяў перад ганкам.
Марка Палуян, галынкаўскі солтыс, спачатку зняў шапку і прывітаўся:
– Дзень добры, паночку. Вельмі пшэпрашам, што я парушыў спакойсцвіе вашага сну. Я думаў пачакаць, ды ваша пакаёвачка…
Воддаль, пераходзячы ім дарогу, з-пад аборы[38]38
Абора – вялікае памяшканне для жывёлы, кароўнік.
[Закрыть] на пашу ішоў панскі статак.
– А толькі ж пастуха вы, паночку, узялі!.. Ніхто вам, мусіць, не сказаў нічога?
– Кхэ! Брр! Пра каго – пра Мікіту? Ён у мяне пятнаццаць, пане, год пасе.
– Ды не Мікіта! Я пра таго, пра студэнта. Гэта ж у вас нашай Зосі, маёй суседкі, сынок падпаскам наняўся. Бачыце, вунь ідзе.
Яны ўжо стаялі, чакаючы, пакуль каровы пяройдуць дарогу. Злева, дзе канчалася чарада, відаць былі стары і хлапчук – Данік Малец.
– Гэта ж яго, паночку, і са школы выкінулі, як таго чарвяка з мяса. Камуны яму, бачыце, захацелася. Падбухторваў галечу ўсякую, абараначкі ім купляў. Дзядзька ягоны – той, што ў бальшавікоў, – дык спецыяльна на гэта грошы яму прысылаў. А потым яшчэ, паночку, хацеў такі парадак у школе зрабіць, каб на пераменках толькі па-нашаму гаварылі. А хто слова па-польску…
Стары Мікіта зняў сваю кепку, – такую пакамечаную і з дзіркамі, нібы яе пажавала карова, – і прывітаўся… Побач са старым Мікітам, трохі ззаду за ім, стаяў Данік. Таксама босы і з пугай. Палуян глядзеў, глядзеў на яго і не вытрымаў:
– А ты ж гэта чаму, шчанюк, шапку перад панам не скінеш, га?
Данік пастаяў хвілінку, а потым павярнуўся і пайшоў, нават пабег за каровамі.
Пан і солтыс засталіся на скрыжаванні ўдвух.
– А што, паночку, бачылі? – кіўнуў услед Даніку Палуян. – I шапкі скінуць не хоча! Ад зямлі яшчэ не адрос, а ўжо, глядзіце, бальшавік!..
12
Як толькі статак выйшаў за апошнія дрэвы двара і пачаў разбрыдацца па пашы, стары Мікіта спыніўся і палез рукою за пазуху. Дастаўшы з-за пазухі жалейку, ён прылажыў яе да губ, узняў трохі твар насупраць сонцу і зайграў. Над зялёным прасторам, над Данікам, які прысеў перад старым, над статкамі – гэй, далёка! – над палямі паплыла, палілася журботная песня…
Жніўны напеў змяняецца вясельным. Потым чуваць ці то птушыны шчэбет-перасвіст, ці то веснавое бульканне ручаін. Бойка трапечацца гуллівы танец. Зноў журба… Эх, і чаго ж ён толькі не ўмее, дзядуля Мікіта!.. Чаго толькі не можа сказаць яго старая жалейка!..
– Вось і ўсё, Даніла! А ты ж гэта чаго маўчыш?
Данік ляжаў, падпершы шчаку далонню. Ён памаўчаў, паглядзеў на траву і сказаў:
– Шапку чаму не скідаеш… Чулі?
– Гэта той, Палуян? – спытаўся стары. – А што ж, унучак, калі трэба, дык трэба і скінуць.
– А як я не хачу?
– Дзень добры, пане дзедзіц! А я што – хачу, або мне гэта вельмі салодка? А вось здымаю. I рука ўжо самлела за семдзесят год. Такая ўжо наша сірочая доля…
– Ну, а што мне рабіць, калі я не хачу?
– Дык і што ж табе, унучак, з таго? Вось не хацеў, дык і пагналі са школы. З пугі пачаў, пугай і завяршыў. Хіба ж яно табе даспадобы?..
Данік успомніў худы, скарэжаны злосцю твар панны Рузі і голас яе: «Прэч! Натыхмяст прэч зэ школы, дрань! I венцэй не пшыходзь!»[39]39
«Прэч! Зараз жа прэч са школы, прахвост! I больш не прыходзь!»
[Закрыть] А ён усё ж такі прыйшоў назаўтра ў школу. Другі раз «прэч» не прыйшлося пачуць. Пан кіроўнік сказаў яму спакайней: «Малец, ты выключаны са школы. Ідзі дадому і падумай, што ты натварыў». А што ён натварыў? Проста ім крыўдна было, што разам з паняй Мар’яй зусім пайшла са школы і родная мова. Ну, урокі – урокамі, а на пераменках яны пастанавілі, што калі хто акажацца хоць слоўцам па-польску, – пяць грошаў штрафу. Ды так і не зарабілі на гэтым ні гроша. Лупаты Чэсік Бэндзіньскі данёс… Пані Мар’я яшчэ ўсё хварэла, і за Даніка не было каму заступіцца. Ні Саньку, ні Цівунка, ні Казу – нікога не выключылі са школы, бо ён, Данік, не выдаў нікога з тых, што змаўляліся. А кіроўнік усё дапытваўся: «Хто цябе навучыў?..» Няма таго, хто навучыў, – ужо трэці год няма. Толькі і голасу ад Міколы, што напіша ў пісьме з турмы да бацькоў: «Прывітанне сябру майму Данілу і маме яго, цётцы Зосі…» Ніхто не навучыў – Сівы сам навучыўся!..
Адвярнуўшы статак ад жыта далей на траву, ён не захацеў вяртацца да старога, а сеў на ўзмежку і дастаў з-за пазухі кнігу. Тую самую. Адну толькі яе і ўзяў сюды з дому. Даўно ўжо ўсё прачытана, сёе-тое нават і перачытана, а ўсё ж… Ён адгарнуў вокладку. На тытульнай старонцы – «Баляслаў Прус. Навелы». А наўскасяк, таксама па-польску, напісана такім знаёмым почыркам:
Даніку Мальцу, майму светлавокаму хлопчыку, каб дачакаўся светлага жыцця.
М. Анджэеўская
24 лютага 1929 года.
Ужо ніколі, мусіць, яму не ўбачыць яе, не пачуць яе голасу. Мікола прыйдзе, – увосень канчаецца яго тэрмін. Хіба, можа, яшчэ дададуць… А яна, пані Мар’я? Няўжо так і будзе, што застанецца адна толькі думка, адзін успамін і гэтыя словы на кнізе?.. Цяпер яна ўжо, відаць, паправілася, зноў сядзіць за сталом і чытае ці нешта піша ў журнале… А хто ж сядзіць цяпер побач з Санькам на першай парце? Хто глядзіць, не змаргне, як калісьці…
– Чытаеш, Даніла? – пачуўся над хлопцам голас старога. Дзед падышоў неяк неўзаметку, нібы падкраўся.
– А што ты чытаеш?
– Так сабе, польская кніга адна.
Стары паківаў галавою:
– Яшчэ ты, брат, не нацешыўся з панскай ласкі? Пакінь!
– Гэта, дзеду, не панская. Гэта ўсё пра такіх, як мы, пра тых, што бедныя, што працуюць… Хочаце, я і вам пачытаю?
Дзед усміхнуўся хітравата:
– Няхай ужо лепей па снеданні. А то нешта пад лыжачкай смокча…
– Вы не бойцеся, – я так буду чытаць, што вы ўсё зразумееце. Добра?
I так хочацца хлопцу, каб і стары даведаўся пра тых, што ў кнізе, пра сапраўдных людзей з той Польшчы, што там вунь – далёка на захадзе! I пра такіх, як пані Мар’я… Не, пра яе, пра гэты надпіс на кнізе ён не скажа і дзеду. Нікому не сказаў і нікому не скажа…
– Дык што, дзеду, пачытаем?
– Хіба, можа, пасля. Нешта мне, брат, зноў захацелася душу сваю пагладзіць.
Стары палез рукой за пазуху.
– Тады, дзеду, іграйце адразу вясёлае! Добра?
Дзед Мікіта, трымаючы перад тварам сваю «пісклю», усміхнуўся, – ужо без хітрасці, а неяк крыва.
– З песні, Даніла, слова не выкінеш, – сказаў ён, – а плачучы – рота ніхто не паправіць.
Над лугам загаласіла – той самай жніўнаю песняй – жалейка. Сіратлівая, сумная песня!..
1942–1956
