Текст книги "Вятрак – птушка вольная"

Автор книги: Васіль Ткачоў

сообщить о нарушении

Текущая страница: 12 (всего у книги 14 страниц)

– Каго я бачу? Прызнацца, камандзір, чакаў цябе альбо-каго небудзь з тваіх гвардзейцаў раніцай. Вы куды гэта пахаваліся?

– І не хаваліся зусім. Я дома. А Сяргейку зноў матка пад хатні арышт пасадзіла. Паўлік пазней прыбяжыць. Траву рве.

– Праходзь, чаго стаў, як чужы?

– Калі малоць, дзед, будзем?

– Будзем. Хутка. Трэба, трэба карміць людзей. А як жа. За лета і жорны мае заіржавелі, не да месца сказана будзе. Хоць і прыглядаў. Што вятрак? Тут і сам, гляджу, без занятку заіржавею. Круціцца варта нам з ветраком. Абодвум. Тады і жыццё цвярдзей ступае. Так вось, Юрка.

Млынар спусціўся на ніз:

– Ты куды гэта з рыдлёўкай?

Хлапчук пра ўсё распавёў дзеду Нупрэю.

– Зрэзаў, кажаш, бярозку? Чаго гэта ён? Хіба рукі свярбелі? Дык прывядзі яго на вятрак, жорны мае так пачэшуць іх, што мокрае месца застанецца.

Юраська пырснуў смехам. Здорава б было! Аднак дзед потым не пагадзіўся сам з сабой:

– Хаця, не: навошта вятрак псаваць? Па зубах яму толькі збожжа. Ох, і любіць ён яго! – І паглядзеў у вочы Юраську: – Дык што, ты перад немцам паў ніц? Здаўся?

– Не здаўся – вось іду па бярозку. Зрэжа і гэтую, тады я іх багата пасаджу, бярозак.

– Малайчына, – пахваліў млынар і падаў Юраську вядро. – Вазьмі. У ім і прынясеш дрэўца. Тады яно, мусіць, прыжывецца. Бо рана яшчэ... А прынясеш з зямлёй, то можа што і атрымаецца... Ваду ў гэтым вядры не патрымаеш, а так дно шчэ нічога. Хоць і дзіравае. Старое вядро, не помню, калі і набыў. Мо шчэ і ад бацькі засталося. Самаробнае, з люмінію. Ці не Гірша зрабіў у Журавічах? Ён мастак быў такія вёдры рабіць. І пісяжок ёсць, бачыш. Мерка. Да пісяжка – дванаццаць літраў. – Нупрэй пакруціў у руках вядро, а потым зноў наставіў яго на святло, угледзеўся. – Не, капец: закляпаць не закляпаеш, дужа іржа паела. А каб дно цалкам памяняць, то хто гэта зробіць? Гірша? Дык дзе ён, той Гірша?

І тут млынар убачыў, як па сцяжынцы ад ракі тэпае да ветрака паліцай Вітух. Нупрэй прысвіснуў, хуценька падаў вядро Юраську, а сам выцер рукі аб кашулю, якая круглы год у яго аднаго колеру – белага.

– Зноў шкрабецца, камбала аднавокая! – вылаяўся Нупрэй. – Учора візіт наносіў, ды толькі рот раскрыў, а за ім нейкі чорт прымчаў, забраў, дык ён і не сказаў, чаго хацеў, блазан. Але вядома, чаго галодны можа хацець ад млынара. Багата ён хоча. Ведаем мы ягоную песню. Толькі праспяваць пастараемся не даць. З мяне ён выцісне, як з казла малака. Хоць і цяжка будзе мне. Аднак хто не рызыкуе, той не трымае ў руцэ поўны келіх!

Паліцай быў ужо зусім блізка, і дзед Нупрэй на ўсялякі выпадак прытрымаў язык:

– Не чапай... ета самае... яно і смярдзець не будзе.

Паліцай зачапіўся ботам за прыступку, злосна плюнуў і паслаў дзеду Нупрэю дужа непрыгожае слова, а калі падняўся, папытаў сам у сябе:

– Жывы? Жывы... Ну, дзе ты там, млынар? Выходзь!

Аднак дзеда Нупрэя ён не дачакаўся, сам забраўся на вятрак, агледзеўся, пакашляў для важнасці, зрабіў строгі твар і адразу ж заўважыў:

– Чаму тут пабочныя людзі?

Дзед Нупрэй здзівіўся:

– А хто гэта тут пабочны?

– Хлапец!

– А-а, то ў нашй вёсцы ўсе свае.... не пабочныя, суседзі і сябры. Замкоў не чапляем. Гэта во пачалі, калі госці заявіліся...

– Ты пра маіх гасцей калі хоць раз скажаш кепскае слова, я цябе, старая торба, у расход пушчу! – прыгразіў Вітух.

– А я баязлівы, ажно некуды! Палоханы я! На маім вяку, ага, хто мяне толькі за горла не хапаў, розная свалата траплялася, а я, як бачыш, маю гонар размаўляць з такім вялікі начальнікам, як паліцай Кот.

– А мальца каб пасля майго адыходу тут і духу не было, – паліцай паглядзеў на Юраську. – Гэта не хверма, а млын, дзе мука будзе... А мука павінна быць чыстай, без пылінкі. Што я пану афіцэру скажу, калі ў хлебе ўбачыць якую-небудзь гадасць? Ты мне тут яшчэ курэй развядзі, няхай топчуцца па муцэ.

