Текст книги "Вятрак – птушка вольная"

Автор книги: Васіль Ткачоў

сообщить о нарушении

Текущая страница: 11 (всего у книги 14 страниц)

– Хадзем, хадзем... Не прыкідвайся невукам.

Лявон нехаця патупаў за млынаром.

– Чаго ты там нас збіраеш, Нупрэйка? – пачуўся хітраваты і звонкі голас цёткі Аксінні. – Вы што, зачыніліся?

– Ды не, скарб дзелім,– усміхнуўся Нупрэй. – Пачакай, не паўзі сюды. Дарэмна шкрэбціся будзеш. Ідзем ужо. Вяртаемся.

– Добра, добра. Пачакаю.

Пачуліся каля ветрака і іншыя галасы. Нупрэй з Лявонам Кончыкам чулі, як Аксіння казала землякам:

– А певень мой на трэці дзень сам прывалокся. Вымерхаўся, схуднеў, ледзьве ногі прыцягнуў. І дзе лазіў, каб спытаць? Ці ў яго ж клопату каля сваіх чубатак мала? Паспявай толькі варушыцца. Дык не, на суседскія двары паглядае, валацуга!

– Хоць засталося з кім яму ў хованкі гуляць? – незласліва спытаўся нехта.

– А то ж не! Усе чубаткі цалюсенькія. Як адна.

– Што, немец твой двор абмінуў хіба? Бачком паўз яго?

– Так я і аддам! Шукай, кажу, ірад. А як зной-дзеш, калі я іх замаскіравала. Павярцеўся-пакруціўся, кулакамі памахаў, ды і павярнуў ні з чым. На адыходак, праўда, шыбку разбіў. Трэба было штаны з яго садраць, каб зімой вакно заткнуць!

Грымнуў смех.

– Сабраліся, – кіўнуў Лявон Кончык.

– Цяпер зразумеў, упэўніўся, што за паперка? – па складах дачытаў запіску Нупрэй, трасянуў ёю над галавой. – Не думай, што толькі я цікаўнасць да хлеба праяўляю. У многіх да яго інцярэс. І ў ворага. Але яму павінны мы ад нашага коласа даць паварот.

– Ну, дзе там той Нупрэй? – не цярпелася камусьці перад ветраком. – Нупрэй, ты што, заснуў?

– Ды ужо ж заснеш улетку, – нарэшце Нупрэй паказаўся на прыступках. – У такі час толькі спаць. Жорны мае заржавеюць.

– Чаго сабраў? Навошта?

– Кажы давай, а то ж не зіма на дварэ: кожная хвіліна дорага!

– Сабраў чаго? Калгасны сход, браткі, трэба правесці. А то што ж вы думаеце, га? Няма старшыні, Міхайлы нашага, дык нам і зусім на грудзях рукі скрыжаваць ды чакаць, пакуль пярун ударыць? А пярун вісіць, вісіць, ядрона шыш, над самай макушкай, – Нупрэй торкнуў пальцам у неба, як гэта любіў ён рабіць нярэдка. – Грэх сядзець у такі час па хатах. Трэба ж намеціць нарэшце, як жыць далей. Такія-сякія планы пабудаваць. А як жа! Мы што, зломкі? Не-е! Не скажу. Люд мы працавіты. З харакцерам. Заўсёды ў нас сарочка потам пахла. Дык давайце спакойна і саабшча і рашаць, што рабіць належыць, як жыць далей.

– А што рашаць? Вайна калі ж, – прамырмытаў аднаногі Марцін.

– На вайну не спісвай, Марця, – рашуча адказала яму Аксіння. – Ты ўжо раз даваяваўся, цяпер на мыліцах швэндаеш. Хочаш, каб і мы так поўзалі? Пакалечыць супастат не ўсіх дык праз аднаго, а нам трэба на нагах крэпка стаяць. Пакуль не папруць чужынцаў у той бок, адкуль і зваліліся. Што ж нам, на калені ўпасці, міластыню ў немца прасіць? Ці жывымі ў дамавіну класціся? Глядзі, каб жа не так! І правільна кажа Нупрэй: трэба рашаць, як і што. Пакуль не позна.

– Во баба, так і ворагам мяне зробіць! – агрызнуўся нарэшце Марцін. – Ні за што ні пра што. Дык я...

– Дык-кудык! – агрызнулася і Аксіння.

У гурце загулі, загаманілі.

– Цішэй, цішэй, – мякка папрасіў Нупрэй. – Якія могуць быць спрэчкі? Бліжэй да справы. Я мушу сказаць, што ўсё роўна без старшыні нам ходу няма. Пакуль шчэ тое-сёе ў арцелі і засталося, пакуль ёсць мы з вамі. Статак без пастуха што значыць? А нічога. Хоць мы і не каровы, але і нас пасвіць трэба. Каб дружней траву скублі. Тую траву, што па нашаму нутру. А пакуль мы ядзім хлеб, то і трэба думаць пра яго, дбаць. А то што ж атрымліваецца, людцы? Стаіць збажына, бы сірацінка, і ніякога клопату да яе. Сваю, бачу,жаць пачалі. Правільна: свая сарочка заўсёды бліжэй да цела, сакрэту няма. А хіба ж калгаснае – чужое?

– Малайчына дзед Нупрэй! – штурхануў Юрась-ку ў плячо Паўлік.

