Текст книги "Вятрак – птушка вольная"

Автор книги: Васіль Ткачоў

сообщить о нарушении

Текущая страница: 13 (всего у книги 14 страниц)

– Велнецца з вайны Ламан Яголавіч, і мы ўсё лоўна будзем у яго вучыцца. Ага.

Так і ўсе яны, маляўкі. Але ў школу бягуць-спяшаюцца. Сядзяць у цяпле, кішэні апаражняюць ды робяць выгляд, быццам вучацца, грызуць не сухары, а навуку. А потым забудуцца, відаць, што яны ў школе, расштурхаюцца, і справа заканчваецца іншы раз тым, што пад дружны рогат старэйшых пачынаюць высвятляць, хто з іх аб’еўся сухароў. Толькі і сядзіць тады цішэй малеча, як пад канец заняткаў распачынаецца гаворка на вольныя тэмы. Вольга Якаўлеўна любіць паслухаць, што пішуць з фронту яе вучням. Цікава і тым самім. І яны па чарзе расказваюць. Слухаюць надзвычай сур’ёзна, бо размова ідзе пра вельмі важнае, і тут не да смеху. Нават калі Мішка-Мухамор расказвае, на твары вучняў не набягаюць усмешкі, хоць на Мішку таго глянь – і жывот падпярэзвай: клоун, а не Мішка.

– Мой тата б’е волагаў далёка адсюль, – кажа Мішка, шморгаючы носам. – Здолова б’е! Камандзіл яму ўзнагалоду ўлучыў. Не помню якую, але даў. На, кажа, за смеласць. Заўтла гляну ў пісьмо, што яму далі. Там напісана.

Усе слухаюць і нібыта бачаць дзядзьку Івана, Мішкавага тату. То вось ідзе ён па вясковай вуліцы, то бяжыць у атаку...

– А мой нічога не піша...– апускае галаву Кацька, закрывае тварык далонькамі, і плечыкі дзяўчынкі раз-пораз уздрыгваюць: плача.

У хаце настаўніцы робіцца ціха-ціха. Чуваць толькі, як дзынкае на аконнай шыбе вялікая леташняя муха. Ад тлуму дзятвы ёй, відаць, робіцца млосна, і яна з усіх сіл стараецца апынуцца на двары. Дурніца! Сядзела б у цяпле, зашылася б куды падалей, пакуль не ўмецілі цябе хлапчукі. Раздушаць! Дык не, шкрабецца. Гэта добра, што не да цябе ім зараз, хлапчукам. Нават першакласнікам.

А Кацька плача.

– Вось што, дзеці, – на вачах настаўніцы заўва-жаюць вучні таксама слёзы. – На сёння заняткі заканчваем. Ідзіце дадому. А ты, Каця, застанься. Каму чарга падручнікі браць? Трымайце. Юраська, спалі газету. Чуеш?

Юраська моўчкі ківае.

Вучні разбягаюцца.

– Я Кацьку пачакаю, – кажа Юраську з Паўлі-кам Сяргейка і застаецца на двары, стаіць на ганку.

У розныя бакі разыходзяцца і Юраська з Паўлікам. І калі выбягае Кацька з хаты Вольгі Якаўлеўны, то ў школе застаецца адна настаўніца. Добра ёй, думаюць іншы раз дзеці: прачнуўся – і ў школе, зусім ісці ніколькі не трэба. А на судніку заўсёды ляжыць прыхінуты ручніком бохан хлеба...

Прыгажосць!

16. ПАРСЮК ВЯЛІКІ, ПАРСЮК МАЛЕНЬКІ...

На дварэ дзеда Нупрэя стаяў Авадзень, запрэжаны ў сані. Конь, як толькі Юраська адчыніў веснічкі, павярнуў галаву ў бок хлапчука. Затым зноўку пацягнуўся, закапыліўшы губіну, да сена, што шарэла на белым снезе. Юраська моўчкі гладзіў Авадня па пысе, заглядваў каню ў вялікія і чыстыя, бы сляза, вочы, у якіх плавала Нупрэева жытло: хата як не цалкам – з вокнамі і дахам – памясцілася ў іх.

Несучы акуратна падабраную вяроўку на плячы, паказаўся з пуні дзед Нупрэй.

– А-а, Юрка. Што, вучоба ўжо кончылася?

– Распусціла Вольга Якаўлеўна.

– То і добра. Зараз паедзем. Мы з табой апошнім часам, заўваж, вандруем часта. Не сядзіцца нам, а? Цёпла адзеўся?

– Цёпла.

– Глядзі, каб не замёрз. Маразы сёлета моцныя, бытта ведалі, што трэба ім, маразам, быць... Немцаў пад Масквой трэба памарозіць. Ажно ў бярвеннях страляе. Як дасці, як стрэліць! Шчэ во хата мая не вытрымае?

– Вытрымае,– усміхнуўся Юраська.

– Будзем выбірацца ў дарогу, – стары кінуў на сані вяроўку, патаптаўся крыху на месцы, нешта прыпамінаючы, мусіць, а потым падышоў бліжэй да саней, падняў салому. – Бачыш?

– Парсюк? – здзівіўся хлапчук. – Чый гэта?