– Будзе зроблена, – што будзе зроблена, Нупрэй і сам не ведаў, аднак сказаў так проста таму, каб нешта сказаць.

– Сёння, стары, давядзецца запускаць табе вятрак, – Вітух важна хадзіў туды-сюды, нешта мацаў рукамі, задумваўся. –Падкіну табе работку. Пакуль у цябе, гляджу, пуста тут. Аднак варта мне свіснуць – і мяхі з жытам будуць тут як тут. Га?

– Дзе гэта ты столькі хлеба вырасціў? –ускінуў густыя бровы на Вітуха дзед Нупрэй. – Ніводнага разу я не бачыў, каб ты гнуў спіну ў полі.

– І не ўбачыш. Што я, на дурня падобны? – паліцай зарагатаў. – Гэта каб я, Кот, у полі корчыўся? Няйначай, стары, ты з глузду з’ехаў. Чакай. А вы навошта? Вы?! Я – камандзір, не вялікі, але начальнік. А дзе ты бачыў, каб начальства распіралася? Ну, дзе? Маўчым, так? Сёння я тут камандзірствую.

– І на маім млыне? – сур’ёзна спытаў дзед Нупрэй.

Вітух зарагатаў:

– Ну даеш, стары-ы! Ну, розуму-у! А то не! Вятрак твой на маёй тэрыторыі. Куды вока ні кінь – усюды я.

Млынар ціха, каб не пачуў паліцай, прашаптаў:

– Добра, што ў цябе яно адно, вока...

Юраську дзед Нупрэй спадабаўся і на гэты раз: малайчына, не баіцца гэтага паліцая, так яму!

– Маёй улады хапае, каб узяць цябе і застрэліць. У любы момант. І хто мне што зробіць?

– Цяпер мо і не, – дзед Нупрэй падкручваў на ветраку гайкі на вялікіх балтах, – але гэта цяпер. Калі-небудзь чалавек за свае ўчынкі атрымлівае плату. Так што не кажы «гоп»...

– Добра, сёння я з табой валтузіцца не буду, бо няма часу, – паліцай прымірэнча паглядзеў на млынара. – Няма калі анцімонію разводзіць. І не будзем. Не час цяпер. Я па справе да цябе. Змалоць і праўда трэба. Хлебапякарню ў Журавічах запускаем. Кожны дзень ад нас воз хлеба падавай, хоць трэсні. Такі загад. Не я яго выдумляў. Камендант. Ну, што скажаш?

Нупрэй палез у кішэню па самакрутку, курыў ён толькі на прыступках і нікому не дазваляў чадзіць на ветраку: мука нябярэцца гару непатрэбнага, казаў, а хлеб і дзеці ядуць. Многія яго лічылі дзіваком за гэта, аднак стары быў непахісны. Юраську цікавіла: а ці паслухаецца яго паліцай?

– Табе загад, ты і трэскайся, – млынар дастаў самасад і патупаў на прыступкі. – А я прычым? Дзе ж ты хлеба таго воз на дзень набярэшся? Ён што, хлеб, з неба сыплецца?

– Не зразумеў! – Вітух павярнуў дзеда Нупрэя тварам да сябе, горача дыхнуў на яго. – Не зразумеў!

Млынар адмахнуўся:

– Адпусці, кажу!

– Я цябе адпушчу, калі ты пасінееш, старая торба!

Аднак дзед Нупрэй адбіўся – ён піхнуў паліцая колькі было моцы і яшчэ не пабаяўся папярэдзіць яго:

– Калі будзеш рукі распускаць, прымушу поўзаць на каленях. Хоць не ручаюся, што так не будзе і цяпер. Курыць выходзь на двор, тут і не мылься. Чужая табака смярдзіць дужа.

І першы накіраваўся да дзвярэй. Паліцаю нічога не заставалася, як патэпаць за ім, але перш, чым выйсці, ён паправіў на плячы карабін і крэкнуў.

Юраська застаўся на млыне, і хоць храбрыўся ён, аднак адчуў, што трымціць цела: усё ж Вітух – злосны і страшны чалавек, і ён стараўся ўявіць, як далей будуць разгортвацца падзеі на млыне. Так проста дзед Нупрэй не здасціся. Думалася яму і пра іншае. Дзе ж сапраўды Вітух будзе хлеб браць? Рот разявіў не на жартачкі – воз кожны дзень! Гэта ж колькі трэба снапоў нажаць? Няўжо ён і сапраўды разлічвае на хатаўнянкі хлеб? А смалы з дёгцем не хочаш, Вітух! Паспрабуй знайдзі той хлеб. Схавалі, калі ведаць хочаш, яго ў лесе так, што дзед Нупрэй баіцца, каб хоць самім не забыцца, дзе ён. Так што, Вітух, шукай зерне дзе хочаш, выконвай загад, а на хатаўнянцаў і не разлічвай. Той хлеб для нашых салдат, яны яго і будуць есці. Партызаны таксама.

Юраська пачуў, як дзед Нупрэй спытаў у паліцая:

– Дык ты што, ужо жыта вязеш?

– Жавіннікаўскае, – паліцай паказаў адным во-кам на фурманку, якая ледзь цягнулася пад гару да млына. – Заўтра ж, я табе кажу, трэба муку дастаўляць на новую хлебапякарню. Ці ты глухі?

– А калі не даставіш?

– Тады я цябе дастаўлю, куды трэба! Па адрасу!..