– Не перашкаджай слухаць, – адмахнуўся Юраська.

А дзед працягваў:

– Спярша давайце выберам старшыню. Стараста не ў нашай торбе. Ды і які з Ігната камандзір? Няхай ён сваю кудзелю прадзе, а мы будзем сваю. Паглядзім, у каго прасніца лепшая.

– Каго ты думаеш, Нупрэй, на старшыню? Твая кандыдатура? – выгукнула Аксіння.

– Называй! Ці сам будзь! – не цярпелася і Ягорысе.

Нупрэй узняў руку, папрасіў цішыні:

– Думаў і над кандыдатурай, няго ж. А каго б вы прапанавалі?

Зрабілася надзвычай ціха. І парушыла гэтае гнятлівае маўчанне ўсё тая ж неўгамонная Аксіння:

– На кума паказвай. Ён хоць больш-менш на мужчыну падобны. Хоць і сонны заўсёды, бы лета-шняя муха. А з нас, баб, каго выбераш? У каго дзяцей няма – рот баіцца разявіць, а якая гаваркая дужа – дзеці за падол трымаюць. Паказвай, Нупрэй, на кума! Не будзе ж Марця па полі кувыркацца...

– Правільна, Лявона!

– Кончыка! Асіліць! Пацягне!

Нупрэй шчасліва ўсміхаўся, глядзеў на Лявона Кончыка, які стаяў і соп побач з ім на прыступках ветрака і запунсавеўся ўвесь, нібы нявеста.

– Стаў на галасаванне – хіба ж мы яго не ведаем! Наш чалавек!

– Хто – за?

Лес рук. Усе даверылі Лявону Кончыку. Нупрэй паляпаў яму па плячы, паказаў рукой на тое месца, дзе сам стаяў дагэтуль.

– Станавіся, кіруй.

Кончык не зусім ахвотна, як падалося, аднак усё ж спусціўся на тую прыступку, дзе стаяў Нупрэй, нешта прамырмытаў яму, матлянуў галавой: відаць, і сам не чакаў, што ўсё так будзе хутка. Мусіць, яшчэ і паспеў шапнуць млынару: «А ты, брат, таксама харош: папярэдзіць жа трэба было, а не знянацку!»

– Ну, што ж, таварышы... Дзякуй, скажу вам, за давер, – Лявону цяжка даваліся словы, ён падоўгу падбіраў іх. – Будзем убіраць ураджай. Сёння ж трэба поле разбіць на соткі. Прыкінем давайце, хто колькі зможа ўбраць.

– Ты ўжо там, Лявон, прыкідвай, размяркоўвай сам, – параіла Аксіння. – Абралі – працуй. І не выдумвай. Хоць і бясплатна. Па колькі атрымаецца сотак – і ладна будзе. Давай прама на падворак. Каб меней валтузіцца.

– На падворак? – уперыла на Аксінню пукатыя вочы Ягорыха. – Як гэта – на падворак? А калі ў адным дварэ пяцёра чалавек, а ў іншым – адзін? І той, як Марця? Як я. Ну хіба ж справядліва?

– А ў каго гэта пяцёра?

– У Полькі Мікітавай. У Данілавых. У Валюшавых. Хай сабе не пяцёра, але блізка да таго. Не адзін рот. Навошта ж мне адной ўпірацца, што казе рогам у стог? Ды і што я адна?.. Адна і ёсць адна. Геройства не праяўлю.

– Не балаболь! – папракнуў Аксінню Марцін. – Мянціш во толькі дарэмна, час займаеш. Курэй дык ты немцу і на нюх не паказала, а хлеб няхай грабе. Ты гэтага хочаш?

– Ты курэй маіх не чапай!

– І соткі лішнія на цябе пакуль ніхто не ўзваліў,– памяркоўна працягваў Марцін. – Я вось што думаю. Усё ж трэ аловак узяць у рукі ды і запісаць, хто ў нас працаздольны. І браць у разлік кожнага. Каб пароўну. Каб не крыўдна.

– Вынесу, вынесу аловак, – заспяшаўся ў млын Нупрэй.

Неўзабаве вярнуўся, уручыў Лявону аловак і кавалак паперы.

– Пішы, Лявон, пішы, кум, – а потым успомніў, што Кончык не багата чаго дамогся ў грамаце, таму забраў усё назад у таго з рук, адшукаў вачыма ў натоўпе Юраську, даў знак, каб падбег. – Як і ў любой саліднай і паважаючай сябе канторы, у нас таксама пісарчук ёсць. Падыходзьце, запісвайцеся. Глядзі ж, Юрась, паўважлівей будзь, не праміні каго. А то ляманту будзе. А Лявону шапнуў: – Пасмялей, свае ж людзі, мямля! Не з’ядуць! Будзь, як у мяне на млыне! Ну-у!

Аказаліся ў тым спісе побач з дарослымі таксама сам пісар Юраська, Паўлік і Сяргейка, іншыя хлопчыкі і дзяўчынкі.

– Цяпер поўны парадак, – працягнуў паперу Нупрэй Лявону. – Ажур. Трымай і беражы. Тут ўсе твае байцы. На іх і абапірайся.

9. КУДЫ ЕЗДЗІЎ СТАРАСТА

Каля хаты старасты хлапчукі, калі вярталіся ад ветрака са сходу, убачылі самога Ігната. Неяк дзіўна паводзіў сябе ён. Надзьмуты, засяроджаны, а вочы – хіба ж не відаць! – так і стрыгуць па баках: ага, што там у нас, шаноўныя, куды тэпаем, адкуль? Абапершыся на тын, Ігнат курыў – пускаў такія вяроўчыны дыму, што неба не відаць. Канешне ж, нервуецца! А што яму рабіць, калі людзі пачынаюць жніво, а ён і перашкодзіць гэтаму не можа! Хоць трэсні ад злосці, а карысць адна: вяскоўцы, вайна ім ці яшчэ што, свой сялянскі клопат ведаюць і не перашкаджай ім, стараста!

Назаўтра надвор’е выдалася як па заказу – сонечна, цёпла. Хатаўнянцам лёгка працавалася ў полі. Ды і каб нават дождж ліў, а жыта жаць трэба. Кожная хвіліна дорага каштуе. Таму і спяшаліся людзі, бабкі з кудлатых залатых снапоў раслі хутка – неўзабаве іх было ўжо не злічыць. Дзед Нупрэй спярша спрабаваў рабіць гэта, а тады абвёў позіркам сваіх зачэпістых вачэй людзей, плюнуў і сказаў гучна, каб чулі ўсе:

– Не ўганюся! Да трыццаці яшчэ ў мяне добра атрымліваецца, а далей завалілі снапамі тымі – не прадыхнуць! А што я гаварыў? – Нупрэй раз-пораз выціраў узмакрэлы лоб рукавом кашулі. – То-та ж!.. Кожны па снапу – бохан хлеба, мяркуй. Салдат на фронце двое сутак пражыць зможа. А тут, бач, колькі іх ужо, тых снапоў. Адна Аксіння навярцела іх калі не сотню. Рота байцоў ёй аддзячыць сваім геройствам. І сумнявацца не трэба.

Аксіння ж дзівіцца на млынара, папраўляе хустку і весела шчабеча:

– Халодненькай вадзічкі каб, я б, Нупрэй, і яшчэ больш снапоў нажала, яй-богу. Папрасі хлопцаў, хай вады з Драздовай крынічкі прынясуць. У ёй вада, – абпілася б, да таго смачная. Цябе хлопцы паслухаюцца.

– Мяне – канешне! – Нупрэй задаволены, што Аксіння не сама просіць хлопцаў, а давярае гэты клопат яму. – Тут ты маеш рацыю, маладзіца. Так, а дзе ж яны? Ага, бачу!

Калі ж адгукнуўся Юраська і падышоў да старога, той загадаў камандзірскім голасам:

– Кліч сваю гвардыю! Баявое заданне ёсць!

Што заданне тое не надта сур’ёзнае, хлапчук адразу здагадаўся: не будзе ж ён ім ставіць задачу пры ўсёй, лічы, вёсцы. Не памыліўся. Так і ёсць. Прапанаваў усяго-наўсяго сабраць у людзей посуд і прынесці халодненькай вадзічкі з Драздовай крыніцы. А біклажак розных набралася – ого! Тут і Паўлік з Сяргейкам не выручаць. Юраська лыпнуў вачыма: што ж рабіць, дзеду? Нупрэй зразумеў усё без слоў і выдзеліў у памочнікі яшчэ двух зусім маленькіх хлопчыкаў, якія самі па сабе забаўляліся на іржэўніку.

І зноў ім патрапіў на вочы стараста Ігнат.

– Хлопцы, гляньце! – насцярожыўся Паўлік і паказаў рукой на дарогу, на якой грукацелі калёсы.

Соп і фыркаў конь, ляніва ставіў капыты на дарожны пыл, а на калёсах, выцягнуўшы наперад ногі, важна сядзеў стараста. Ігнат вяртаўся ў Хатоўню.

– Куды гэта ён ездзіў? – нядобра падумаў пра старасту ўсё той жа Паўлік. – А што, калі да Вітуха? Прачуў, што мы жыта жнём, і паехаў, гад! Канешне ж, данёс!

Юраська таксама не зводзіў позірку з Ігната, а стараста зухавата – нахабнік, бач ты! – шлёгнуў пугай па распаранай спіне каня і той паслухмяна пабег па дарозе.

– Думаеш, паведаміў? – нарэшце паглядзеў на Паўліка Юраська. – А ты, Сяргей, што скажаш?

Сяргейка, як заўсёды, толькі варухнуў сваімі худымі плячыма: хто яго ведае, адкуль мне знаць? Можа... А можа і не... Цьфу! З гэтым Сяргеем адны праблемы, ніколі сваёй думкі не выкажа, прывык за спіны іншых хавацца. Правільна іншы раз яго маці дома і трымае – а што карысці, хоць ён і тут, з усімі разам? «Не ведаю... Не бачыў... Не чуў...» Юраська злуецца: «Мы адны павінны бачыць і чуць!» Але выгляду не паказвае.

У поле вярталіся амаль подбегам. Хацелася хутчэй расказаць Нупрэю і Лявону Кончыку пра таямнічую паездку некуды з вёскі старасты Ігната.

– Вада едзе! – першай узрадавалася, убачыўшы дзятву, Аксіння. – Не праскачыце ж міма! Куды так разагналіся?

Давялося спыніцца каля Аксінні.

– Вось дзякуй вам, выратавалі ад спёкі! – піла і хваліла яна ваду. –Смакоцце!

Хлапчукі раздалі поўныя біклажкі з крынічнай вадой, а самі адвялі падалей ад жанчын Нупрэя, і Юраська, глытаючы ад хвалявання словы, горача казаў:

– Ігната... старасту бачылі. Ён на калёсах у вёску аднекуль вяртаўся. Можа паліцаю ці немцам сказаў, што жнём?

Нупрэў уважліва выслухаў хлапчукоў, аднак падзяліцца сваімі думкамі пакуль не спяшаўся. Потым нечакана для сяброў сказаў амаль што абыякава, чым астудзіў іх запал:

– Ідзіце працуйце. А за ваду дзякуй. Сапраўды, смачна п’ецца на жніве... Нібы ўпрыкуску з хлебам.

– Дзед Нупрэй! – Паўліку не спадабалася, што стары і брывом не павёў, а справа ж сур’ёзная. – Дык што?..

– Няхай ездзіць Ігнат, куды хоча. Думаеце, у яго клопату няма? Жучок вунь... дзівіцеся, – Нупрэй тыцнуў носам лапця ў сцяблінку, па якой мітусліва паўзла божая кароўка,– і тое на адным месцы не сядзіць. Куды ён, цікава, бедалага, так шпацыруе, галаву задраўшы? Бач, зваліўся, саслізнуў... а зноў шкрабецца. Не павяртае назад. Угору, угору паўзе, анціхрыст... Туды, відаць, дзе яму лепш будзе... дзе зацішней...

10. ЦЁЗКА

Спаў Юраська без задніх ног. Натаміўся за дзень. Нешта быццам снілася, але як ні стараўся ўспом-ніць – што снілася, калі расплюшчыў вочы, нічога не атрымлівалася. Усё змяшалася ў кучу. Нейкі кавардак. А што помнілася? Быццам у хаце сядзіць на лаве невядомы мурзаты дзядзька і п’е з чорнага гарлача малако, сапе і п’е... І адкуль ён тут узяўся? Навошта? Хто такі? Пратэпала па падлозе мама, прарыпелі масніцы... І ці яна гэта? А, можа, хто іншы? Быццам і не яна...

Прадраў хлопчык вочы, нерухома ляжаў у ложку і гадаў, сон гэта ці што. Прыслухаўся. Быццам і сапраўды нехта п’е малако – чуваць, як глытае: юк-юк-юк... Каганец на прыпечку смуродзіць, на сцяне зіхаціць цень ад кароценькага язычка полымя. «Які ж гэта сон! – Юраська нарэшце адарваў галаву ад падушкі. – І хто такі гэты дзядзька? Маці прайшлася па падлозе... так, яна».

– Спі! – строга паглядзела на Юраську мама. – Рана яшчэ.

– Выспаўся.

– Усё роўна спі, а то будзеш блытацца толькі пад нагамі!

Хлопчык не паслухаўся, пазяхнуў, моўчкі апра-нуўся, моўчкі сеў на ўслон – твар у твар да невядомага чалавека, які ўжо даўно напіўся малака і хваліўся, які ён добры ваяка. Калі яго паслухаць, то дзе не быў і чаго не бачыў. Юраську такое не падабаецца: хвалько! Сапраўдны салдат хваліцца не будзе.

– А-а, прачнуўся, гвардзеец! – нібы даўняму знаёмаму, усміхнуўся Юраську чырвонаармеец, і што ён быў чырвонаармейцам – адразу відаць: у салдацкім жа адзенні, а будзёнаўка ляжыць побач, зорачкай на печ – Ну, гаспадыня, дзякуй вам. А мне пара. Пакуль яшчэ спяць усе, то я па агародах да лесу, а там разбярэмся... Ваўку не страшна ў лесе – ваўку страшна сярод людзей. Вось так, хлапчына! – Чырвонаармеец падміргнуў Юраську, паляпаў па плячы і спытаў: – І кім жа ты стаць хочаш, калі вырасцеш?

– Партызанам!

– Ого-о! Ты далей, землячок, глядзі, далей. А з немцамі як-небудзь мы самі разбярэмся. Партызан – гэта не спецыяльнасць. Гэта так... Вось хлебаробам – чым кепска? Ці пілотам? Га? Во гэта прафесіі! Эх, мне б самому за плужком прайсціся, на цёплай баразне пасядзець. Засумаваў я па полі, Юрка. Юрка, так?

– Ага.

– Каб ведаў, як засумаваў! Хоць плач. А трэба – бачыш? – ваяваць.

– Хлеб мы і так... – Юраська шморгнуў носам, хацеў расказаць пра вятрак, пра жыта, але спахапіўся: а што, калі?.. Мала што ў гімнасцёрцы і ў будзёнаўцы з зорачкай. Начапіць на сябе можна чаго хочаш. А нагаворыш абы– чаго – атрымаеш тады ад дзеда Нупрэя на сухары.

І прыкусіў язык.

– Ціха, кажаце, у вас? – чырвонаармеец паглядзеў на Юраськаву маці.

– Ціха, ціха, дзетка.

Дзетка. У яго вунь ужо і вусы ёсць, а мама: дзетка. Можна падумаць, што ён малы які. Дык не ж – калі ўстаў з лавы, то галавой ледзь не ў столь упёрся.

– А то адпачылі б. Удзень у нас спакойна. А то гляджу я на цябе, салдацік, і бачу, што нейкі ты дужа замучаны.

– Гэта так. Тры тыдні ідзем да сваіх. А вось наконт адпачыць – слушна. Відаць, паслухаемся вас. Калі і прыляжам, то толькі не ў хаце. Нам у пуньцы каб. Жмуток сена ёсць – лепшага ложка і не прыдумаць. Дазволіце ў пуньцы, гаспадыня? Але спярша мушу падзякаваць за хлеб і гасціннасць.

– Юрка, адвядзі чалавека.

– Пашліце, ага ...

– Вядзі! – выбраўся з-за стала начны госць. – Юрка, значыць? Цёзка. Ну, добра, час у нас, спадзяюся, яшчэ калі-небудзь будзе пагаманіць. Паказвай, землячок, дзе тут у вас сенавал.

– Хадземце, – настрой у Юраські паступова рабіўся лепшым, ён рады быў, што чырвона-армейцы ці хто яны, але нашы людзі, хіба ж не відаць, вырашылі адпачыць у іх хлеўчуку і на тым духмяным сене, якое ляжыць пад самым пры-стрэшкам і якое зацягнуў туды ён сам: Юраська выкасіў лажок татавай «літоўкай», і як добра, што яно ўжо спатрэбілася, сена тое!

На двары іх падпільноўваў яшчэ адзін невядомы чалавек. На выгляд быў стараваты і надта худы, і калі Юраська адвёў іх на сенавал, паказаў, дзе могуць яны адпачыць, той сіпатым голасам сказаў:

– А стараста дзе жыве?

Цёзка запярэчыў:

– Спі. З гэтым старастам трэба яшчэ разабрацца.

– Пакуль ты разбярэшся, то ён першы тое ж зробіць. Пабачыш.

Юраська пачынаў усё больш і больш кеміць, што за людзі перад ім і чаму іх цікавіць Ігнат. Што свае – тут і пытанняў быць не можа. Здагадваўся: відаць, добранька ўсыпяць Ігнату, каб не быў халуём у немцаў і абы-куды не ездзіў! Вось паспяць, адпачнуць – тады чакай, стараста, мала не будзе!

Вяртаючыся з хлеўчука ў хату, хлапчук заў-важыў, як яшчэ некалькі чалавек – адзін за адным, ланцужком! – прашмыгнулі ў паўзмроку вуліцы. Адзін з іх спыніўся, глянуў на Юраську, папытаў:

– Малы, дзе нашы?

Ага, так Юраська і скажа. Нашы – не нашы, а дакажы, можа, ты іх і шукаеш, каб расправіцца, як той сіпаты хоча са старастам. Што робіцца! Адзін за адным бегаюць, палююць... Настаў такі час, як кажа дзед Нупрэй, што сам чорт не разбярэ нічога, не кажучы ўжо пра чалавека.

– Дзе нашы? – паўтарыў пытанне ўзброены чалавек, і калі ў цёзкі Юркі боўтаўся на баку наган, то ў гэтага быў сапраўдны аўтамат.

– Не бачыў, – схлусіў хлопчык.

– Каб табе павылазіла! Ён не бачыў! Ды ты ўсё ведаеш, блазнюк! Паказвай!

Але тут паказаўся сам чырвонаармеец-цёзка і заступіўся – папракнуў гарлапана:

– Не крычы на яго. Малайчына, цёзка: хоць і сваім, а ты нас не выдаў. Хвалю.

Юраська насупіўся:

– Адкуль я ведаў?

– Таму яшчэ раз кажу табе: малайчына! А цяпер бяжы ў хату, нам пагаварыць трэба. Бяжы, бяжы.

Юраська сядзеў, як і хвілінамі раней, за тым жа сталом у хаце і думаў пра ўзброеных людзей, якія нечакана з’явіліся ў вёсцы гэтай ноччу. «Партызаны яны, і спрачацца нечага, – разважаў. – Аўтаматы нашы, гавораць па-нашаму. Адзенне рознае... не, не салдаты. Толькі калі партызаны, чаму яны тады пра нас, сваіх сувязных, нічога не папыталіся? А дзед Нупрэй ведае, што гэтыя людзі ў вёсцы, ці не? Збегаць бы да млынара, аднак той забараніў прыходзіць да ягонай хаты. Толькі – на вятрак... Але так рана яго там не будзе...»

– Спі! – як стрэл, грымнуў над вухам матчын прысуд.

Давялося паслухацца. Тым больш, што ён і сапраўды не выспаўся: зліпаюцца вочы, бы склееныя. Прылёг – не ляжыцца. Пра рознае думаецца і думаецца. Назойлівыя, нібы тыя камары, думкі. А потым задрамаў... Ненадоўга. Маці ўжо корпалася па гаспадарцы, то заходзіла, то выходзіла, і хлопчык вырашыў абхітрыць яе. Ён паклаў на сваё месца пад коўдрай світку, узбіў яе. «Парадак. Падумае, што сплю і не будзе хваля-вацца», – і выбраўся з хаты на падворак.

Свяціла сонца. Гулліва лёталі на гародчыку Аксінніны пчолы, іх зняла яна нядаўна ў лесе – цэлы кубел, чым надта ж ганарылася: даўно хацела яна мець пчол, а тут сам Бог іх паслаў, ды і пчолы малайцы – асабліва не ўпарціліся, бо ведалі, разумнікі, што ў добрыя рукі ідуць. Бачылі? Хвалько. Быццам клубком віселі пчолы на арэшыне і яна перакаціла той клубок у вядро. З тыдзень недзе цётку пазнаць нельга было: пчолы моцна пакусалі яе, хоць і разумнікі, здаецца, Аксіння сцежкі перад сабой не бачыла: заплылі вочы. Дзед Нупрэй жартаваў: «Бачыў кітайца, не хлушу. Ісцінны хрэст. Пастаў яго і Аксінню побач – не разбярэш, дзе хто. У кітайца, мусіць, партрэт і таго лепшы, больш на чалавека падобны... І трэба ж было ёй тых насякомых чапаць? Ненаеднасць да чаго даводзіць!.. Цьфу!..»

Цётку Аксінню і пачалі з лёгкай рукі Нупрэя клікаць кітаянкай. Але як толькі твар жанчыны прыняў ранейшы выгляд, людзі неяк і забыліся пра гісторыю з пчаліным роем, забылі і пра тое, чужое, далёкае для іх слова «кітаянка». Мусіць, яшчэ і таму, што больш падыходзіла ёй слова «жмінда», цётка нярэдка падмацоўвала яго сваімі канкрэтнымі справамі, і хатаўнянцы карысталіся апошнім.

Пчолы ў Аксінні прыжыліся, і хоць былі яны з дзікага гурту, але жанчына набыла недзе борць, усцягнула яе на грушу, і, кажуць, нават ела патрохі мёд.

Пчолы сядзелі на венчыках кветак, пераляталі з аднае на іншую, а за імі цікаваў, раз-пораз нацэльваючы лапку з вострымі кіпцюрамі ў бок абранай ахвяры, стары і лянівы кот Васька. Толькі дзе там! Пчала пералятае на іншы венчык, кот намячае новую ахвяру, але і яна, пачуўшы нядобрае, таксама вырашае трымацца падалей ад Ваські. Канешне, каб кот больш энергічна і лоўка пускаў у ход сваю лапку, а не ленаваўся, то, мусіць, пчолы б хутка разлічыліся з ім. Як некалі з цёткай Аксінняй. А то ж ён проста забаўляецца – ад сумоцця, якое нагарнулася, відаць, не на аднаго ката ў Хатоўні.

Юраська паклікаў ката, той скочыў з паркана, прытуліўся да нагі хлапчука.

– Галодны, мабыць? – спытаўся ў ката Юраська.

– Мя-ў! – адказаў Васька.

– Галодны, значыць. Пайшлі, аднясу цябе на паляванне, калі сам ужо і хадзіць лянуешся. – Хлопчык узяў ката на рукі, патупаў з ім у хляўчук. – Лаві мышэй. Не лянуйся, Васька. Кожны сабе павінен хлеб зарабляць. Бяжы.

Васька пастаяў на адным месцы, паматляў хвастом, узняў сумныя вочы на Юраську і неахвотна падаўся ўглыб хляўчука.

«Спяць? – крадком падняў ён галаву на вышкі, аднак убачыў там толькі скамечаную самаробную подсцілку і кажушок, які давала маці накрыцца начным гасцям. – Калі ж гэта яны паспелі выспацца? І ці спалі ўвогуле?» І ад думкі, што не заўважыў, як некуды падзеліся ўзброеныя людзі, яму зрабілася крыўдна. Правароніў. Зусім настрой прапаў. Хацелася ж бліжэй пазнаёміцца з начнымі гасцямі, даведацца, хто яны і адкуль. Можа ім і дапамога якая патрэбна? Дык калі ласка! Дзед Нупрэй таксама ж не супраць быў з імі пагаманіць. Ён, млынар, можа нават і ведае гэтых дзядзькоў?

Раптам Юраська ажно здрыгануўся – зусім блізка пляснуў сухі стрэл. Пакуль ён круціў галавой па баках, шукаючы вачыма, хто б мог стрэліць, прагучаў і другі.

– На агарод сігануў! На агарод! – па голасе Юраська пазнаў свайго цёзку. – Трымай яго! Збяжыць, гад!..

«Каго гэта яны ловяць? Старасту Ігната? Дык куды яму, старому і нямогламу, уцякаць? Ён і так ледзьве ходзіць», – нічога не мог зразумець Юраська. Аднак тое, што ён убачыў, захапіла яго, і хлапчук не стрымаўся, падбег бліжэй да Ігнатавай хаты. Пасярод двара стаялі чатыры паліцаі з узнятымі ўгару рукамі, а партызаны – цяпер Юраська ўжо і не сумняваўся ў гэтым – запускалі рукі ў іхнія кішэні, нешта вымалі адтуль, кідалі на зямлю. Крыху воддаль ад паліцаяў адзінока і сумна стаяў стараста, і таксама трымаў рукі над сваёй лысай галавой.

– Кірэй, бяжы на агарод: там Юрка адзін! – крычаў сіпаты партызан, якога сёння ноччу Юраська адводзіў на вышкі разам з Юркам-цёзкам. – Уцячэ паліцай Кот! Уцячэ!

– Ён без карабіна выскачыў!

– Дзядзечка, у Вітуха наган ёсць! Сам бачыў! Ён яго вось тут носіць! – адкуль і словы знайшліся ў Юраські, ён падбег да сіпатага партызана. – Сам бачыў!