– Каб жа знаццё. Распараджэнне Вітуха: на вя-чэру свежына павінна быць. Камендант гасцей чакае. Шкада, што позна даведаўся пра гасцей... А то б аднеслі ў дупло дэпешу. А пазней і сам камендант да мяне на вятрак падкаціў. І Вітух побач яго трэцца, што ганчак каля ног паляўнічага. Трэба, братка Юрась, з немцам пакуль ладзіць. Хітрэй трэба... Ну, адмовіўся б я? Толькі і дамогся б, што на сухары атрымаў бы. Дзе наша не прападала. Так і быць ужо – займуся смаленнем парсючка. Каб хоць адзін бобік прасіў, то я б яго і турнуць мог. А то сам камендант. Шышка. Яго лепш абыйсці. І мы яго абыйдзем. Уцяміў? Пазней. Усяму свой час.

– Не, – шчыра прызнаўся Юраська, але здагадаўся, што дзед Нупрэй нешта зноўку прыдумаў, ад чаго немцам лепш, канешне ж, не стане.

Стары ўскінуў на воз некалькі кулёў саломы, і яны паехалі. За вёскай адразу ж звярнулі пад узгорак, на якім стаяў вятрак, схіліўшы на бок белую шапку – быццам вітаў млынара і Юраську.

– Ветраку, як і чалавеку, таксама адпачыць трэба, – ціха прамовіў дзед Нупрэй. – За свой век ён, братка, столькі карысці людзям зрабіў, што і ўявіць цяжка, ні ў якую торбу не памесціцца карысць тая. Няма такой торбы. Не пашылі яе. А каб усё зерне ссыпаць у адну кучу, што прайшлі праз яго жорны, то гэта была б такая куча, якую і свет не бачыў. Гара Памір, не менш.

Юраська ўявіў, чаму ж, тую кучу – ого-о!

Вятрак застаўся ззаду, а дзед Нупрэй глядзеў і глядзеў на яго, пакуль млын зусім не прапаў з вачэй.

Наперадзе паказаўся Жавіннік. Вёска гэтая была маленькая, яна ўпіралася выгнутай спіной ў зубчатую шчотку лесу.

– Зробім прыпынак, – сказаў дзед Нупрэй і спыніў Авадня каля падворка, на якім тапталася жанчына, ужо знаёмая Юраську: то была тая цётка, што прывозіла на млын зерне па загаду паліцая Вітуха. – Падыходзь сюды, Маруся!

Павіталіся.

– Ты, наколькі мне вядома, прывозіла на мой вятрак зерне малоць?

– Прывозіла.

– А што заплаціў табе Вітух за працу?

– А што ён заплаціць? Ты што, Нупрэй, смяешся?

– Ніколькі. Пакажы мне свайго парсючка.

– Навошта?

– Трэба! – строга сказаў дзед Нупрэй, і пакуль ён ішоў да пуні, каб паглядзець, які ў Марусі гадуецца парсюк, пачуў такія-сякія навіны.

– Прыходзіў надоечы з лесу мой Апанас, –паведамляла цётка Маруся. – Хваліцца асабліва нічым не хваліўся. Цягнік пад Тошчыцай з рэек пусцілі. Салдат, кажуць, у ім было процьма. Во пра гэта казаў. Сам хадзіў на чыгунку з Касцючэнкам. А так што яшчэ?.. – цётка Маруся паціснула плячыма. – Казаў, праўда, што памянялі месца, на зіму глыбей у лес падаліся. Набудавалі зямлянак, жывуць. Але з харчам кепска. Хлеб вось-вось кончыцца. Тая мука, што ты, Нупрэй, малоў, іх дужа выручыла. Хлеб смачны пякуць. Боханы – як з печы, круглыя, як сонца...

– Нешта будзем думаць, – прамовіў Нупрэй, адчыняючы дзверы ў пуню.

Стары перагнуўся цераз перагародку, паскроб парсючка па спіне, той наставіў на незнаёмага яму чалавека востры пятачок, зарохкаў.

– Забіраю я твайго парсюка, – сказаў дзед Нупрэй.–Хавайся дзе ў хаце, а я тут сам разбяруся.

– Нешта я нічога не зразумею, – развяла рукамі цётка Маруся.

– Потым усё зразумееш. Даверся мне. Выйдзі. Апанасу свежыну перадасі ў лес... Няхай крупнік есці. Ну, марш, марш!

Цётка Маруся выталапіла вочы на Нупрэя:

– Язэпавіч, што ты надумаў рабіць?

– Потым пабачыш. Ну, каму сказана! Марш!.. І хлапца вазьмі з сабой. Няхай таксама ў хаце пагрэецца.

Юраську нічога не заставалася, як пайсці услед за цёткай. У шыбу ён бачыў, як Нупрэй выцягнуў парсюка за ногі і паклаў побач з тым, якога чакаў камендант на вячэру.

У лесе дзед Нупрэй выбраў добрую мясцінку. На беразе ракі, у атачэнні дрэў, таму быў тут зацішак. Пакуль млынар смаліў парсюка, Юраська прадзёўб у лёдзе палонку, зачэрпнуў вядром вады – да краёў – і паставіў на вогнішча.

– Грэй, грэй ваду, Юрка! – настрой у дзеда Нупрэя быў добры. – Вялікага прыпарым цёплень-кай вадзічкай, а малому і так добра будзе.

Цяпер толькі Юраська здагадаўся, што надумаў зрабіць дзед Нупрэй. Смелы, аднак!..

Вярталіся з лесу рана, было яшчэ светла. З пар-сюкамі дзед расправіўся хутка не толькі ў лесе, але і пазней – маленькага пакінуў цётцы Марусі, тая войкала і ахала, чагосьці баялася і малілася Богу, каб ён заступіўся за Нупрэя. А Нупрэй спаслаўся, што разабраць парсюка ў яго няма часу, няхай даруе, бо чакае сам камендант і папрасіў дапамагчы суседцы свайго старога знаёмага і, мабыць, равес-ніка, які паабяцаў за скварку сала зрабіць і не тое!

Ужо недзе перад самай вёскай, якраз там, дзе коўзаліся дзеці на каньках, аблюбаваўшы малень-кую пляцоўку на возеры, сустрэўся дзеду з Юраськам п’яны немец. Ён стаяў на дарозе, вытыркнушы перад сабой непаслухмяную руку, і прасіў, каб тыя спыніліся.

– Гутэн абэнт! – пастараўся ўсміхнуцца немец, калі Авадзень параўняўся з ім.

– Што ён вэдзгае? – паглядзеў на Юраську млынар.

– Павітаўся.

– Бач ты, культурны!

Немец мурлыкаў песню, шлёпнуўся, не папытаўшы дазволу, у сані, але патрапіў акурат на парсюка, адчуў гэта і адразу ж падскочыў, бы падстрэлены:

–Швайн! Швайн! – адно слова і ведаў Нупрэй з нямецкай мовы, і яго давялося скарыстаць.

– Іх швайн? – тыцнуў на сябе пальцам немец.

– І ты таксама, – смела сказаў дзед Нупрэй і падняў салому, якой быў прыхінуты парсюк. Нямецкі салдат убачыў парсюка, зрабіў ледзь не да самых вушэй усмешку і зноўку плюхнуўся на сані. Па дарозе ён спяваў, а больш дапытваўся, што гэта за парсюк такі і як яны глядзяць на тое, каб адвезці парсюка да яго на «кватэру». Бач, чаго захацеў, анціхрыст! Юраська трохі ведаў нямецкую мову, але немец вёў гамонку з імі больш рукамі, бо язык не надта слухаўся. Крыху пасмірнеў немец, калі пачуў слова «камендант».

– Прасі ў каменданта свежыны! – параіў дзед Нупрэй.

– Пан камендант, пан камендант, – нібы заезджаная пласцінка, бубніў немец.

І раптам Юраська ўбачыў, што няма на возе вінтоўкі. Ляжала ж. Сказаў дзеду, той насця-рожыўся:

– А маць тваю так! Згубіў, ну ты паглядзі на яго, ваяку! Га?

– Пан камендант, пан камендант... – па-ранейшаму мармытаў немец.

– Ты не камендантуй тут, а скажы лепш, дзе твая пух-пух? – млынар нацягнуў лейцы, і конь спыніўся. – Дзе, пытаю, твая пух-пух?

Немец адразу, падалося, працверазеў, закорпаўся ў саломе, а потым загадаў:

– Цурук!

– Просіць, каб ехалі назад, – падказаў Юраська.

Давялося млынару паварочваць, хоць і не хацелася, Авадня, ехаць назад, шукаць тую вінтоўку. Дзед Нупрэй лаяўся на немца, і не адразу заўважыў, як той выкуліўся з саней і, шырока трымаючы перад сабой рукі, быццам збіраўся кагосьці заціснуць у сваіх абдымках, кінуўся да возера. Толькі цяпер дзед Нупрэй і Юраська здагадаліся, што да чаго. Яны бачылі хлапчука, які слізгаў на самаробных каньках, а на плячы ў яго боўталася вінтоўка, цаляючы ствалом у блішчасты лёд. Глядзелі яны на немца, на таго хлапчука і ад душы смяяліся: ну і хлапчына, ну і малайчына – такі выгляд у яго, быццам за спіной не сапраўдная зброя боўтаецца, а самая звычайная драўляная палка. Толькі з папружкай.

Далей, пакуль і не прыехалі ў вёску, немец трымаў зброю аберуч. У Хатоўні ён злез з санак, абтрос з адзення салому, паказаў на вінтоўку і прымырмытаў:

– Гут, гут!

– Гутай гутай, – параіў яму дзед Нупрэй і лёгенька шлёгнуў Авадня лейчынай па спіне.

Усе непрыемнасці, калі гэта можна назваць іх так, пачаліся пазней. Як і чакаў Юраська. «Не можа ж дзед Нупрэй заўсёды чыстым з вады выходзіць». Паліцай Вітух, калі ўбачыў парсюка, што ляжаў на возе, ледзьве не пляснуўся, падалося, вобзем:

– Дык каго ты мне прывёз, стары корч? Дзе той парсюк, якога я табе даваў, га? Адказвай, не глядзі так, быццам баран на новыя вароты! Адказвай!

Дзед Нупрэй спакойна паглядзеў на бобіка і спытаў:

– Дык ты будзеш яго забіраць ці куды мне падзець свінчо? Давай указанні.

Аднак бобік не спяшаўся загадваць, усё дапытваўся, дзе падзеўся сапраўдны парсюк.

– Што я табе скажу, Вітух? – па-ранейшаму спакойна глядзеў на паліцая стары. – Усё па чыну. Усё так. Паменеў трохі парсючок. То не мне ж табе гаварыць, чаму... Не на дрэве ж сядзеў, калі рос, а ў вёсцы, сярод людзей, то павінен ведаць – чаму паменеў парсюк...

– Ну, чаму? – не цярпелася паліцаю.

– Давай-ка я цябе саломай пасмалю столькі, колькі яго, то паглядзець мне ахвота будзе, паменееш ты ці пабольшаеш...

– Цьфу! – плюнуў Вітух і пабег дакладваць каменданту, што свежына, як і належыць, будзе пададзена сёння да стала: запрашайце сваіх гасцей, пан начальнік, пачастуем.

«Не прападзеш з дзедам Нупрэем!» – радасна падумалася Юраську.

17. «МЫ ВАМ ПАМОЖАМ...»

У Вольгі Якаўлеўны быў з самага ранку кепскі настрой. Хіба ж не бачна? Чаго толькі вучні не перадумалі. Мо захварэла, мо нядужыцца, то адпачыла б, а яны, бач ты, гатовы нават самі вучыць урокі. Ці мо з фронту пісьмо ад мужа, дзядзькі Мікалая, кепскае прыйшло? Хоць наўрад – які салдат напіша з вайны кепскае пісьмо? І што там можа быць кепскім? Пруць, пруць фрыцаў! Дык гэта ж кожнаму вядома, па радыё казалі, а яшчэ больш ведаюць пра гэта вясковыя мужчыны, пра што і гамоняць, калі збіраюцца каля валуна, што непадалёк ад ветрака і бакі ў якога вымулены ватнікамі дзеда Нупрэя.

Аднак шыла ў мяху не схаваеш, і неўзабаве ўсе ведалі, чаму ў настаўніцы кепскі настрой: яна згубіла грошы, якія сабралі вяскоўцы, каб адправіць на фронт. Калі па праўдзе, то шыла тое ніхто і не збіраўся хаваць... Настаўніца сама прызналася:

– Бяда, дзеці. Не ведаю, як і быць. Толькі нікому пакуль не гаварыце. Дамовіліся? Можа яшчэ і знойдуцца грошы. Не будзем лямант узнімаць. Не скрозь жа зямлю яны маглі праваліцца. Па вуліцы ішла калі, то былі... а потым і не стала скрутка. І як ён так выслізнуў, што і не пачула? Вось дзіўна што. Можа немцы і падабралі...

– Тыя не аддадуць! – сказаў, як адсек, Паўлік. – Тым усё мала! У-ух!.. Абжоры!

А Юраська паабяцаў:

– Мы вам паможам, Вольга Якаўлеўна. Не можа быць, каб у нашай Хатоўні грошы згубіліся – і бясследна.

– Паможам! – паабяцалі і астатнія вучні.

І, не папытаўшы дазволу ў настаўніцы, пабеглі шукаць скрутак з грашыма. Вольга Якаўлеўна засталася ў класе, ці ў сваёй хаце, адна. Спярша разгубілася, хацела папытаць наўздагон: «Дык куды ж вы?», аднак зразумела, што дзятву не спыніць ужо, і села на табурэт, цяжка ўздыхнула: усё ж грошы прапалі, ды не свае, а сабраныя землякамі. Сітуацыя.

Дзеці разбегліся па вёсцы – кінуліся шукаць грошы, бы ў спёку ў рэчку. З галавой. Юраська заглянуў да Лявона Кончыка, расказаў пра ўсё яму. Выслухаўшы , той спытаў:

– А што ж рабіць параіш?

– Шукаць. Як – што?

– І каб нашы людзі знайшлі ды не вярнулі? – пашкроб за вухам Лявон Кончык. – У такое мне мала верыцца.

– І мне.

– Залямзіў жа нехта! Трэба выручаць настаўніцу.

– Ну, я пабег далей... – Юраська толькі наважыўся ўзяцца за клямку на дзвярэх, калі ў хату ўляцеў, бы апараны, Паўлік.

– Чулі? – адразу ж свідраваў вачыма ён то Лявона Кончыка, то Юраську. – Ягорыха кажа, што сама бачыла, як падняла нешта на дарозе Аксіння... яшчэ па баках паглядзела, ці не сочыць хто, запіхнула тое, што знайшла, сабе пад куфайку і пайшла па вуліцы роўненька, не аглядаючыся, бы несла на галаве шклянку з вадой і баялася разліць.

– З Аксінняй такое можа быць, – пагадзіўся Лявон Кончык. – Давайце да яе разам сходзім. Калі грошы ў яе, то вам яна не аддасці. Будзе кусацца і плявацца. Жанчына яна з рознымі фокусамі.

Так і зрабілі. Перад дзвярыма спыніліся. Лявон Кончык паляпаў. Маўчок. Зноў паляпаў і гучна папрасіў:

– Адчыняй, Аксіння! Прымай дэлегацыю! Чуеш?

Аднак Аксіння не падавала прыкмет жыцця.

– А можа яе дома няма? – засумняваўся Юраська.

– Атрымліваецца, што так, – пагадзіўся Лявон Кончык.

– А я не веру! – шморгнуў носам Паўлік. – Залезла, мабыць, пад стол ці пад ложак, і сядзіць там, як мыш пад венікам.

Ні з чым, яшчэ трохі патаптаўшыся на ганку, пайшлі яны ад хаты Аксінні. Якраз насустрач ім бег Сяргейка, узрушаны і вясёлы.

– Грошы знайшліся! Грошы знайшліся! – падскокваў ён то на адной назе, то на другой. – Ура-а!

І ўсе яны, нават Лявон Кончык не стрымаўся, гукнулі разам:

– Ура-а!..

Далёка было чуваць. А калі супакоіліся, Лявон Кончык вінавата сказаў:

– Дарэмна, значыць, мы на Аксінню падумалі.

– І зусім не дарэмна! – сказаў Сяргейка. – Яна, цётка Аксіння, і знайшла грошы. Настаўніцы аднесла.

– Гэта ўжо тады, калі заварушылася вёска, – кіўнуў Лявон Кончык. – Гэта дзякуючы вам. Тады і будзем лічыць, што вы, дзеці, і выручылі сваю настаўніцу. Аксіння, бач ты яе, заўсёды ў цэнтры. Нават з сярпом. Такая баба. Ну, ну.

– Сядзіць у Вольгі Якаўлеўны і чай п’е з цукрам. Шчаслівая такая. Я, кажа, Вольгачка, хацела ўчора прынесці, адразу ж, як знайшла, але нештацькі закалола ў баку, цераз парог не магла нагу нат перанесці. А настаўніца: дзякуй, Карнееўна, што грошы вам у рукі трапілі, а не ворагам. Я і ведала, што калі вы знойдзеце, то абавязкова вернеце. А цётка Аксіння: за мяне, Вольгачка, не хвалюйся, хіба ж я не ведаю, любачка, для чаго грошы мы збіралі. Там і свае я ўбачыла, яны зверху ляжалі... Біць, біць ворагаў трэба. Калашмаціць.

Выслухаўшы Сяргейку, Лявон Кончык усміхнуўся:

– Ліса. Ліса ўсё ж гэтая Аксіння. Але добра тое, што добра канчаецца.

З ім пагадзіліся, вядома ж, і хлапчукі.

І пашыбавалі на ўрок.

18. АВАДЗЕНЬ – КОНЬ ПАСЛУХМЯНЫ

– Дык што, гэты карапуз павязе мяхі? – з недаверам паглядзеў спярша на Юраську, а потым на дзеда Нупрэя паліцай Вітух.

– Гэты, гэты, – кашлянуў млынар у кулак. – А каго яшчэ ты тут знойдзеш? Бабу якую адправіш ці Платона? То няхай хлапец скокне, заадно ў Журавічах цукерак купіць у краме, пасмокча. Я грошай яму даў. Справішся, Юрка?

Юраська ўжо сядзеў на мяхах, трымаў у руках лейцы і ў першую ж хвіліну гатовы быў загадаць Авадню: «Ну, дружок, паехалі!», а калі хітравата глянуў на яго млынар, ён падміргнуў дзеду Нупрэю, а той – яму: парадак!

– Ды глядзі ж у мяне! – прыгразіў пальцам паліцай і змерыў хлапчука строгім позіркам. – Не абы– што вязеш, а хлеб. Галаву адкручу. Як сланечнік. – Ён пазначыў нешта ў сваім замусо-леным блакноціку, запіхнуў яго ў кішэню. – Там наляцяць на мяхі , разгрузяць. Хапае рабочых на пякарні. Гэта адвезці няма каму. Сам жа я не павязу. І салдата нямецкага не застаўлю: не яго клопат. Ну, давай, давай. Абы дабраўся каб добра. А калі вернешся, адразу знойдзеш мяне і даложыш па ўсёй форме: так і так, заданне выканана. Мне рэзультат важны. Зразумеў?

Замест Юраські адказаў дзед Нупрэй:

– Будзе табе і рэзультат. За гэта не хвалюйся. Ну што ж, няхай едзе. Ранне раннем, а там, чаго не ўбачыш, і вечар нахопіцца. Дні цяпер кароткія – што твая папяроска нямецкая, Вітух: два разы шморгнуў – і пальцы пячэ, трымаць няможна.

– Ета праўда, гарыць дужа, – пагадзіўся Вітух. – Пачкі на дзень не хапае.

– Работа ў цябе нервовая, відаць? – крадком зірнуў на паліцая стары. – Недарэмна ж кажуць, што табака нервы ўмацоўвае быццам. То і курыш багата.

Вітух нічога не адказаў, а толькі махнуў на Юраську рукой:

– Едзь, чаго стаіш?!

Авадзень напяўся, сані скрануліся з месца і заслізгалі палазамі па хрусткім снезе. Хоць свістаў сухі вецер, азвярэла і дзіка, востра хвастаў па твары холадам, Юраську было цёпла. Дзед Нупрэй пастараўся: уцяпліў яго ўсім, чым толькі мог. І на ўсялякі выпадак паклаў побач старэнькі кажух: а раптам спатрэбіцца? Пра холад яму ўвогуле не думалася – ён уяўляў, як сустрэнецца з партыза-намі, тыя перакладуць мяхі на свае санкі, а там – на варожай хлебапякарні – няхай чакаюць з мора надвор’я. Дачакаюцца! Не бачыць ім нашага хлеба! «А што ж будзе тады Вітуху? Камендант, мусіць, зачыніць яго ў картэр, у клець цёткі Вавіліхі – і загадае: «Карміць нягодніка адной саломай! Ды яшчэ леташняй! Калі не выканаў заданне! Ты на хлапца не ківай – служыш фюрэру сам, а не ён. Зразумела табе, ёлуп?» – радасна думалася хлапчуку.

Што чакае яго самога – пра гэта Юраська не думаў...

... Да ветрака, як толькі пацёгся адтуль паліцай, адразу ж прыбеглі Паўлік з Сяргейкам. Пра гэтую аперацыю яны ведалі, нават спярша самі прасіліся ў напарнікі да Юраські. Аднак дзед Нупрэй ім усё растлумачыў як след, і яны пагадзіліся, што ўсім нельга ехаць: калі і рызыкаваць, то аднаму, і тым больш Юраську – ён без рукі, і немцы пашкадуюць, калі і разгадаюць махінацыю з мукой.

Пазней падышоў і Лявон Кончык.

– Як там, цікава мне, Юрка? – парушыў нарэшце гнятлівае маўчанне дзед Нупрэй, твар яго зрабіўся сумным. Было б чаму весяліцца. Чакай, гадай, думай... А гэта нялёгкая справа, атрымліваецца.

– Не павінны б Юрку чапаць, – уздыхнуў Лявон Кончык. – Нацярпеўся ён і так, хіба ж не відаць. Рукаў у хлапца пусты.

– І мне, кум, так думаецца...

Паўлік таксама прамовіў з сумам:

– Пасадзяць у клець.

– Калі яго, крый Божа, і сапраўды ў тую у клець Вавіліхі запруць, то мы яго адтуль павінны вызваліць – кроў з носу! – дзед Нупрэй быў надзвычай сур’ёзны. – Іначай грош нам цана тады. Хоць і немцы ж каравуляць тую клець. Аднак нешта прыдумаем. Да ўсяго рыхтавацца трэба.

– А мы таго немца... ух! – Паўлік сціснуў кулачкі, нешта хацеў сказаць такое грознае пра нямецкага вартавога, аднак не ведаў – што.

Яго, праўда, і так зразумелі, на што млынар, усміхнуўшыся праз сілу, запярэчыў:

– Іш вы, жэўжыкі! Грозныя, гляджу, ажно некуды. А са мной вы справіцеся, не кажучы пра немца? Бярыце мяне, што хочаце рабіце. А я буду супраціўляцца. Ці адолееце? – Ён глядзеў на хлапчукоў, якія ўмомант паніклі, пацішэлі. – Так што, мальцы, не трэба харахорыцца дарэмна. Але за жаданне надаваць немцу кухталёў хвалю. У мяне таксама іншы раз рукі свярбяць, хлусіць не буду. Аднак нам лепш за ўсё верыць застаецца, што ўсё з Юркам скончыца добра. На ўсялякі выпадак не разыходзьцеся, можа і на самой справе выручаць яго давядзецца.

Лявон Кончык, які да гэтага маўчаў, пагадзіўся, што разыходзіцца не трэба:

– А там што Бог дасць.

... Авадзень нырнуў у лясок. Тут было зацішней, дарога менш замецена снегам, чым у полі, толькі ў вершалінах дрэў шалёна гуў вецер і наганяў трывогу і сум.

Юраська развязаў матузкі на аблавушцы, бо не будзе ж ён паказвацца партызанам у такім выглядзе. Яшчэ не палічаць за дарослага, а яму надта ж хацелася хоць на адну галаву быць вышэй, чым ёсць. Ды і так, з развязанымі матузкамі, лепш чуваць, што робіцца навакол. А то яшчэ, чаго добрага, і размінешся. Толькі як гэта размінешся з партызанамі, калі яны самі, пэўна ж, ужо чакаюць хлеб, выглядваюць, канешне ж, раз-пораз з-за дрэў на дарогу: ці не едзе?

Вунь і масток. Вусцішна. Нікога не бачна. Толькі па-ранейшаму гудзе ў соснах і ялінах вецер, скуголіць.

«Можа не перадаў ім дзядзька Іван, – пачаў хвалявацца ўсё больш і больш Юраська. – Мо не дабраўся да атрада, на якую-небудзь засаду напароўся? Ці мала ж іх, бобікаў, развялося?»

З Іванам Даўгалыгім Юраська пазнаёміўся асабіста два дні назад, ён прыходзіў у Жавіннік, там і сустракаліся. Дзед Нупрэй звазіў яго тады на сустрэчу з ім, прадставіў, як і належыць:

– Гэта наш сувязны Юрка Ганчарок!

Партызан моцна паціснуў руку яму, сказаў:

– Рады пазнаёміцца. Хоць цябе, браток, я ведаў. Па тваіх добрых справах. Перадавай прывітанне і сябрам. Вы ў камандзіравым спісу ёсць. Сам бачыў.

Яму тады хацелася выцягнуцца перад дзядзькам Іванам навыцяжку. Але ён пасаромеўся – як сядзеў на зэдліку, так і працягваў. Хоць і трэба, відаць, было. А сам думаў: «Няўжо ён праўду кажа? Няўжо не хлусіць? Нават у спісах камандзіра, самога Касцючэнкі, мы ёсць, значыць? Што цяпер бобік Вітух скажа!»

Авадзень портска мясіў капытамі мяккі снег, ступіў ужо і на масток, хоць цяпер, узімку, яго не адразу ўбачыш: замяло снегам. Але ж Юраська добра ведаў, дзе ён, гэты непрыкметны масток, лясны, нізенькі, без балясаў. Хлапчук неаднойчы сядзеў на ім, звесіўшы ногі, і назіраў, як грэліся на сонейку рыбкі-маляўкі. Цераз яго ён ехаў апошні раз з татам у той нядзельны дзень, калі пачалася вайна.

Дзе ж партызаны? Чаму не відаць? І што тады рабіць з хлебам? Не везці ж яго на пякарню! Куды заўгодна, толькі не туды!

Юраська нацягнуў лейцы, конь паслухмяна стаў. І раптам:

– К-хе, к-хе!

З лесу выйшаў дзядзька Іван. Нарэшце!

– Здарова, Юрка! – павітаўся ён. – Не замёрз?

– Не, мяне так апрануў дзед Нупрэй, што пара ідзе!

– Ну, ну, не жартуй з марозам. Пар ідзе. Хлопцы, выходзьце! Юрка з хлебам прыехаў!

– Ды бачым, бачым...

Да Юраські і Івана Даўгалыгага падышлі яшчэ два партызаны, зусім маладыя хлопцы, і адзін з іх узяў Авадня за вуздэчка і павёў у гушчар.

– Прадзярэмся, не такія перашкоды бралі! – весела баіў партызан, які вёў каня. – Нэ-э!

А дзядзька Іван распытваў пра дзеда Нупрэя, хваліў яго за смеласць і кемлівасць:

– Малайчына гэты дзед. Усім дзядам дзед.

Мяхі перакінулі хлопцы-партызаны на двое санак.

– Дарог няма, прабіваемся па цаліку, – гаварыў дзядзька Іван. – Таму два кані запрэглі. Аднаго можна замардаваць. Няблізкі свет. І добра, што сняжок пайшоў – няхай ён нашы сляды замятае.

Партызаны яшчэ раз падзякавалі за хлеб, а потым Іван дастаў з кішэні паперку і падаў Юраську:

– Глядзі ж, не згубі. Тут, браток, мы напісалі ўсё, што трэба. Гэта – дакумент. Хоць і без пячаткі. Не згубі.

На той паперы хлопчык прачытаў: «Хлеб забралі партызаны. Няважна, хто будзе яго везці, важна, хто будзе яго есці. Смерць фашыстам!»

На развітанне дзядзька Іван абняў Юраську, пацалаваў у шчаку і ціха сказаў:

– Няхай беражэ цябе Бог, хлапец. Ну, едзь, едзь. Шчаслівай дарогі, Юрка!

Авадзень не ленаваўся. Каня ніколі не трэба падганяць, калі бяжаць ён дамоў. Гэта праўда. У Юраські кружылася галава ад радасці, яму хацелася спяваць, але вецер не даваў раскрыць роту, і ён скакаў на санях, ажно Авадзень раз-пораз азіраўся, дзівіўся: што з ім, з Юраськам? І мусіць здагадваўся, у чым справа, бег і бег трушком. Ды і як было не радавацца? Хлеб – у атрадзе! Цяпер будзе ляжаць свежы бохан на стале ў партызанскіх зямлянках.

Будзе! Будзе! Будзе! – гуло ў полі, гуло ў вушах, і неба перад вачыма хлапчука хісталася, гойдалася, нібыта на арэлях, ногі самі нешта вытанцоўвалі, а ў жываце Авадня раз-пораз цяжка вухала і вухала. Конь не звяртаў увагі – бег і бег.

– Ой, куды ж ты! – Юраська пачуў наперадзе крык, і толькі цяпер заўважыў, як саступіла з накатанага следу цётка Аксіння, загрузла па калені ў снезе.

Ён нацягнуў лейцы, Авадзень паслухмяна стаў.

– Сядайце, цётка Аксіння!

– Во за гэта дзякуй, – пачала выцягваць ногі са снегу Аксіння, цяжка і няўклюдна. – Во забралася дык забралася! Як у дзёгаць ступіла.

Нарэшце яна выкараскалася, гопнула на санкі і Авадзень зноўку пакапыціў у Хатоўню.

– Здаля едзеш? – уладкаваўшыся пазручней, адразу ж пацікавілася суседка.

– Кепскія нашы справы, – не адразу загаварыў Юраська. – Павёз хлеб у Журавічы, на хлебапякарню, а партызаны сустрэлі ў лесе і ўсё падчыстую... Прыйшлося вось назад паварочваць. І што будзе, сам не ведаю!..

– Што ты кажаш? Ай-бо-о! Дык яны ж цябе павесяць, Юрачка!

– Павесяць, – яшчэ больш сумна прамовіў хлапчук. – Павесяць. Відаць, так.

– Ай-бо-о! – вочы ў цёткі Аксінні зрабіліся вялікімі, пукатымі. – О ё-ё-ёй! Ты гэта праўду, Юрка? Няўжо праўду? І што ж яны, нашы, самі цябе на смерць пхаюць, га?

– Не ведаю, – паціснуў плячыма хлапчук. – А немцы ж не павераць. Як вы думаеце, цётка, павераць?

– Божа барані! Ім хоць у лоб страляй, а не павераць.

Ехалі моўчкі. Падалося нават, што Аксіння зусім забылася пра Юраську, таўкла, бы ваду ў рэшаце, сваё:

– Гэта я ў Журавічы хадзіла. Чорт мяне насіў. Думала, на мёд ды сала што-небудзь вымяняю, ажно вымяняла. Шыш! Хусткі дзве адзін чалавек даў, а болі, сказаў, няма ў мяне нічога. Хоць штаны, кажа, знімай. Не, не тыя цяпер Журавічы. Але немцаў – што агуркоў у бочцы. І вялікія, і малень-кія, і пузаценькія – вось такія! – яна паказала, растапырыўшы, як магла, перад сабой рукі.

– Эх, і жыццё, – уздыхнуў Юраська, бо слухаць пра тыя хусткі не было ў яго і на грам настрою. – Што ж рабіць, цётка?

Аксіння задумалася. Сур’ёзна.

– Не ведаю, што і параіць табе, суседзе мой даражэнькі.

– А можа вы скажаце, цётка Аксіння, што бачылі, як партызаны ў мяне мяшкі забіралі, а? Шчэ і кухталёў, скажаце, надавалі, бо ўпарціўся, кусаўся.

– Ты... ты... што гэта, Юрка? – замахала на хлапчука рукамі Аксіння. – Барані божа! Нічога я не бачыла. Яны разбірацца доўга не будуць, а абодвух пад стрэльбу – і памінай, чым звалі. Во як! Не-е! Мяне сюды не прычысляй! Нічога, нічога я не бачыла. Я ж і праўдацькі нічога не бачыла. Пастой! Прытармазі! Злезу я, Юрка. Едзь адзін. Ці чуеш ты мяне?

Юраська сцебануў па спіне Авадня лейчынай, і той пабег яшчэ шпарчэй.

– Сядзі ўжо, цётка. Што будзе, тое будзе! Нэ-э!

– Ой, людзі-і-і! – залямантавала Аксіння і пакацілася з санак на снег.

А конь бег і бег...

Быццам падпільноўваў Юраську, высунуўся з-за вугла паліцай Вітух. Авадзень спыніўся, фыркнуў яму гарачым парам з абедзвюх ноздраў.

– Ужо? – здзівіўся паліцай.

– Не давёз, – уздыхнуў хлапчук. – Партызаны забралі...

– Што-о-о? – такім Вітуха Юраська ніколі не бачыў, нават на млыне, калі не хацеў малоць зерне дзед Нупрэй.

Паліцай штурхануў хлапчука на санкі, выхапіў з яго рук лейцы і пагнаў Авадня да камендатуры. А куды ж яшчэ? Юраська не паспеў нават спалохацца. Хацелася толькі спярша паказацца на ветраку, а потым ехаць і на даклад паліцаю. Атрымалася наадварот.

– Нэ, быдла! – хвастаў бобік Авадня лейцамі, наматаўшы іх на руку. – Вязі хутчэй, кажу! – І да Юраські, не паварочваючы галавы: – Ты ў нас паглядзіш зараз! Партызаны забра-а-лі! Нешта раней не забіралі! Сам ці не партызан саплівы! Нэ-э!..

19. РАССТРЭЛ

Вітух нарабіў ляманту на ўсю вёску. Даляцеў ён і да ветрака. Млынар пашкроб за вухам, ціха прамовіў:

– Выручаць трэба Юрку. Чаго сядзім? Бліжэй да камендатуры давайце прабірацца. Гародамі.

І першым накіраваўся да дзвярэй.

Пачуў, відаць, крык паліцая і сам камендант. Стаяў ён на ганку і загадкава пазіраў на Вітуха, які адзічэла размахваў лейцамі над узмакрэлай спіной каня. Камендант паглядзеў на афіцэраў і салдат, якія стаялі крыху паводдаль ад яго, ззаду, мармытаў на ломанай рускай мове сабе пад нос:

– Інтэрэсно, інтэрэсно...

Перад ганкам паліцай нацягнуў лейчыну, ажно прыгнуўся, згорбіўся, і Авадзень крута развярнуў сані.

– Тыр-р-р! – Вітух саскочыў з санак, казырнуў. – Хлеб – цю-цю! Няма! У яго, разумееце, парты-заны адабралі! Ні ў каго не адбіралі, а ў яго – зацапалі.

Камендант падышоў бліжэй да Юраські, стаў так, быццам збіраўся штурхануць жыватом хлапчука.

– Праўда гаварыт? – спытаўся, свідруючы вачамі Юраську.

Юраська моўчкі кіўнуў: праўда, забралі. Камендант ударыў рукавіцамі па твары хлапчука, крыкнуў:

– Прызнавайся, сам отвез ілі абманываеш, хітрыш? Ну, гавары, я цебя слюшаю...

Юраська ўспомніў пра запіску, што даў яму ў лесе дзядзька Іван і палез у кішэню за ёй як за сваім выратаваннем, пакуль адзіным, вядомым яму выратаваннем. Дзе ж яна, запіска? Ён апусціў руку глыбей, намацаў паперку і хуценька працягнуў каменданту:

– Вось. Цэтлік далі, каб вы...

Камендант прачытаў запіску, на яго твар набегла здзеклівая ўсмешка, затым ён перадаў паперку праз свае плячо назад, дзе яе адразу перахапіў Вітух, прыставіў да вока, чытаў і ківаў галавой: маўляў, ага, зразумела, яны і не тое могуць напісаць за столькі мяшкоў, не палянуюцца.