– Не зайдрошчу я табе, – крадком зірнуў на Юраську млынар, падміргнуў. – Навошта ж было ў такое начальства перціся, ты вось скажы мне? Ды і што гэта за чын, што тое падай, тое прывязі, таго знайдзі... Воўчая пасада. Кормяць хоць добра?

– Угаманіся, дзед! Не твая сабачая справа! Ты так і не еў ніколі. І не сніў нат.

– Толькі нешта худы дужа. Яшчэ больш высах на казённых харчах.

– Трэба – і высах. І яшчэ высахну. Хто цябе просіць лезці, куды не трэба? – і ўжо больш лагодна. – Прымай вунь мяхі. Да раніцы змелеш?

Цётку з Жавінніка, якая прывезла на рыпучай фурманцы гару мяхоў, млынар сустрэў бы старую знаёмую, павітаўся з ёй, папытаў:

– Як здароўе, Маруся?

– Было некалі і здароўе, Язэпавіч. А цяпер і сказаць не ведаю што... Мяхі вось цягаю, а к вечару ногі. І не ведаю, хто я – мужык ці баба?

– Сама загружала?

– А хто? З Лёксай Верамейкавай удвух.

– А мужчына і не памог? – Нупрэй кіўнуў на паліцая.

Маруся перахапіла бобікаў позірк і палічыла за лепшае прамаўчаць, аднак млынар усё і так зразумеў. Ён паглядзеў на паліцая і сказаў даволі строга:

– Слухай сюды, начальнік. Я ўсё жыццё на гэтым млыне, і ніводнага разу ў мяне жанчына не надрывалася. Не дазволю Марусі і сёння адной цягаць мяхі. Сам я ўжо стары, не змагу... Хлапец – малы... Шукай людзей, Вітух... Альбо сам упрагайся. Такое маё слова.

Вітух, на здзіўленне Юраські, маўчаў, толькі вадзіў сваёй вялікай і круглай галавой па баках і не ведаў, што адказаць старому. Цётка ж Маруся спалохалася:

– Чаму, Нупрэй? Чаму? Я адужу...

– Я сказаў: не! – як адсек дзед Нупрэй.

– Маць тваю, га! – Вітух злуецца, крэкча, сапе, тупае нагамі, але сабраўся і павёў наступленне на дзеда Нупрэя. – Запалкі дзе? Запалкі! – Ён нервова корпаўся ў сваіх кішэнях, то ў адной, то ў іншай, рукі ў яго трымцелі, але не знаходзіў іх, хоць толькі ж што прыкурваў. – Спалю, спалю вятрак, і ўсе размовы тут!

– На, палі,– дзед Нупрэй падаў паліцаю запалкі. – Палі, матары тваю!..

Нупрэй, вядома ж, пагарачыўся. Ого, так і дазволіць ён табе, каб млын па ветры пусціў нейкі там Вітух аднавокі. Горла перагрызе за вятрак, а не дасць. Бо што ён без млына, Нупрэй? Нібыта даведка без пячаткі. Юраська помніў жа, што дзед і сам не аднойчы прызнаваўся: «Я, хлопцы, без вятрака, што і ён без мяне: мёртвы...»

Аднак спалохаўся такога павароту справы , мусіць жа, і бобік. Млын патрэбны і яму. Не так яму, як немцам. Карміць жа іх трэба. Адным жа паветрам сытыя не будуць.

– Схавай запалкі, – адхіліў руку старога з карабком паліцай. – Навошта ж паліць такую пабудову? Ты што, стары, і сапраўды з глузду з’ехаў? Ды я пажартаваў...

Цётка Маруся перахрысцілася:

– Слава табе Госпадзі! Слава табе Госпадзі!..

– Не падумай, што немец прыйшоў да нас толькі ламаць і паліць. Не. Ён і будуе. Вэн мост цераз Дняпро...

– Будаўнікі, забрыкай вас каза! – млынар плюнуў. – Нашы падарвалі, а яны будуюць. Каму такая будоўля да смаку? Вы пабудуеце,разгоніцеся!..

– Распрагай каня! – загадаў паліцай Марусі. – Але ты, дзед, у мяне за ўсё адкажаш! Абяцаю! Ну, чакайце! Я прывяду мужчын, яны ўнясуць мяхі, так і быць.

– Вось гэта іншая справа, – дзед Нупрэй быў, вядома ж, рады сваёй хоць і маленькай, але ўсё ж перамозе над паліцаем. – А каня, Маруся, і праўда, распражы: няхай траву паскубе.

– Можна, я? – падаў нарэшце свой голас Юраська.

Хлопчык, канешне ж, атрымаў дазвол, і неўзаба-ве конь скуб траву, а паліцай Вітух пачыкільгаў у вёску – за падмогай. І падмога прыбыла, мяхі мужчыны занеслі на вятрак. Паліцай задаволена паціраў далонямі: што цяпер скажаш, старэча? Аднак дзед Нупрэй сказаў крыху пазней, для прыліку пакорпаўшыся ў механізме ветрака:

– Пішы, Вітух, прапала: сёння нічога не атрымаецца...

– Як гэта? – не паверыў паліцай.

– Ветру няма. Не хоча працаваць вятрак, не махае сваімі крыламі.

– Загадай яму! – сцяўшы зубы, нахабна параіў Вітух. – Ну, я каму сказаў!

– Не крычы, я не глухі. А як я магу малоць тваю муку, калі вятрак упарціцца: гэта ж не чалавек, яму не загадаеш.

– Як для сябе малоць хлеб – вецер ёсць, а нам, новай уладзе, ветру няма. Так? Нешта я не прыпомню, каб калі вятрак раней не махаў?.. Заўжды ж, як зерне ёсць, круціць! Круці, а то застрэлю!

– Ты ж не малы, Вітух, а дарослы. Няма ветру. Ну, няма. Дзе я табе яго вазьму?

– Возьмеш. Сам дзьмуць будзеш на вятрак, сам!

– Вятрак – птушка вольная. Яму не загадаеш. Ведае ён, атрымліваецца, каму трэба малоць, а каму – не. Разбіраецца, выходзіць. Мудры вятрак у мяне. Мудры. І сам раней не ведаў, што ён такі.

Паліцай Вітух раптам сарваў з пляча карабін і стрэліў угару.

– Другая куля – твая, Нупрэй!

Дзед Нупрэй ірвануў сарочку на грудзях, падставіў тулава бліжэй да Вітуха:

– На-а, маць тваю! Хоць буду ведаць, за што! На-а!

Вітух апусціў карабін і пайшоў з вятрака на ганак, сеў на прыступках, дастаў з кішэні бутэльку з самагонам і забулькаў у горла, бы ў нейкую прорву. А потым ён, калі асалавеў, садраў з галавы пілотку, чмякнуў ёю вобзем, ажно закурэў пыл, і пачыкільгаў, куды глядзяць вочы.

– Памарыную, памарыную я паліцая з хлебам, – дзед Нупрэй паклаў руку на плячо Юраську, прытуліў яго да сябе. – Адзін дзень ён прывязе на вятрак хлеб, а калі забярэ – гэта не ўгадаеш... на другі наўрад... і тое не ўвесь. Адно, што магу абяцаць. Табе, сабе, Лявону Кончыку, Аляксею Касцючэнку. У яго ў атрадзе сын нарадзіўся. Бачыш, як бывае? Вайна вайной, а дзеці нараджаюцца. Лёшкам хлопчыка назвалі. Кім вырасце той малы Лёшка Касцючэнка? Гэта ўжо ты даведаешся, Юрка. Ну, дык што рабіць будзем? Пойдзеш за бярозкай ці пачнем зерне малоць?

– Пайду!

– Ідзі, правільна зробіш. Не адступайся. Дамагайся свайго.

– А потым прыбягу на вятрак, дапамагу.

– Прыходзь. Ад паліцая усё роўна не адвяжашся. Як не круці-вярці. Але абдурыць яго зможам. Ды і не трэба забывацца, што пад маркай іхняга хлеба нам трэба пачынаць патрохі і для партызан малоць. Мяшок, напрыклад, Вітуху, тры – сабе. Ну, як разлік?

– На пяць! – усміхнуўся Юраська і паказаў вялікі палец.

– А вядро ўсё ж вярні мне,– папрасіў дзед Нупрэй. – Вярні. Калі зноў пачне ў мяне на ветраку паліцай Кот хуліганіць, то я вядро тое яму на галаву ўстыркну – як на кол. Каб ведаў!..

Сказаў стары не тое каб сур’ёзна, але і не жартам.

12. ХАЛОДНЫ ВЕРАСЕНЬ

... Ночы пахаладалі. Верасень, а зябка, так і здаецца, што вось-вось возьмуцца першыя замаразкі. Асабліва адчувалі холад хлапчукі, пакуль ехалі на калёсах. Дрогка і холадна. Апрануліся ж, бы ўлетку. Хапіла розуму ў адных кашулях выпраўляцца ў лес. Лявон Кончык – хітры, надзеў ватнік і куфайку. Цёпла яму. Сядзіць сябе, звесіўшы нагу з драбіны, і ў вус не дзьме, толькі раз-пораз войкае і папракае хлапчукоў:

– Адыму лейцы! Як вы едзеце? Не ганіце так, шалудзіўцы, каня!

Аднак гняды конь з белымі падпалінамі Авадзень стараецца, быцца ўсё роўна ведае, што поле трэба праскочыць чым хутчэй, а там, у лесе, можна асабліва і не спяшацца.

Лявон Кончык бачыць, як Юраська ляскае зубамі, знімае з сябе куфайку і сілком накідвае таму на спіну:

– І не ўпарціцца! Ша мне!..

А Сяргейку з Паўлікам параіў прабегчыся – каб сагрэцца. Тыя паслухаліся, і цяпер двое едуць, двое бягуць. Калі не лічыць паслухмянага каня Авадня.

Лес сустрэў іх насцярожана, насуплена, а потым усё ж крыху палагаднеў і цягнуў насустрач людзям свае рукі-галіны: рады бачыць вас, сябры! Дрыготка віселі ў небе зоркі, мігцелі, і таксама быццам каціліся над галовамі хлапчукоў і Лявона Кончыка на нябачных адсюль колах.

Спярша ў лесе было цёмна, але неўзабаве быццам пасвятлела – прывыклі вочы да змроку: нават можна было разгледзець, дзе стаіць каля дарогі бярозка, дзе яліна, сасна. А калі прыслухацца, то чуваць, як шэпчацца дрэвы. Аб чым? Пра што? Падслухаць бы. Гэта, пэўна ж, было б цікава.

Лявон Кончык моўчкі забраў у Паўліка лейцы, нэкнуў на каня, які ступаў сабе і ступаў, роўна пасопваючы. Так кіраваў ён нядоўга. Не спыняючы каня, саскочыў на зямлю, узяў Авадня за вуздэчка і павёў з вузкай лясной дарогі ўглыб лесу.

– Вочы глядзіце, – папярэдзіў хлапчукоў.

Ад дарогі не так далёка да ляснога склада, дзе схавана збожжа. Пра гэтую схованку хлапчукі ведалі. Хто ж, як не яны, і вазілі сюды мяхі! Паўлік нават два рэйсы зрабіў, пашэнціла яму, а Юраська з Сяргейкам – па аднаму. І тое добра. Не дрыхлі ў тую цёмную лётнюю ноч, а стараліся, як і дарослыя.

– Ціха дабраліся? – пачуўся з цемры глухаваты голас дзеда Платона.

– Усё добра, – адказаў Лявон Кончык.

– Га, і мальцы тут?

– І мальцы. Яны свайго шанцу не ўпусцяць. Ну, што ў вас?

– Наша фурманка гатова. Зараз вас загрузім – і ў дарогу.

Хлапчукі падышлі бліжэй да дарослых і неўзабаве ўбачылі, як з гушчару прадраўся на палянку стараста Ігнат. Аднак яго з’яўленне тут ніколькі не здзівіла хлапчукоў. Юраська толькі ўсміхнуся і падумаў: «А дзед Нупрэй, бач ты, хітрун яшчэ той: я да яго ключыкі падбяру... Навошта падбіраць, калі ён свой? Канспіратар!»

Парыпваючы коламі, на паляну цяжка выцягнуў воз Сіротка, не менш паслухмяны і добры конь, чым Авадзень.

– Цяпер хуценка загрузім Авадня! – распарадзіўся дзед Платон і хлапчукі зразумелі, што ён тут за старшага. –Наляцелі, браткі! І вы, хлопчыкі, давайце! Хлеб есці ўсе любяць. Асабліва смачны ён, калі папрацуеш. Як той казаў: як патопаеш, так і палопаеш!

Што там тыя мяхі ўскідваць на калёсы! Аднаму, канешне, не падняць, а калі гуртам наваліцца, то раз-два – і парадак. Юраська з Паўлікам бралі мех за рогі, а Сяргейка пасярод, і – на калёсы. Сяргейка, праўда, не паспяваў за мехам, іншы раз па інерцыі сам ледзьве не залятаў на воз.

– Можна ехаць, – сказаў дзед Платон. – А то калёсы разваляцца. Конь жа дацягне. Спярша брыгада Лявона Кончыка адпраўляецца, а тады і мы. Разам небяспечна. Павел, будзеш у мяне адказваць за лейцы.

– Ага! – з радасцю пагадзіўся той.

– Ну, у дарогу. З Богам.

Дзед Платон дапамог ім выбрацца на дарогу, а сам вярнуўся да сваёй, як любіў ён казаць, фурманкі.

Авадзень цягнуў воз, а хлапчукі і Лявон Кончык ішлі побач.

– Даражэй хлеба, хлапцы, на свеце нічога няма.

– Нават і за золата даражэй? – спытаў Сяргейка.

– А што золата? Яго ў рот не пакладзеш. Ёсць хлеб – ёсць і радасць у людзей. І жыццё ідзе. Нам цяпер, у вайну, за кожны колас біцца трэба. І б’ёмся. Бо расце хлеб на тым полі, дзе заўтра могуць кулі свістаць, пад тым небам расце, хлапцы, з якога і дожджык цярусіць, і жалеззе ляціць. Усё адразу. Гаротны хлеб. Нялёгкі. Затое смачны. Смачны, хлопцы?

– Вельмі!

– Дужа!..

– Цяпер жа, азіміна ўжо ў зямлю просіцца. Няўкрутная пара. Не ведаеш, за што і хапацца. Ці за вінтоўку, ці за плуг. Нэ-э, Авадзень!..

Сяргейка раптам схамянуўся, у адно імгненне нацягнуў на сябе лейцы, і Авадзень спыніўся, зафыркаў ноздрамі:

– Гляньце!..

– Што там? – насцярожыўся Лявон Кончык.

– Фары машын! – Сяргейка торкнуў пальцам у цемру, дзе сапраўды былі бачны агеньчыкі, і яны ўсё большалі і большалі.

Лявон Кончык адразу ж перахапіў з Сяргейкавых рук лейцы:

– Давай вожкі. Якраз сюды пруцца, чэрці. Так, значыць, без панікі. Звярнуць з дарогі трэба, а то лоб у лоб сутыкнемся. А Платон, бач ты, далёка глядзіць: едзьце адны, а то пападзёмся, небяспечна... Ён, мусіць, яшчэ не выбіраўся. І не спяшайся пакуль, Платон.

– Нэ-э! Нэ-э!

Конь шкробся з усяе сілы, але раптам здарылася непрадбачнае: задняе кола правалілася ў нейкую глыбокую яміну, ажно на самую вось, і воз застыў на месцы, нібыта быў прыбіты да зямлі цвікамі.

– Давайце, дзядзька, давайце! – соп і Юраська, упёршыся плячом у драбіну. – Мы падсабляем. Сяргейка, бярыся бліжэй. Не там. Не спераду. Вось так, ага!..

Грузавікі раўлі недзе зусім блізка, а воз не маглі скрануць і з месца. Зрабілася страшна. Хлеб жа! Забяруць немцы, а што людзям скажаш? Самім можна і ў лес уцячы, хай шукаюць там фрыцы, але ж і Авадня не пакінеш – гэта будзе ўжо здрада. «Сам пагібай, а друга выручай!»– Юраську прыгадаліся словы дзеда Нупрэя. А конь Авадзень – іх лепшы сябра, і такіх сяброў у бядзе не пакідаюць.

– Абмінулі! – уздыхнуў нарэшце Лявон Кончык і выцер узмакрэлы лоб рукавом куфайкі. –Абмінулі. Ёсць Бог на свеце, ёсць. Кудый-та панесла тую заразу ноччу?

Хлапчукі таксама бачылі, як паплылі лапікі святла над палявой дарогай, скакалі ў цёмным небе ўсё далей і далей ад іх.

– Ты на гару, а чорт з гары. Так і тут, – Лявон Кончык падышоў да кола, якое сядзела ў яміне, ударыў па ім ботам, а да хлапчукоў сказаў: – Надась трохі мяшкоў скінуць. Тады выедзем. Інакш дзялоў не будзе. Напялёхаў Платон, што сена. І куды столькі? Конь, здаецца, як конь, а жылы рве. Давайце, хлопцы, адгрузім, а то Авадня замардуем. Ён і так, бедалага, на сваім вяку хапіў. Дзе што цяжэй, там і Авадзень.

... Нупрэй пачынаў ужо хвалявацца. Не жартачкі. Даўно пара вярнуцца з лесу Лявону Кончыку з хлопцамі і Платону, а тых і не чуваць і не відаць. Асабліва трывожна зрабілася яму, калі паехалі з вёскі ў бок лесу варожыя грузавікі...

Млынар прыхінуў дзверы, стаяў на ганку, і толькі цяпер пачуў, як рыпяць паблізу колы. А потым паказаўся і Авадзень. Дзед Нупрэй не вытрымаў, падаўся наперад – сустракаць жаданы груз.

– Ну, цяпер нам хопіць клопату...

– Прыемнага клопату, – адказаў яму з цемры Лявон Кончык.

13. БЯДА

...Усю ноч нетаропка і лёгка махаў крыламі вятрак. Пад ранне можна было бачыць такую карціну: на мяхах, падкурчыўшы ногі, бы па загаду, спяць Юраська, Сяргейка і Паўлік. Натаміўся і дзед Платон. Ён сядзіць на зэдліку, прытуліўся спіной да сцяны і гучна высвіствае носам.

– Ішоў бы і ты, кум, дахаты, – прапаноўвае Лявону Кончыку млынар. – З рэшткамі сам ўпраўлюся. А там і мае памагатыя прачнуцца. Ідзі, Лявон. Вам хапіла ў лесе...

– Ды куды ўжо ісці! – упарціцца Лявон Кончык. – Час такі, што не ведаеш – ці спаць класціся, ці ўставаць трэба. Пабуду. У цябе выпіць нічога няма? Давай посуд, да калодзежа адвярнуся.

– Калі будзеш піць узвар, то пі, а не – вылей, вада яна свяжэй будзе, – Нупрэй паказаў на кадаўбец, у якім прынесла яму Пелагея кампот з крышонак. – А то ўсё ж мо яго хлябнеш? Папробуй. Кісленькі.

– Прагуляюся, калі ўжо надумаўся, – узяў цяжкаваты кадаўбец, выштукаваны з дуба, Лявон Кончык. – Дыхну хоць. Гэта ў нас колькі яшчэ мяхоў засталося? Пяць?

– Ну. Пяць. Не паспеем давідна. Давядзецца і дня прыхапіць.

– Прыхопім. Дзень – ён таксама наш. А вечарам скокнем у лес. Я і не абяцаў, што дзве падводы адужым. Ніхто нас асабліва ў каршэнь не гоніць. Хіба толькі Вітух? Дык ён нам не ўказ. Ага.

– Ваўкоў баяцца – у лес не хадзіць. А мы ж ходзім! – Нупрэй усміхнуўся. – Павэдзгае языком, ды і супакоіцца. На ўсялякі выпадак трэба спусціць мяхі за дошкі на першы ярус. Каб спакайней было.

– Схаваем, чаго там, – пагадзіўся Лявон Кончык і накіраваўся да дзвярэй, а калі прынёс паўнюткі кадаўбец, Нупрэй зрабіў некалькі глыткоў, а потым памыў твар.

– Вочы зліпаюцца, – сказаў млынар. – Цяжкая ноч. Не прыгадаю, калі раней я так эксплуатаваў свой вятрак.

Заварочаўся Юраська, нешта блюзніў ў сне, а калі расплюшчыў вочы, падхапіўся:

– Заснуў?

– Спі, спі, –паглядзеў на яго Лявон Кончык. – Яшчэ рана.

– Добра, – Юраська пазяхнуў і зноўку скруціўся, бы вужэлак, на мяху, падклаўшы пад галаву сваю маленькую далонь.

– Учора яго бацька з фронту пісьмо прыслаў, – дзед Нупрэй спярша паглядзеў на Юраську, а потым на Лявона. – Хваліўся. Ваюе Рыгор. На Ленінградскім фронце. У артылерыі бытта. Пісьмо тое ў кішэні ў яго, з сабой носіць.

– Паказваў, – кіўнуў Лявон Кончык.

– Ну што ж, калі не спіш і дамоў не ідзеш, давай зноў засыпаць зерне,– глянуў на Лявона млынар. – Ды і муку выбіраць пара. Добрая мука ідзе. Гэта я Вітуху змалоў, як для фермы. На ўсю катушку даў. Нічога, тая гайня ўсё з’есці. Пацёр трохі, ды і добра. А надалей з яго буду яшчэ большы пай браць. На ўмалот таксама трэба накідваць, як думаеш?

– Рабі, як сам знаеш.

– Павінен, павінен быць на ўмалот працэнт.

– Вось так і жывём, Нупрэй, – уздыхнуў Лявон Кончык. – Э-ха-ха-ха! Наш, кроўны хлебчык, а мы хочам пай той браць, ці, як кажаш, працэнт. Думаем, гадаем, як абхітрыць паліцая. А што ён думаў, цікава, калі хлеб у людзей забіраў? Дзе вачэй пазычыў? Шыш ён думаў! Давай – і ўсё, а то будзе... Ды што там гаварыць! Тут, Нупрэй, тваім працэнтам дзірку не зацыруеш.

– Не затыкнеш, факт...

– Трэба крута паварот рабіць. Каб яны і на нюх табакі не бачылі нашага хлеба. Каб ён горкім для іх быў. Што палын.

– Не так адразу. Спярша хоць бы па каліву назад яго цягнуць. Па граму. Па мяшочку... Выціскаю ўжо, што толькі магу. Каб жа не нашкодзіць. Тут акуратна трэба. Вітух нешта таксама кумекае, хоць і не галава ў яго, канешне, а бурак на плечы ўсторкнуты.

Лявон Кончык пагадзіўся:

– Я і не кажу, што прама сёння-заўтра, адразу павярнуць на ўсе градусы, не... але ж чакаць, калі яно тое будзе, нудна дужа. Ох і нудна!

– Нічога, нічога, усё перамелецца, а смецце само сабой адсеіцца. Адзін хлебчык застанецца. Чыс-цюткі. Так, так, а смецця і не ўбачыш.

– Скарэй бы.

Зноўку прачнуўся Юраська, залыпаў вачыма:

– Што, а? Фу-у, ну і соні ж мы! Ранне, ці што?

– Ранне, ранне, – паглядзеў на яго Нупрэй. – Будзі ўжо ўсю сваю каманду. Платона – не чапай: яго не асабліва Лукер’я дома чакае. А вы, хлопчыкі, давайце-ка па хатах. Ды прыляжце яшчэ і дома. А мы, старыя, тут як-небудзь самі справімся. Мала засталося... Марш, марш, хлопчыкі!..

– Фу-у, дрыготка! – пацепваў плячыма Юраська. – У-у-ух!

Неўзабаве на млыне спаў адзін дзед Платон, усё высвістваў носам, іншы раз старэча ўсміхаўся ў сне, нешта мармытаў, і тады дзед Нупрэй таксама ўсміхаўся:

– Спіць, як дзіцёнак! Бач ты яго, Платона! Няхай спіць – не перашкаджае.

А потым у ранішняй цішыні грымнуў кароткі сухі выбух. На ветраку насцярожыліся. Лявон Кончык паглядзеў з адчыненых насцеж дзвярэй на вёску, побач стаяў і Нупрэй.

– Што там, Лявон?

– Цішэй, дай зразумець – што...

– Ой, людзечкі-і-і! А што ж я татку скажу-у-у! Юрачка мой любенькі-і-і! Ды што ж ты нарабіў, а сыночак ты мо-й-й! І гаварыла ж я табе не браць гэтае жалеззе-е-е-е!..

– Мама, мама, не плач! – прасіла Насцю Ліда. – Не плач, мама. Не трэба.

– Ты ўсё зразумеў, Нупрэй? – глядзеў у вочы млынару Лявон Кончык.

– Бытта...

– Я пайшоў на бяду.

– І я з табой, – падхапілі ногі і Нупрэя, самі панеслі за кумам.

Упершыню, колькі і працуе ён на ветраку, не ўспомніў ён пра яго...

14. ВЯРТАННЕ

Зіма выдалася снежная, віхурная. Накруціла сумёты – ні прайсці, ні праехаць. Паступова снег спрасаваўся, ляжаў на зямлі тоўстым і тугім дываном. Пацяплець жа не пацяплела: пёк мароз. Гуляў халодны вецер, прычэсваў, дзе было можна, чупрынкі ў хмызоў, якія сіратліва і недарэчна вытыркаліся там-сям са снегу.

Якраз у такі зімовы дзень Нупрэй запрог Авадня ў свае лёгкія санкі, паклаў на іх добрае бярэмя саломы, падруліў да Юраськавай хаты.

– Насця, ты дзе там? Пара!..

– Іду, іду, – паказалася з брамы Юраськава маці, несучы перад сабой вялікі скрутак, паклала яго на санкі, моўчкі села пазручней сама, і млынар загадаў Авадню:

– Давай, браток, у Журавічы. Дарогу ведаеш. Юрку трэба забіраць.

З мястэчка вярталіся моўчкі. Вецер якраз сячэ ў твары, ды і хоць не было б яго, ветру, каму ахвота размаўляць? І пра што? Насця сваё выплакала. Нупрэй больш думаў. І ад думак тых, і ад ветру, што сцябаў і сцябаў па твары, – ад яго не схаваешся, – на вачах выкругляліся ўвесь час слёзы, каціліся маленькімі гарошынамі па маршчы-ністым твары, шорклі. Шкада Юраську. Шкада. І хто ж яго пашкадуе, калі ні маці ды ні ён? Бы свой яму цяпер хлапчук. Як унук родны. Замест Алеські, ад якога так і не дачакаўся пакуль Нупрэй весткі з фронту. Хоць і пара б ужо – шмат часу мінула, як пайшоў унук на вайну...

Ах, Юрка, Юрка! І навошта ж было табе несці з лесу той запал, падобны на ручку, навошта? Канешне, яму карцела пісаць. «Каб знаццё, што ў кума піццё», – успомнілася старому, і ён глянуў на Юраську, захутанага ў кажух – адны вочы ды маленькі востранькі носік. Нупрэй сустрэўся з хлопчыкам позіркам, і заўважыў, што вочы ў таго пацяплелі, твар кранула ледзь бачная ўсмешка. Пацяплела крыху на сэрцы і ў старога, і ён кіўнуў Юраську: нічога, брат, нічога... Усё наладзіцца... як не круці-вярці...

«Скончыцца гэтая праклятая вайна, вызначацца хлапцу трэба, – лёс Юраські стаяў у млынара на першым плане. – Хлебаробам мо і не стане. Хлебароб – гэта каб дзве рукі... хлеб на далонях трымаць зручна... І вятрак яму не перадасі... На настаўніка калі хай ідзе... Вывучыцца сам, няхай і іншых вучыць. Знойдзе сябе Юрка, не прападзе. Хлапец ён кемлівы. Галавасты. Толькі цяпер хай больш з кніжкай сябруе. Добра, што хоць так... А магло і горш быць. Магло і вока выбіць. Усё ж доктар акуратна аперацыю зрабіў. Дзякуй Сафо-наву. Нездарма ж лейб-медыкам пры багатым дварэ быў. Хоць і адхапіў у Юркі рукі, але мала: той рукой яшчэ можна і памагаць, падчапіць што ці патрымаць. Магло быць і горай... Бяда, адным словам...»

Перад самай вёскай Нупрэй першы заўважыў, як насустрач ішлі двое. Калі пад’ехалі бліжэй, то адразу ж сказаў гучна, каб было чуваць і Юраську:

– Глядзіце, хто нас сустракае!

Расчырванелыя і маўклівыя, Паўлік з Сяргейкам прымасціліся на санях, бліжэй да Юраські. Так і ехалі яны моўчкі, і толькі было чуваць, як хлімкала маці Насця...

Каб яна згарэла, тая знаходка!

15. ШКОЛА

– Пасля школы, Юрка, заскоч да мяне, – загадкава паглядзеў на хлапчука дзед Нупрэй. – Справа ёсць. Паможаш.

Юраська не стаў дапытвацца, што за справа, а толькі пацікавіўся:

– На млын?

– Вятрак, Юрка, сваё адрабіў, няхай адпачне. Не будзем перашкаджаць яму. Заходзь у хату. Ды пацяплей апранайся. Ну, бяжы, бяжы ў школу. Вучыся, хлопча. Адольвай навуку...

Школа – адна назва. Пад носам у немцаў, якіх наехала пазней у Хатоўню яшчэ больш, вучацца хлопчыкі і дзяўчынкі пісаць і чытаць, робяць, як і некалькі да вайны, цікавыя падарожжы ў мінулае сваёй Айчыны, захапляюцца вершамі Пушкіна і Коласа... На ўсіх вучняў – адна настаўніца, Вольга Якаўлеўна, на ўсіх вучняў – адзін-другі падручнік. Пішуць – хто на чым. Юраська раздабыў недзе кавалак газеты, і таму яго літары, выведзеныя алоўкам, густа скачуць паверх тых, што расказваюць аб разгроме фашыстаў пад Масквой. Настаўніца, звярнуўшы ўвагу на той шматок, спалохалася – ажно твар у Вольгі Якаўлеўны пабялеў – і загадала схаваць падалей такі небяспечны ’’сшытак’’, не карыстацца больш ім. Схаваць дык схаваць. Юраська і напісаў усяго якіх два сказы. За тыдзень, мусіць. Ён вучыцца пісаць левай рукой, таму аловак не слухаецца, ходзіць па газеціне, як уздумае. А што напісаў Юраська – ён сам толькі і зможа прачытаць.

У хату настаўніцы збіраюцца вучні з усіх класаў, і выходзіць, што ўсе яны адразу вучацца і ў чацвёртым, і ў пятым, і ў шостым. Таўкуцца сярод старэйшых нават першакласнікі, але тыя больш нешта грызуць ды штурхаюць адзін аднаго, асабліва калі адвернецца настаўніца, каб падкінуць у грубку дроў. У грубцы тады гудзе, і вучням робіцца хораша, утульна, нават весела, і яны не хочуць, каб увогуле заканчваліся такія ўрокі. І яшчэ добра, што Вольга Якаўлеўна пакуль не ставіць адзнак. Таму што ўсе яны праходзяць нейкую адну тэму, і як паставіш побач тут таго ж першакласніка з чацвёртакласнікам. Ніяк. Хоць першакласнікі, бывае, робяць выгляд, што нешта кемяць, ажно рот да вушэй. А спытай, пра што гамонка ідзе, і яны тады лезуць у кішэні, каб упэўніцца, ці засталося што ад смачнага чорнага сухара. Сухар для іх пакуль важней, чым навука. Мішка-Мухамор, па-вясковаму, бо рабацінне абляпіла ўвесь ягоны твар – грызе кавалачак хлеба, і картавіць: