Текст книги "Сірочы хлеб"
Автор книги: Янка Брыль
сообщить о нарушении
Текущая страница: 1 (всего у книги 3 страниц)
Янка Брыль
Сірочы хлеб
Аповесць
(Скарочана)
1
…Данік, як і кожны з малых, меў не адну, а некалькі мянушак – то Сівы, то Гусак, то Манька… Сівым яго празвалі за валасы, асабліва светлыя ўлетку, калі яны выгаралі на сонцы. Гусаком – таму, што калісьці, яшчэ пазалетась увосень, хлопцу нагнаў страху стары Міронаў гусак, Манькай у іхняй вёсцы называюць левую руку, а Данік хацеў чамусьці быць ляўшою і ўсё страшыў, крычаў: «Вось як дам табе з манькі!..» На кожную з гэтых мянушак можна было адказаць любому з сяброў таксама мянушкай, а то і пабіцца. Зрэшты, не ўсе мянушкі аднолькава прыжываюцца. З трох першых мянушак, з якімі Данік уступаў у жыццё, да хлопца прыліпла толькі адна – Сівы, і за яе Данік амаль не злаваўся.
Была, аднак, яшчэ і чацвёртая мянушка… Жабраком[1]1
Жабрáк – бядняк, які жыў з міласціны.
[Закрыть] называлі яго толькі Палуянавы хлопцы, Шурка і Павел. I сам стары Палуян не раз крычаў цераз плот на Данікаву маці: «Жабрачка ты! Я цябе з адной кішэні магу купіць з усёй тваёй паршывай гаспадаркай!..»
У Палуяна – многа поля і кожны год служыць парабак, а ў Зосі, Данікавай мамы, нават каня свайго няма. Да таго ж яшчэ Зося – удава, а Марка Палуян – начальнік на ўсю Галынку – солтыс[2]2
Солтыс – сельскі стараста ў Заходняй Беларусі.
[Закрыть].
– Не чапайся ты з імі, няхай іх, – вучыла Зося свайго хлопца. – Не чапай, у іх бацька.
Данік быў сірата. Бацьку яго забілі на вайне з польскімі панамі, у дваццатым годзе. Хлопчык яшчэ зусім няшмат разумеў у тым, хто такія паны і чаму яго тата не хацеў іх пусціць сюды, у Заходнюю Беларусь. Данік ведаў адно – тата быў вельмі вясёлы і добры. Нібы праз сон успамінаецца, – у шэрым шынялі, з чырвонай зоркай на шапцы, тата казытаўся вусамі і рагатаў, падкідаючы Даніка на руках… Мама кажа, што бацька, калі наша армія гнала паноў на захад, толькі «вады напіцца» забег. Пайшоў, а назад не вярнуўся… Не вярнуўся дадому і татаў брат, дзядзька Пятрусь. Ды ён жывы, – недзе за граніцай, у Савецкім Саюзе. Ёсць у Даніка і другі дзядзька, мамін старэйшы брат, але ён – у суседняй вёсцы Мікулічах, і яму не заўсёды паскардзішся, – трэба абараняцца самому.
Неяк на пашы солтысаў Шурка першы палез да Сівага, – перабраў усе яго мянушкі, а ўжо калі дайшоў да апошняй, Данік не вытрымаў і сцебануў салтысёнка пугай. Шурка разроўся і пабег ад свіней да чарады кароў, дзе быў іх Павел. Той, ужо здаровы бэйбус, заўсёды біўся кіем па галаве. Убачыўшы, што ад кароў бягуць абодва Палуянчыкі, Данік пабег у вёску. Яны яго, можа, і не дагналі б, але Павел папаў яму сухой грудкай у патыліцу, і Данік заплакаў. Быццам адразу зразумеў, што ворагі – вось-вось, мама яшчэ не чуе яго, а самому ўжо забівае дух…
Каля Мікітавых гулялі, бо гэта было ў нядзелю.
– Ага яго! – крыкнуў на Даніка здаравенны Сымонішын Васіль і затупаў «на страх» вялізнымі ботамі. Рагочучы, ён злавіў хлопчыка, і, пакуль малы вырываўся, старэйшы салтысёнак, Павел, падбег і трэснуў яму кіем па галаве.
– Прыдурак ты! – загрымеў на Васіля другі дзяцюк, Мікола Кужалевіч. Меншы і маладзейшы за Васіля, Мікола штурхануў гэтага здаравілу ў грудзі і замахнуўся: – Табе б вось самому па сківіцах! Каму ты памагаеш, асталоп?! А ты, кулацкая[3]3
Кулáк – багаты селянін, які трымаў беднякоў, што працавалі на яго.
[Закрыть] гніда! Вось я табе!..
Павел і так ужо адышоўся, а цяпер – пабег, агрызаючыся, да хаты.
Мікола адвёў Даніка пад плот і пасадзіў на траве.
– Нічога. Ты, брат, не плач, – гаварыў ён прыгнуўшыся. – Вырасцеш – мы ім пакажам. Твой бацька быў герой, і ты не плач.
Дужай мужчынскай рукою, якой так даўно не было на светлай галаве Даніка, Мікола правёў па «сівых» валасах малога, намацаў гуз ад кія і, заплюшчыўшы вочы, праз зубы ціха вылаяўся.
– Пайдзі да студні… – пачаў ён і нечакана змоўк.
Сівы глядзеў яму ў вочы вялікімі поўнымі слёз вачыма.
– Пайдзі да студні, выцягні вады і прымачы…
– Грай польку! – пачулася за спіной у Міколы. Гэта быў голас таго ж Васіля.
Мікола пакінуў хлопца каля плота і вярнуўся ў круг.
– Грай, Сцяпан, – сказаў ён гарманісту, – ды толькі не для яго. Дурня трэба, хлопцы, правучыць.
– Правільна, Мікола! Байкот[4]4
Байкот – тут: адмова танцаваць і размаўляць.
[Закрыть] яму сёння! – пачуліся галасы. – Не ідзіце з ім гуляць, дзяўчаты! Не бойцеся, не зачэпіць!
– Ды што вы, хлопцы! – апраўдваўся Васіль. – Няўжо вы думаеце, што я хацеў, каб ён яго ўдарыў? I не думаў, каб мне вось з гэтага месца не сысці!
– I не сыходзь, – сказаў Мікола, – пастой ды падумай, чаго табе трэба хацець, чаго – не.
Данік не пайшоў да студні. Ён толькі стаў каля плота і пазіраў на Міколу – ужо з захапленнем у заплаканых вачах.
Маме нехта наказаў, і вось яна прыбегла. Ужо іграў гармонік, і моладзь гуляла польку, з тупатам уздымаючы пыл. Данік ужо не плакаў, а яна ўзяла яго, як малога, на рукі і, хоць ніхто не чуў яе, спачатку люта кляла Палуянаў, а потым да хлопца:
– Ціха ты, ціха, сынок. Не чапай ты іх, я ж гаварыла, няхай іх свая кашуля не чапае. Ціха…
I ён заплакаў зноў, – усё ж такі дзіця.
Назаўтра ўранку, яшчэ раса пяклася холадам, Сівы ўжо ехаў верхам на парсюку – зноў на балота. Падганяў Белага парэпанымі пяткамі пад бакі і зноў смяяўся.
2
Свайго поля было ў іх няшмат: для такой жняі, як Данікава мама, няма дзе і разгарнуцца. Зося хадзіла ў зажон[5]5
Хадзіць у зажон – наймацца на працу жаць жыта.
[Закрыть]. Жала чужое, думала пра сваё… А пад восень зрабіла тое, пра што думала, – купіла свайму хлопцу боцікі. Першыя ад роду.
Прынесла іх увечары з мястэчка – чорненькія, бліскучыя, з чырвонымі падэшвамі. I абцасы, і ранты блішчаць, бо насмолены!.. Выйшла, праўда, няладна: бот да бота былі прычэплены дратвай, і са спеху Данік не дратву парваў, а прарваў у адной халяве дзірачку. Мамінага «чымборыка»[6]6
Чымборык – тут: матуз, завязка ад фартушка.
[Закрыть] на гэты раз Сівы нават і не пачуў.
Усю ноч не далі яму заснуць гэтыя новыя боты. Яны віселі, як спакуса, на жэрдцы над палком, на якім хлопец спаў, і, каб не дзірачка ў халяве, гэтак добра было б думаць, што ён ужо вырас вялікі, што ўжо вельмі хутка, праз тры толькі дні, ён пойдзе ў першы клас!
Школа стаяла наводшыбе ад вёскі, на ўзгорку. Сама старая і ў акружэнні старых бяроз, што засланялі яе ад зімовых вятроў. Заманілі Даніка і гэтыя высокія бярозы, і прыгожыя дарожкі вакол школы. Не раз вясною ён глядзеў, як дзеці, што ўжо вучыліся, праскрабалі гэтыя дарожкі ў мураве, пасыпалі іх жвірам і абсаджвалі касачамі. А ўсярэдзіну школы, дзе вучацца, так дагэтуль яму і не ўдалося прабрацца.
Настаўнік, яго ў вёсцы называлі пан Цаба, Даніку не вельмі падабаўся.
Неяк улетку яны, пастушкі, спаткалі яго на пашы. Ішоў ён з-пад рэчкі з трыма вудамі, са збанком і з нейкай торбай за плячыма. Школьнікі, а з імі і меншыя хлопцы паскідалі шапкі і, адзін перад адным, як гусі, загаманілі: «Дзень добры! Дзень добры!..» Спыталіся нават, ці хутка ўжо ў школу.
– Яшчэ будзе тры нядзелькі ды тады ў чвартэк[7]7
Чвáртэк – чацвер.
[Закрыть], – сказаў настаўнік.
Потым пан Цаба паглядзеў на Даніка і спытаўся па-беларуску:
– А чый гэта такі Іванка, га?
– Ён не Іванка, ён Данік, – адказалі старэйшыя хлопцы. – Ён Зосін, а прозвішча іхняе Малец. У яго толькі маці, ён сірата.
– Дык, значыцца, ты – пан Даніла Малец, – засмяяўся настаўнік. – Ты таксама прыйдзеш вучыцца. Ходзь ту, не буй сен[8]8
Ідзі сюды, не бойся.
[Закрыть]. – Ён узяў хлопца за плячук і падцягнуў бліжэй да сябе. – А які ж ты, пане Малец, сівы, мурзаты, нястрыжаны!..
Пастушкі засмяяліся.
– Ну, дык хочаш вучыцца?
Адказаць настаўніку трэба, ды і ў школу хочацца, і хлопец цераз сілу выціснуў:
– Ыгы.
– Не ыгы, а хачу. А рыбу вудзіш?
– Хачу.
Дзеці зноў засмяяліся. А чаго? I пэўна ж, хочацца з вудай на рэчку, але рэчка далёка за пашай, на лузе, і не заўсёды можна туды пайсці.
У руцэ пана Цабы пагойдваўся жоўты збанок, падвязаны за шыйку вяровачкай. Сівы цікнуў у яго раз, другі раз і, нічога не ўбачыўшы, спытаўся:
– Што там?
– Рыба, – адказаў настаўнік. – Не пашанцавала мне сёння, пане Даніла Малец, аднаго толькі акунька ашукаў.
– А чаму ж у торбе поўна?
– У торбе? Там сон руўнеж рыбы[9]9
Там ёсць таксама рыбы.
[Закрыть].
– А вы ж кажаце – толькі адну злавілі.
– Ну адну. А гэтыя купіў.
– Дзе купілі?
– Дзе? У склепе, ктуры называ сен Немэн[10]10
У краме, якая называецца «Нёман».
[Закрыть]. Ха, ха, ха!.. Не, злавіў усе, пане Малец, толькі адну нясу жывую.
– А чаму вы ілжаце?
– А што, ты ніколі не ілжэш?
– Ыгы.
– Бачыў ты яго – ыгы. Ну, што ж, пане Малец, я табе за гэта ксёнжку дам, калі прыйдзеш у школу. З цацкамі.
На развітанне хлопцы зноў паздымалі шапкі і, адзін перад адным, загаманілі: «До відзэння! До відзэння!..» А Данік стаяў разгублены, не ведаючы – верыць ці не верыць?.. I неяк прыкра было, невядома чаму…
3
Пан Цаба не ашукаў, – як толькі Данік прыйшоў у школу, ён даў і яму кніжку з цацкамі і неяк смешна назваў яе – «элемэнтаж»[11]11
Буквар.
[Закрыть].
Літары даліся хлопцу няцяжка. Толькі з дзвюма з іх Данік, як і ўсе іншыя навічкі, меў многа клопату. Нейкае «а з хвосцікам» і «э з хвосцікам»; першае трэба вымаўляць, як «не то а, не то он», а другое – «не то э, не то эн»… Так муштраваў іх настаўнік. I вымаўляць удавалася толькі яму. Малыя неўзабаве вырашылі, што тут уся справа ў носе – які ў каго нос. У пана Цабы нос быў доўгі, чырвоны, і настаўнік гугніў у яго неяк вельмі ж адмыслова. А ў іх яно так не выходзіла гладка – ні «он», ні «эн»…
Пасля пачалі складаць з літар словы: «ма-ма», «та-та», «А-не-ля»… Мама і тата – таксама як і ў нас. Анеля – гэта імя дзяўчынкі. Такой дзяўчынкі ва ўсёй Галынцы не было, і таму Данік назваў Анеляй іхнюю пярэстую, вельмі ж пацешную цялушку.
Неяк зімой, прыйшоўшы са школы, Данік адразу ўзяўся за ўрокі, як ён рабіў цяпер, ужо не пасучы, заўсёды. Мамы не было дома. Ён сам дастаў з печы капусту, з паліцы – хлеб, пад’еў, прыбраў са стала і разгарнуў «элемэнтаж». Пачаў чытаць вершык, які трэба было вывучыць на памяць. У вершыку польскі хлопец Янэк хваліўся сваёй маме, што ён наловіць многа рыбы. А потым:
На гэтай «храпкэн» Сівы і засеў. Што гэта за «храпка»? Думаў, думаў – дарэмна. Успамінаў, успамінаў… Не, настаўнік не гаварыў ім нічога пра гэтае слова. У мамы не спытаешся: яна пайшла з кудзеляй. Ды, зрэшты, колькі ў яе ні пытайся, толькі і будзе адказу: «А Багі яго ведаюць! Адчапіся. Што я табе – пані ці настаўніца? Бабуля твая, нябожчыца, пакаёўкай у пана была: тая табе адказала б!..»
Раптам Данік успомніў, у каго сёння маці з кудзеляй, і ўсё яму стала ясна. Ну, калі не адразу цяпер, дык хутка будзе ясна, – вось толькі ён пойдзе туды, да Кужалевічаў, ды пакажа гэтую «храпкэн» сябру свайму – Міколу.
Мікола – сябар Даніку? Вялікі дружыць з малым?.. А што ж тут дзіўнага? Пасябравалі яны… Хто яго ведае калі – ці тады, летась вясною, як Мікола абараніў яго ад салтысёнка, ці тады, як і Данік дапамог Міколу? Відаць, і тады, і тады.
Месяцы тры таму назад, увосень, хлопчык бег з пашы дахаты. Іван Цярэшкавых, з якім ён «пускаўся ў школу», прыйшоў з першай змены і пусціў Даніка на другую. Сівы спяшаўся, трусіў подбегам, а тут, з загуменнай дарогі, што за капуснікамі, нехта гукнуў яго:
– Данік! – і памахаў рукою.
Ён пазнаў, хто яго кліча, і пабег па капусце туды.
Пачаўшы ад дарогі новую баразну, Мікола сядзеў на плузе і курыў.
– Вось што, браце Даніла, – сказаў ён. – Дар за дар, а дарма нічога. Я цябе выручыў, і ты мяне выруч. Збегай ты да нас у адрынку[13]13
Адрына – гаспадарчая пабудова, дзе захоўваліся сена, салома, інвентар.
[Закрыть], дзе я сплю… Глядзі толькі, каб маці мая не ўбачыла. I вазьмі ты там, у кутку каля дзвярэй, адну штуку. Схавай толькі, каб ніхто не бачыў…
Данік пабег. Зайшоў у двор да Кужалевічаў з загумення[14]14
Загумéнне – месца за гумнамі.
[Закрыть]. Азіраючыся, адчыніў адрынку і ўбачыў у кутку каля дзвярэй стары бязмен[15]15
Бязмéн – рычажныя або спружынныя вагі.
[Закрыть] з булавешкай, але без кручка, на якім падвешваюць тое, што важаць. Больш нічога ў кутку не было. Значыцца – трэба ўзяць гэта. Хлопчык схаваў бязмен пад кашулю, высунуў галаву з дзвярэй на двор, азірнуўся ва ўсе бакі і, колькі духу, памчаўся па сцежцы на загуменне, а там – па дарозе да Міколы.
– Ну, вось, – усміхнуўся яго абаронца. – Давай сюды. Гэта, брат, тая самая булава[16]16
Булавá – дубінка з патаўшчэннем на канцы ў выглядзе шара, васьмігранніка, якая служыла даўней зброяй, паліца.
[Закрыть], з якой яшчэ асілак Машэка[17]17
Асілак Машэка – вобраз з народнай легенды, які выкарыстаў Я. Купала ў паэме «Магіла льва».
[Закрыть] ваяваў з панамі. I я тут гэтай штукай не каня паганяцьму. Яму ўжо і булава не паможа…
Хлопчык глядзеў то на аратага, то на худога, як драч, каня, то зноў на аратага… Той самы Мікола – добры, вясёлы, чубаты дзяцюк, якога ён бачыў і босага, і ў лапцях, і ў ботах, – здаўся цяпер малому такім здаравенным і страшным з гэтай сваёй булавою… Страшным, вядома, для тых, хто не сябруе з Міколам, як Данік.
– З-пад кашулі ідзі пад кашулю, – усміхнуўся Мікола, затыкаючы бязмен за пояс. – А ты, браце Даніла, толькі маўчы пра гэта. Я не разбойнік. Я толькі тут успомніў пра гэты бязмен. Там, за гарою, – ён паказаў рукой на ўзгорак, за якім цягнулася вузкая, недаараная паласа, – там чакаюць мяне. Макар Палуян захацеў надаваць жабраку Кужалевічу. Адзін пан солтыс баіцца, дык брата паклікаў. Таго, што ў прымах жыве[18]18
Жыць у прымах – жыць пасля жаніцьбы ў сям’і жонкі.
[Закрыть], у Мікулічах. Між сабою, кулаччо, грызуцца, а на нашага брата – разам. Сядзяць там недзе ды пакурваюць, чакаюць… Нічога, пакажу ім бязмен – не палезуць. Ну, ты ідзі, брат, бо ў школу спознішся. Гэй, гняды, пацягнулі!..
У школу Данік спазніўся. Пан Цаба паставіў яго ў куток на калені. Гледзячы на сцяну, пакалупаную ў гэтым месцы пазногцямі і пакрэмзаную алоўкамі яго папярэднікаў, Сівы думаў пра тое, што цяпер там, за гарою. Там, дзе два Палуяны сустрэлі Міколу. Эх, вось дзе, мусіць, бамберыць недзе па іх спінах булава! Гэта ім не да мяне ды не да мамы мае чапляцца!.. Гэта ж ім не хто-небудзь – Мікола!..
Такі сябар можа і ведае ўсё. Ён і пра «храпку» гэтую скажа.
Данік хуценька апрануўся і пабег да Кужалевічаў.
Аднак і Мікола не змог яму нічога адказаць. Паклаўшы на лаву свой малаток і бот (Мікола яшчэ і шавец!), ён узяў Данікаў «элемэнтаж» і пачаў думаць уголас:
– Конская мыза – храпа. Калі гразь замерзне нагалік, без снегу, – таксама гаворым храпа… Але гэтая «храпка» тут, брат, не падыходзіць… А ў што ты, калі рыбу вудзіш, угортваеш сваіх печкуроў? У анучку. Можа, яна і па-польску трапка, га?
Сівы шмаргануў носам і на момант задумаўся. У іх толькі Іван Цярэшкавых рыбу ў анучку ўгортвае. Але ў яго і плоткі бываюць, і акуні.
Данік рабіў інакш. Ён выпіваў з бутэлькі малако, а тады, як толькі зловіць рыбку, – туды яе, у бутэльку. Аднаго за адным упіхваў цераз рыльца слізкіх, халаднаватых печкуроў, часта мяняў ім ваду, а яны ўсё чамусьці пазяхалі. Сыпаў ім крошкі хлеба, і, здавалася, рыбкі ядуць… Жуюць, жуюць – пакуль, нарэшце, не падохнуць…
– Ды не, дзядзька Мікола, – сказаў ён, – храпка – гэта не ануча. Анучка па-панску – шматка. Мы ёю ў школе дошку выціраем…
– Ну, дык я, брат, не ведаю. Я, брат, у іхнюю школу і дня нават не хадзіў.
– А што ж настаўнік? – азвалася з-за прасніцы Данікава мама. – Што ж яму – толькі грошыкі аграбаць?
Стары Кужалевіч, дзядзька Рыгор, ляжаў на печы, лапцямі на хату. Здавалася – спіць, адно ж паварушыўся і кажа:
– А пакіньце вы з гэтым настаўнікам! Які ён паляк! Ён жа з Бярозаўкі. Ведаю я і бацьку яго, і самога. З багатай хаты, нічога не скажаш. У Нясвіжы вучыўся, па-руску. А цяпер вось у панскую скуру палез. Ужо, бачыш, і паню сабе падхапіў, ажаніўся. Сястра, кажуць, нейкага паліцыянта. Угрунтаваўся добра. А нашага брата, калі каторы і вучоны, настаўнікам, нябось, не паставяць. Ды не кожны і захоча, як гэты Цаба. Храпка, шмапка… Калецтва адно! Хутчэй бы на іх які парадак рабіўся. То пан паліцэйскі, то пан саквестратар[19]19
Секвестрáтар – падатковы чыноўнік, які адбірае маёмасць за няўнесеныя падаткі.
[Закрыть], то пан які-небудзь Цаба – усе на нашу мужыцкую шыю…
Данік глядзеў на Міколу. Сябар яго ўстаў, падышоў да паліцы і зняў з яе нейкую кнігу.
– Гэта Купала, – сказаў ён. – Той самы, што і пра Машэку напісаў. Памятаеш? – падмаргнуў ён Даніку.
– Ыгы, – таксама па-змоўніцку ўсміхнуўся Сівы, успомніўшы пра бязмен.
– I пра мяне ён напісаў, – гартаў кнігу Мікола. – Глядзі вось, верш «Я шавец-маладзец». I пра цябе напісаў. Пра цябе і пра маму тваю. Вось паглядзім. Ага! Ну, слухай.
Гэта была размова беднай маці-сялянкі з хлопцам сваім, які пасвіў чужыя каровы.
У хлопца было тое, чаго ў Даніка ніколі не будзе, – бацька і браты. Было і тое, чаго ў Даніка яшчэ няма, – служба ў чужых людзей… Было, аднак, і галоўнае, што радніла Сівага з тым пастушком, – горкая доля.
Мікола чытаў, стоячы сярод хаты:
– Як у служкі сходзяць леты —
У пастуха,
Пытай, маці, птушкі гэтай —
Канюха.
Запытайся гэтай хмары —
Гэтых слёз;
Гэтай кветкі на папары —
Гэтых лоз;
Гэтай грушы сярод поля
I балот:
Яны ўсе аб маёй долі
Вядуць шчот.
Ну, і галоўнае, што ты, браце Даніла, запамятай назаўсёды:
Не плач, маці, і не злуйся
На жыццё,
Як я ў сілачку ўбяруся,
Змагу ўсё.
Вось так, брат, і запісана. Зразумела?
У адказ Данік змог вымавіць толькі сваё «ыгы». За яго адказала маці.
– Як жа хораша, Божачка, – уздыхнула яна. – Чула, Алена, га? – спытала ў Міколавай маці, якая таксама не прала, а слухала.
– Ну, што, Данік, – сказаў Мікола, – хочаш вось так навучыцца чытаць?
– Ыгы!
– Калі «ыгы», дык ідзі цяпер і вучы сваю храпку, а ўвечары прыходзь.
I вось быў вечар, у які яшчэ адзін заходнебеларускі пастушок з мужыцкай прагнасцю на ўсё жыццё запамінаў трыццаць дзве літары ўжо не чужое граматы. I была пасля вечара ноч, у якую ў старой, занесенай снегам хаціне доўга не мог заснуць маленькі чалавек.
4
…Данік ужо ў трэцім класе. Першыя школьныя радасці даўно прайшлі. Праўда, вучыцца «па-панску» з кожным годам як быццам лягчэй. Ужо і сам пан Цаба гаворыць з імі толькі па-польску. Вось і цяпер ён тлумачыць ім нешта, але Сівы не чуе, бо задумаўся.
Ад невясёлых думак ён абмакнуў у чарніла тупы канец алоўка і напісаў на парце: Д. Малец. Па-беларуску, вядома. Настаўнік заўважыў гэта і паставіў «грамацея» ў куток.
Малец думае пра настаўніка. «Панскі падліза», – кажуць у вёсцы пра Цабу.
Пакуль Данік так думаў, стоячы на каленях, гасцінцам з мястэчка брыла па адліжным снезе Акуліна. У старых салдацкіх валёнках, засопшыся, яна несла з пошты вялікі пакунак. Вось яна мільганула ў акне… у другім…
– Кніжкі! Кніжкі нясе! – загаманілі дзеці.
Акуліна ўнесла пакунак, напусціла з двара холаду, навалакла шлапакамі снегу.
– Ух, панок! – уздыхнула яна, папраўляючы хустку. – Хай іх нечага ліха! Наце вам і запіску яшчэ.
– А ты не лайся, дурніца. Ідзь прэч!
Акуліна згорбілася і пайшла.
– Ну, вось, – сказаў настаўнік. – Вось вам і тое, чаго так хацелася вашым бацькам. Тутай сон белоруске элемэнтажэ «Зорка». Хто з вас умее ўжо чытаць па іх?
Данік азірнуўся. Ды і азірацца не трэба, – і так чуваць, як загаманіў, узняў рукі ўвесь клас:
– Я! Я! I я!..
– Праве ўшысцы, – загугніў пан Цаба. – Ну, што ж, пшынаймней, не тшэба мне будзе лішне заўрацаць[20]20
Праве ўшысцы – амаль усе, пшынаймней – прынамсі, заўрацаць – марочыць.
[Закрыть] сабе галаву.
Ён памаўчаў.
– А хто ж вас навучыў? – спытаўся.
Аказалася – каго бацька, каго нават маці, каго – старэйшы брат, а трох – Яна Бусліка, Уладзімежа Чарадоўлу і Шымона Мамоньчыка, як называў іх настаўнік, – навучыў Данель Малец.
– Ты? – спытаўся пан Цаба. – Ану, устань!
Данік устаў і павярнуўся да класа.
– А хто цябе навучыў? Ну, чаго ты ўнурыўся?
Сівы маўчаў, толькі глядзеў на пана спадылба.
– Не повеш? – зноў па-польску спытаўся пан Цаба. – Не повеш? Мысліш, я сам не вем? Ідзь зноў да свэго конта![21]21
Не скажаш? Думаеш, я сам не ведаю? Ідзі зноў у свой куток!
[Закрыть]…
Данік павярнуўся і, па прывычцы, стаў на калені.
Ён не сказаў, не назваў свайго сапраўднага настаўніка. I не скажа. Не пану аб гэтым казаць!..
Чатыры месяцы прайшло з таго дня, калі ў іхняй Галынцы, як і ва ўсіх навакольных вёсках, быў сход, на якім сяляне дамагаліся ад паноў школы на роднай беларускай мове.
У тую нядзелю ў школе было паўнютка людзей. За сталом сядзеў пан Цаба, яшчэ два нейкія паны з мястэчка і пан паліцыянт. Не хто-небудзь іншы, а ён, Данікаў друг Мікола Кужалевіч, паказваў панам вялікі, складзены ўдвая ліст паперы. На гэтым лісце было напісана тое, што называецца незвычайным і вельмі ж, мусіць, моцным словам – ПРАТЭСТ.
– Мы, сяляне вёскі Галынка, – чытаў Мікола, – заяўляем пратэст супраць таго, каб нашы дзеці вучыліся не на роднай мове, і патрабуем адкрыць у нас беларускую школу…
Данік ведаў – не хто-небудзь іншы, а ён, Мікола, пісаў гэты пратэст. А падпісала яго ўся вёска – з канца ў канец. Нават і солтыс, Марка Палуян, падпісаў. Маўчаў, чакаў, а ўсё ж такі падпісаўся. Увесь вялікі ліст спісалі, хто алоўкам, хто чарнілам, хто прозвішча паставіў, а хто крыжыкі. Недзе там, каля самага пачатку, стаяць і маміны крывыя тры крыжы. Пад імі – рукою Міколы – напісана: За непісьменную, па яе просьбе, падпісаўся, а яшчэ ніжэй – рукою Даніка – Д. Малец.
На сход, у школу, малых не пусцілі. Нават ад вокнаў Цаба адганяў. Вокны былі адчынены, і ўсё чуваць было здалёк. Зрэшты, Данік схаваўся за бярозай перад акном і самае важнае бачыў.
– Не трэба нам панская школа. Яна не маці для нашых дзяцей, а мачыха. Ды і мачыхі бываюць куды лепшыя! Не трэба нам і настаўнік, што за аб’едкі з панскага стала запрадаўся панам з душою! Не хочам мы і парадкаў такіх, калі на нашага брата глядзяць, як на быдла, калі кожны цябе папіхае нагою, нібы свіную ражку[22]22
Рáжка – драўляная круглая пасудзіна з ручкамі, у якой замешвалі корм свінням.
[Закрыть]!.. Мы заяўляем пратэст!..
Так гаварыў тады Мікола. Так гаварылі і другія хлопцы і мужчыны.
Паны маўчалі. Цаба сядзеў чырвоны, як бурак, і толькі соп у сваю дзюбу. I паліцэйскі маўчаў, аберуч трымаючыся за стрэльбу, сціснутую каленьмі.
Нешта праз месяц Міколу забралі. Той самы паліцыянт, а з ім яшчэ адзін гналі яго па вёсцы ўранні, калі малыя ішлі ў школу. I нельга было, вядома, падбегчы да сябра, шапнуць: «Можа, прынесці табе тое, Мікола, што стаіць у вашай адрыне ў кутку каля дзвярэй? Я пабягу…» Нельга было сказаць, бо паліцэйскія адганялі іх, адзін нават крыкнуў:
– Большэвіцкэ шчэнента! Прэч! I вам до вензеня захцяло сен[23]23
Бальшавіцкія шчаняты! Прэч! I вам у турму захацелася?
[Закрыть]?..
Данік, разам з іншымі хлопцамі, ішоў за імі воддаль, там, дзе ішла, галосячы, цётка Алена, Міколава маці.
Цяпер, стоячы ў кутку на каленях, Данік то думае, то нават шэпча:
– Панскі падліза… Запрадаўся з душой… I Міколу прадаў…
Гэта – пра Цабу. Так гаварыла ўся вёска.