– Няўжо? – насупіўся сіпаты і зірнуў на Кірэя. – Юрка ж там адзін! Кірэй!

Кірэй, колькі было моцы, сігануў праз Ігнатаў паркан, прыгнуўся да зямлі, і неўзабаве знік за вуглом пуні.

– Ігнат, апусці рукі, – загадаў старасту сіпаты партызан, – ды нясі вяроўчыну. Памагай, брат служывы, дружкам сваім лапы круціць.

– Ага! – кіўнуў Ігнат і хуценька схаваўся ў кладоўцы.

А Юраська ж, калі пачуў гэтую размову, і сам шыбануў услед за Кірэем на агарод.

– Стой, халера здрадніцкая! Стой, застрэлю! – крычаў Юрка-партызан, і на імгненне запаволіўшы бег, прыцэльваўся і страляў па Вітуху, які без аглядкі нёсся ў бок лесу. Толькі абцасы ботаў мільгацелі. Ён галёкаў ужо на ўскрайку сада, рабіў выкрутасы між дрэў, таму партызану было, відаць, не зусім зручна страляць. Але трэба!

– Цаляй, цаляй, дзядзька Юрка-а! – закрычаў і Юраська.

– Не збяжыць! Даганю!

Аднак жа Вітух, хоць і з адным вокам, а бачыць, паразіт, далёка. Зусім і не дрэвы перашкаджалі страляць трапна па яму, не. Вітух убачыў на гародчыку дзеда Платона, таму бег насупраць яго. Хітры, гад! Ведае, што не будзе партызан страляць, бо можа трапіць у зусім нявіннага чалавека.

Пагоня працягвалася. Трохі паводдаль, ззаду, кандыбаў Кірэй, зачапіўся за нешта, кульнуўся ў разору і вылаяўся. Але адразу ж падхапіўся, пабег далей. Не страляў і ён. Эх, дзед Платон! І трэба было табе вылезці на агарод у самы непатрэбны момант – адны мінусы ад цябе. Араць ён уздумаў! Таксама араты знайшоўся – ледзьве клыпае. Юраська спярша раззлаваўся быў на старога, але адразу ж і пашкадаваў яго: паліцай гваздануў Платона кулаком па галаве, той прысеў, скурчыўся ад болю, а Вітух тым часам адчапіў каня ад плуга і ўскочыў таму на спіну.

– Стой, гад! – ужо амаль побач з ім апынуўся і Юрка-партызан.

Вітух стрэліў з таго нагана, пра які напамінаў Юраська. Юрка-партызан спатыкнуўся, прысеў на калена, паглядзеў на Юраську, хацеў нешта яму сказаць, але з куточку рота пацякла тоненькімі струменьчыкамі кроў... і ён упаў на спіну, сціскаючы рукой рану на жываце.

– Уцёк! Уцёк! – зарумзаў Юраська.– Ён уцёк, дзядзька Кірэй... А вы ж... а вы ж чаго не страляеце?

Кірэй глянуў у той бок, дзе ляжаў Юрка-партызан. І паспяшаўся да яго. Бліжэй падбег і Юраська. Кірэй прыўзняў галаву партызана, тармаснуў, а потым заплюшчыў яму вочы:

– Юрка-а! Юрка-а-а!..

Кірэй падняў Юрку-партызана і панёс у двор старасты. Людзі, што былі там, моўчкі знялі картузы. Паліцаі, якія сядзелі на падводзе, звязаныя адзін з адным вяроўкай і з запіхнутымі ў рот кляпамі, адвярнуліся.

– Дзе будзем хаваць? – спытаўся сіпаты ў Кірэя. – У лес павязем ці мо тут, бліжэй да людскога жытла? Як думаеш?

Кірэй маўчаў, змораны смерцю таварыша.

– Дзе тут у вас могілкі, Ігнат?

– Дамавіну спярша трэба зрабіць, зараз дошкі пашукаю, – сказаў стараста.

– Рабі, Ігнат. Ды збірайся з намі. Нельга табе больш у вёсцы заставацца. Паліцай Кот уцёк, і цяпер ты больш не павінен яму на вочы трапляць.

«А я і ведаў, што Ігнат – наш чалавек, не які-небудзь варожы паслугач!»– абрадаваўся Юраська.

Юрку-партызана пахавалі на вясковых могілках – на самым ускрайку, бліжэй да дарогі. Яго таварышы стрэлілі па тры разы угару, і падаліся па бальшаку за калёсамі, на якіх сядзелі арыштанты. Разбрыліся і вяскоўцы.

Юраська, Паўлік і Сяргейка яшчэ трохі пастаялі над свежым узгоркам жоўтай зямлі, а потым пакрочылі па той жа дарозе, што і партызаны. У вёску чамусьці ісці не хацелася.

– Ведаеш, Юраська, як толькі скончыцца вайна, мы паставім там помнік, – ціха прамовіў Паўлік. – Сапраўдны. З зорачкай. Каб ведалі усе, што там герой ляжыць...

– А з Вітухом усё роўна разлічымся! – сціснуў пальцы Сяргейка, матлянуў у паветры кулаком.– Нам бы толькі аўтамат!

– Ці хоць наган. Рукамі яго не возьмеш. Слізкі ён, што ўюн. А Юрка-партызан не прызнаўся, хто ён на самой справе... Гаварыў, быццам тры тыдні да сваіх прабіраюцца... А са старастам Ігнатам абяцалі разабрацца... А ён – свой... Вось і мы так павінны тайны трымаць, а не першаму стрэчнаму хваліцца, што амаль героі.

Гэта сказаў Юраська.

Хлапчукі яшчэ раз аглянуліся на могілкі.

Не, не хацелася ісці да хат.

11. МУДРЫ ВЯТРАК

Немцы прыехалі ў вёску на двух грузавіках. На першай машыне важна стаяў каля кабіны Вітух, нахіляўся раз-пораз да шафёра, паказваў таму рукой, куды трэба кіраваць – да драўлянага будынку калгаснай канторы. На пагорку, дзе бобік праводзіў тую сходку, грузавікі спыніліся, чыхнулі гарам, замоўклі. Салдаты, як і той раз, выкаціліся з грузавікоў, загергеталі. А потым Вітух вадзіў іх па хатах, і тыя аблюбоўвалі сабе кватэры. Ігнатава жытло стаяла адзінока і сіратліва, на дзвярах боўтаўся свірнавы замок. Вітух адразу, канешне, успомніў гэты двор і тое, што цудам жыць застаўся, таму злосна грукнуў ботам па веснічках і паабяцаў:

– Я цябе, стараста, задушу сваімі рукамі! Пабачыш!

Хоць і пуставала Ігнатава хата, немцы ў ёй не спыніліся: атабарваліся яны там, дзе былі гаспа-дары – і пры гэтым дбайныя, рупныя: харчавацца ж трэба, а стараста і лыжкі з сабой, кажуць, забраў у лес. Багата і яшчэ на што разлічвалі ворагі, калі пасяляліся ў хатаўнянцаў – каб гаспадыні не толькі ежу гатавалі тады-сяды, але і бялізну мылі. І жанчыны мылі, гатавалі. А куды падзенешся! Не паслухаешся, дык мала не будзе. Каму ахвота, каб на цябе вочка аўтамата нацэльвалі? На, еж, сабака! Лепш кінуць костку, няхай грызе, смокча.

Двух немцаў пасяліў Вітух і ў Юраськавай хаце. Здаецца, людзі як людзі – такія ж рукі маюць, ногі, вочы... Ды усё роўна нейкія не такія яны. І хоць жывуць салдаты ўжо побач з Юраськам цэлы тыдзень, спяць пад адным дахам, быццам нават і ўсміхаюцца яму тады-сяды, калі на іх нападзе нешта, відаць, ён аніяк не можа прымірыцца з думкай, што немцы – людзі... Нават шакаладам, бывае, падлагоджваюць , але хлопчыку не хочацца глядзець на той шакалад. «Трэба ён мне, пахне як нешта нясмачнае!» Асабліва крыўдна робіцца Юраську, што нейкі рыжы і гарбаносы Курт спіць на татавым ложку. Звычайна ранічкай Юраська, калі прачынаўся, адразу глядзеў на татаў ложак, і калі не ўбачыць яго, падымаўся і сам. Па прывычцы ён і зараз не-не ды і кіне позірк на татаў ложак, але ўбачыць на ім раскудлачаную рыжую, бы грэбень у Аксіннінага пеўня, галаву Курта, і яму не хочацца ні спаць, ні ўставаць.

Юраська дзівіўся праз шыбу, што робіцца на вясковай вуліцы. Некуды паехалі немцы на грузавіку, а потым, згорбіўшыся, пратэпаў Лявон Кончык. Праз колькі хвілін ён убачыў сваіх кватарантаў Курта з Францам, былі яны надзвычай вясёлыя – смяяліся, размахвалі рукамі, штурхаліся. Бы дзеці. «Пруцца!»– Юраська адвярнуўся ад акна і не знаходзіў, што яму рабіць: ці ісці з хаты на двр, ці што... Рашыў нікуды не ісці і нічога не рабіць. Падумаеш, фрыцы! Чаго перад імі дрыжаць, хоць яны, канешне ж, і паскуднікі, аднак хто ў гэтай хаце гаспадар? Пакуль тата на фронце – ён, Юраська, значыць. І не турбаваць!

Кватаранты ўваліліся ў хату, адразу ж загергеталі – па чарзе, бы гусі, калі ім не падабаецца нехта:

– О, Юрко! Гут, гут! Карашо!

«Пайшлі вы!» Курт мурлыкаў песню на яму толькі зразумелай мове, а Фрыц стругаў сцізорыкам якраз перад самы носам у Юраські тонкі драўляны пруцік. Потым немец кінуў той драўляны пруток у кут, і Юраська аслупянеў: гэта ж бярозка! Яго бярозка. Хлопчык выбег на вуліцу, і здагадка пацвердзілася: на тым месцы, дзе летась пасадзіў ён дрэўца, тырчэў толькі абрубак... «Гады!» Як яшчэ хлопчык устрымаўся, не заплакаў, але сваім кватарантам нічога не сказаў, а толькі патрымаў пруток у руках і кінуў на тое ж месца, дзе і падняў. Ён узяў рыдлёўку і па агародзе пакрочыў у бок бярэзніка. «Прынясу другую бярозку, пасаджу на злосць ім. Каб ведалі!» А ідучы за дрэўцам, ніяк не абыдзеш вятрак. Дзед Нупрэй напраўляў якраз жорны, быў увесь у клопаце, але Юраську заўважыў адразу: